Միացյալ Թագավորություն
Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորություն (անգլ.՝ The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), ինքնիշխան պետություն Հյուսիսային Եվրոպայում։ Կարճ կոչվում է Միացյալ Թագավորություն (անգլ.՝ United Kingdom), սկսած 1706 թվականից՝ Մեծ Բրիտանիա (անգլ.՝ Great Britain)։ Միացյալ Թագավորությունը ներառում է Մեծ Բրիտանիա կղզին, որի վրա գտնվում են Անգլիան, Շոտլանդիան և Ուելսը, և Մեծ Բրիտանիա կղզու արևմտյան հարևանի՝ Իռլանդիա կղզու հյուսիս-արևելքը և բազմաթիվ փոքրիկ կղզիներ։
| Միացյալ Թագավորություն | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
.svg) | |||||
| Կարգավիճակ | ինքնիշխան պետություն, երկիր, colonial power? և կղզային պետություն | ||||
| Ներառում է | Անգլիա[1], Ուելս, Շոտլանդիա և Հյուսիսային Իռլանդիա | ||||
| Պետական լեզու | անգլերեն | ||||
| Մայրաքաղաք |  Լոնդոն | ||||
| Պետական կարգ | Սահմանադրական միապետություն | ||||
| Օրենսդիր մարմին | Միացյալ Թագավորության խորհրդարան | ||||
| Երկրի ղեկավար | Չարլզ III | ||||
| Կառավարության ղեկավար | Քիր Սթարմեր | ||||
| Ջրային % | 1.34% ջրային | ||||
| Ազգաբնակչություն | 68,407,849 | ||||
| Խտություն | 270 /կմ² մարդ/կմ² | ||||
| Կրոն | Քրիստոնեություն | ||||
| Հիմն | Աստված պահպանիր թագուհուն | ||||
| Կարգախոս | Dieu et mon droit | ||||
| Հիմնադրված է | ապրիլի 12, 1927 թ. | ||||
| Արժույթ | Ֆունտ | ||||
| Կենտրոնական բանկ | Անգլիայի բանկ | ||||
| Ազգային տոն | Նոր տարվա օր, Սուրբ Ծնունդ, Սուրբ Պատրիկի օր, Մայիսի մեկ, Նվերների օր, Զատկի երկուշաբթի և Ավագ Ուրբաթ | ||||
| Ժամային գոտի | UTC+0 | ||||
| Հեռախոսային կոդ | +44 | ||||
| Ինտերնետ-դոմեն | .uk և .gb[2][3] | ||||
| Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս | 0,929[4] | ||||
| gov.uk(անգլ.) | |||||
.svg)
.svg)
Հյուսիսային Իռլանդիան Միացյալ Թագավորության միակ հատվածն է, որ սահմանակից է մեկ այլ ինքնիշխան՝ սուվերեն պետության՝ Իռլանդիայի հանրապետության հետ։ Միացյալ Թագավորությունը, բացի այս ցամաքային սահմանից, մյուս կողմերից շրջապատված է Ատլանտյան օվկիանոսով, Հյուսիսային ծովով, Անգլիական նեղուցով և Իռլանդական ծովով։
Միացյալ Թագավորությունը ունիտար պետություն է[5], որը գործում է սահմանադրական միապետություն և պառլամենտական համակարգ կառավարման համապատասխան[6]։ Կառավարության նստավայրն է մայրաքաղաք Լոնդոնը։ Դա մի պետություն է իր սեփական իրավական համակարգով և բաղկացած է չորս երկրներից՝ Անգլիա, Հյուսիսային Իռլանդիա, Շոտլանդիա և Ուելս։ Վերջին երեք երկրներին տարբեր հզորության վարչական կառավարման իրավունք է տրված, ունենալով իրենց մայրաքաղաքները՝ Բելֆասթը, Էդինբուրգը և Կարդիֆը՝ համապատասխանաբար[7][8]։ Միացյալ Թագավորության հետ միավորված են, բայց նրա կազմի մեջ չեն մտնում թագից կախյալ երեք տարածքները՝ Գերնսին, Ջերսին և Մեն կղզին։
Միացյալ Թագավորությունը ունի տասնչորս Բրիտանական օվկիանոսյան տարածքներ։ Սրանք Բրիտանական կայսրության մնացորդներն են, որն իր բարձրակետում՝ 1922 թվականին տարածքային առումով կազմում էր համարյա երկրագնդի մակերևույթի մեկ քառորդը և մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ կայսրությունն էր։ Բրիտանական ազդեցությունը կարելի է նկատել մինչ օրս նրա նախկին տարածքների մեծ մասում՝ բազմաթիվ բնագավառներում՝ լեզվի, մշակույթի և օրենսդրական համակարգի։
Միացյալ Թագավորությունը զարգացած երկիր է. ՀՆԱ-ի ցուցանիշով աշխարհում յոթերորդն է և ութերորդն է իր գնողունակությամբ։ Այն 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբում աշխարհի ամենաարդյունաբերական երկիրն էր և ամենաազդեցիկը միջազգային հարաբերություններում։ Միացյալ Թագավորությունը շարունակում է մնալ գերտերություն և իր առաջատար ազդեցությունն ունի աշխարհի տնտեսության, մշակույթի, ռազմական, գիտական և քաղաքական բնագավառներում։ Այն միջուկային պետություն է և իր ռազմական ծախսերով աշխարհում չորրորդն է։
Միացյալ Թագավորությունը 1946 թվականի առաջին նստաշրջանից սկսած ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի անդամ է։ Այն 1973 թվականից Եվրոպական տնտեսական միության անդամ է։ Միացյալ Թագավորությունը Ազգերի Համագործակցության, Եվրախորհրդի, Մեծ յոթնյակի, Մեծ ութնյակի, ՆԱՏՕ-ի, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության, Առևտրի Համաշխարհային Կազմակերպության անդամ է։ Եվրոպական միությունը պաշտոնապես լքել է 2020 թվականի հունվարի 31-ին[9]։
Պատմություն
խմբագրելԲրիտանացիների ծագման հարց
խմբագրել
Այսօրվա Մեծ Բրիտանիայի տարածքի բնակեցումը ժամանակակից մարդկանց կողմից, սկսվել է մոտ 30 000 տարի առաջ[10]։ Համարվում է, որ Մեծ Բրիտանիայի նախապատմական ժամանակաշրջանի բնակչությունը հիմնականում պատկանում էր Կղզիաբնակ Կելտերին, որոնք ներառում էին Բրիտերին և Գաելներին[11]։ Պահպանվել է 9-րդ դարում Ալֆրեդ Մեծի հրամանով գրված Անգլո-սաքսոնական ժամանակագրությունների մի ձեռագիր (հայտնի է նաև «Պիտերբորոյի ժամանակագրություններ» անվանումով), որտեղ գրված է, որ կղզու առաջին բնակիչները բրիտներն էին, որոնք եկել էին Արմենիայից։ Սա տարբեր բանավեճերի պատճառ է դարձել։ 19-րդ դարի անգլիացի գիտնական Ջեյմս Ինգրեմը թարգմանել է այս աշխատությունը ժամանակակից անգլերենով։ Սակայն նրա թարգմանությունը լույս է տեսնում որոշ ժամանակ անց՝ դոկտոր Ջայլիսի խմբագրմամբ, ով «Արմենիա» բառը փոխարինել էր «Արմորիկա» բառով՝ չհավատալով, թե բրիտները կարող էին եկած լինել Հայաստանից։ Ըստ որոշ ուսումնասիրողների էլ՝ հավանական է, որ բրիտները գաղթած լինեին Հայկական լեռնաշխարհից, դեռ ավելին՝ մատնանշվում է անգամ ստույգ տարածքը՝ Անգեղ տնից, որը գավառ էր Մեծ Հայք թագավորության Աղձնիք նահանգի կազմում[12]։ Ըստ այս տեսակետի պաշտպանների՝ այստեղից է գալիս Անգլիա երկրի անունը։ Տարվում է նաև մեկ այլ զուգահեռ. Անգեղ անվանումը գալիս է անգղ թռչնից, որը նման է «angel» բառին, ինչը նշանակում է հրեշտակ։ Իսկ վերջիններս պատկերացվում են որպես հզոր թռչնի թևերով էակներ։
Սակայն կա մի տեսակետ էլ, որը հետևյալ կերպ է բացատրում անգլո-սաքսոնական ժամանակագրություններում գրված այդ տեղեկությունը բրիտների՝ Հայաստանից գաղթելու մասին. քրիստոնեության տարածմամբ Աստվածաշնչի միջոցով Հայաստանը հռչակվեց որպես մի երկիր, որի ամենաբարձր լեռան՝ Արարատի գագաթին մեծ ջրհեղեղի ժամանակ հանգրվանեց մարդկության նոր նահապետի՝ Նոյի տապանը, և այնտեղից էլ նրա սերունդները հետագայում տարածվեցին աշխարհով մեկ։ Ուստի, յուրաքանչյուր ժողովուրդ, իր հին լինելը փաստելու համար, իր ծագումը ձգտում էր բխեցնել Հայաստանից։ Այդպես էր օրինակ 11-րդ դարի վրացի մատենագիր Լեոնտի Մրովելիի «Քարթլիս ցխովրեբա» («Վրացական կյանք») երկը, որտեղ վրացիների նահապետ Քարթլոսը համարվում էր հայերի նահապետ Հայոսի (Հայկ) կրտսեր եղբայրներից մեկը։
Մինչև 1707 թվական
խմբագրել
Բրիտանիայի գրավումը Հռոմի կողմից սկսվեց մ.թ. 43 թվականին, դրան հաջորդեց Հռոմեական Բրիտանիայի կառավարումը Բրիտանիայի հարավում, որը տևեց շուրջ 400 տարի։ Այնուհետև երկիր ներխուժեցին գերմանական անգլոսաքսական ցեղերը, ինչը կրճատեց Բրիտերի բնակության շրջանը մինչև ապագա Ուելսի սահմանները[13]։ Անգլոսաքսերի կողմից բնակեցված տարածքները միավորվեցին Անգլիա թագավորության մեջ X դարում[14]։ Այդ ընթացքում հյուսիսարևմտյան Բրիտանիայի գալեները (որոնք, ինչպես ենթադրվում է տեղափոխվել են այստեղ ապրելու, գալով հյուսիսարևմտյան Իռլանդիայից V դարում)[15][16] միավորվեցին պիկտերի հետ և կազմավորեցին Շոտլանդական թագավորությունը IX դարում[17]։
1066 թվականին Նորմանները ներխուժեցին Անգլիա և վերջինիս գրավումից հետո գրավեցին նաև Ուելսի մեծ մասը և բնակություն հաստատեցին Շոտլանդիայում։ Արդյունքում նրանք վերը նշված երկրներ բերեցին ֆեոդալիզմը՝ նրա հյուսիս-ֆրանսիական տեսակով, և նորմանական ֆրանսիայի մշակույթը[18]։ Նորմանդական էլիտան մեծ ազդեցություն ունեցավ տեղական մշակույթների վրա, սակայն արդյունքում ասիմիլացվեց նրանց հետ[19]։ Հետագա Անգլիայի թագավորները ավարտեցին Ուելսի գրավումը և Շոտլանդիան գրավելու անհաջող փորձ արեցին։ Դրանից հետո Շոտլանդիան պահպանեց իր անկախությունը, չնայած գործնականորեն չընդհատվող ընդհարումներին Անգլիայի հետ։ Անգլիական միպետներն իրենց հերթին իրենց ժառանգական կապի միջոցներով ոտնձգություններ ունեին ֆրանսիական թագի վրա, և նույնպես անընդհատ ներգրավված էին Ֆրանսիայի հետ ընդհարումների մեջ՝ հատկապես Հարյուրամյա պատերազմի ժամանակ[20]։
Միջին դարերում Բրիտանիային դիպել են նաև Ռեֆորմացիայի հետ կապված ընդհարումները, ինչը բերեց ամեն մի երկրում բողոքականության ընդունմանը որպես պետական կրոն[21]։ Ուելսը ամբողջովին միացվեց Անգլիայի թագավորությանը[22], իսկ Իռլանդիան գոյություն ուներ որպես թագավորություն, սակայն գտնվում էր Անգլիական թագի հետ անձնական միության մեջ[23]։ Այն տարածքների վրա, որոնք հետագայում դառնալու էին Հյուսիսային Իռլանդիա, անկախ գաելական ազնվականության հողերը առգրավվեցին և բաժանվեցին բողոքական եկվորներին Անգլիայից և Շոտլանդիայից[24]։ 1603 թվականին Անգլիա, Շոտլանդիա և Իռլանդիա թագավորությունները միավորվեցին Անձնական ունիայի մեջ, երբ թագավոր Հակոբ I-ը ժառանգեց Անգլիայի և Իռլանդիայի թագերը և իր արքունիքը Էդինբուրգից տեղափոխեց Լոնդոն։ Այնուամենայնիվ, ամեն կողմը պահպանեց առանձին քաղաքական ինքնությունը և իրենց սեփական քաղաքական ինստիտուտները[25][26]։ 17-րդ դարի կեսին բոլոր երեք թագավորությունները ներքաշվեցին մի շարք ռազմական ընդհարումների մեջ (ներառյալ քաղաքացիական պատերազմը), որոնք բերեցին ժամանակավոր միապետության վերացմանը և կարճաժամկետ Անգլիական հանրապետություն ունիտար պետության հաստատմանը[27][28]։ Չնայած այն հանգամանքին, որ միապետությունը հետագայում (Փառահեղ հեղափոխություն 1688 թվականին) նորից հաստատվեց Բրիտանիայում, այն վերահաստատվեց այնպես, որ, ի տարբերություն մնացած Եվրոպայի, բացարձակ միապետությունը չգերակայեց։ Մեծ Բրիտանիայի սահմանադրությունը մշակվել էր սահմանադրական միապետության և խորհրդարանական հանրապետության հիման վրա[29]։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում, հատկապես Անգլիայում, ռազմա-ծովային ուժերի զարգացումը և համընդհանուր հետաքրքրությունը աշխարհագրական հայտնագործությունների հանդեպ, բերեցին գաղութների միացմանը և բնակեցմանը, հիմնականում Հյուսիսային Ամերիկայում[30][31]։
1707 թվականի «Ունիայի Պայմանագրից» հետո
խմբագրել
1707 թվականի մայիսի 1-ին ստեղծվեց նոր Մեծ Բրիտանիա թագավորությունը, որը ստեղծվել էր Անգլիայի և Շոտլանդիայի թագավորությունների միավորմամբ՝ համաձայն «Ունիայի Պայմանագրի», որը նախորդող տարվա ընթացքում համաձայնեցվել և հաստատվել էր Անգլիական և Շոտլանդական խորհրդարանների կողմից[32][33][34]։
XVIII դարում երկիրը կարևորագույն դեր ուներ Արևմտյան աշխարհում խորհրդարանականության գաղափարների զարգացման մեջ, ինչպես նաև կատարեց անգնահատելի ներդրում համաշխարհային գրականության, արվեստի և գիտության մեջ[35]։ Բրիտանիայի առաջնորդած արդյունաբերական հեղափոխությունը փոխեց երկիրը և ապահովեց Բրիտանական կայսրության զարգացումն ու աճը։ Այդ ժամանակներում Բրիտանիան, ինչպես և այլ Մեծ տերույթունները ներգրավված էին գաղութական զարգացման մեջ, ներառյալ ստրկավաճառությունը։ Չնայած «Ստրկավաճառության ակտի» ընդունումից հետո 1807 թվականին Միացյալ Թագավորությունը առաջատար դեր ստանձնեց այս չարիքի հետ պայքարում[36]։ Բրիտանիան հիմնականում կենտրոնացած էր Հյուսիսային Ամերիկայում գտնվող գաղութների վրա։ Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ անկախության պատերազմի արդյունքում դրանց կորցնելուց հետո, կայսրական հավակնությունները ուղղվեցին դեպի մոլորակի այլ անկյուններ, մասնավորապես Հնդկաստան[37]։
1800 թվականին, երբ Ֆրանսիայում դեռևս պատերազմներ էին մոլեգնում, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի խորհրդարանները ընդունեցին «Ունիայի ակտը», միավորելով երկու թագավորությունները և ստեղծելով Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորությունը, որը ստեղծվեց 1801 թվականի հունվարի 1-ին[38]։
Հեղափոխական և Նապոլեոնյան պատերազմներում (1792-1815) Ֆրանսիայի պարտություններից հետո Մեծ Բրիտանիան մնաց 19-րդ դարում աշխարհում ծովային և տնտեսական հիմնական ուժը (Լոնդոն մայրաքաղաքով, որը խոշորագույն քաղաքն էր աշխարհում մոտ 1830-ից մինչև 1930 թվականները)[39] և մնում էր գերտերություն մինչև XX դարի կեսերը[40]։ Չունենալով մրցակիցներ ծովի վրա, Բրիտանիան իր վրա վերցրեց «համաշխարհային ոստիկանի» դերը։ Այս իրավիճակը հետագայում անվանվեց «Pax Britannica»[41]։ Սա նույնպես արագ տնտեսական, գաղութային և արդյունաբերական աճի ժամանակաշրջան էր։ Միացյալ Թագավորությունը նկարագրվում էր որպես «խաղաղության արհեստանոց»[42]։ Բրիտանական կայսրությունն այդ տարիներին Հնդկաստանը, Աֆրիկայի հսկայական տարածքներ և շատ այլ տարածքներ աշխարհով մեկ միացրեց իրեն։ Բացի պաշտոնական հսկողության, որը Բրիտանիան կիրառում էր իր գաղութներում, Բրիտանական գերիշխանությունը նաև տնտեսական հսկողություն էր նշանակում շատ երկրների հանդեպ, ինչպես օրինակ, Չինաստանի, Արգենտինայի և Սիամի վրա[43][44]։ Իսկ ներքին շուկայում տեղի ունեցավ անցում ազատ շուկայավարման և laissez-faire (չմիջամտելու սկզբունք) քաղաքականությանը, ինչ բերեց առևտրի նշանակալի զարգացմանը։ Մեկ դարի ընթացքում երկրում տեղի ունեցավ զգալի բնակչության աճ որը ուղեկցվում էր արագ ուրբանիզացիայով, ինչն էլ իր հերթին բերեց հասարակական և տնտեսական ցնցումների[45]։ Դարի ավարտին մոտ այլ զարգացած երկրները սկսեցին մրցակցության մեջ մտնել Բրիտանիայի արդյունաբերական գերակայման հետ[46]։
Միացյալ Թագավորությունը, Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի (1917 թ. հետո) հետ միասին հիմնական ուժերից մեկն էր, որ պատերազմում էր Գերմանական կայսրության և նրա դաշնակիցների դեմ Առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-1918)[47]։ Պատերազմի ժամանակ Բրիտանիայի ռազմական ուժերը գերազանցում էին 5 միլիոն մարդը[48], որոնք հավաքվել էին ամբողջ կայսրությունից և Եվրոպայի որոշ շրջաններից։ Արդյունքում Բրիտանիան ունեցավ մոտ 2,5 միլիոն վիրավորվածներ, և ավարտեց պատերազմը հսկայական սուվերեն պարտքով[48]։ Պատերազմից հետո Բրիտանիան ստացավ Ազգերի Լիգայի մանդատը բոլոր նախկին գերմանական և օսմանական գաղութների վրա, ինչի շնորհիվ Բրիտանական կայսրությունը աճեց մինչև իր ամենամեծ չափը, այդ ժամանակ կայսրությունը զբաղեցնում էր աշխարհի մեկ հինգերորդ մասը, որտեղ ապրում էր աշխարհի բնակչության չորրորդ մասը[49]։ Սակայն իռլանդական ազգայնականության բռնկումը և Իռլանդիայի ներսում վեճերը Գոմրուլի պայմանների շուրջ բերեցին կղզու բաժանմանը 1921 թվականին, անկախ Իռլանդական ազատ պետության և Հյուսիսային Իռլանդիայի, որը մնաց Մեծ Բրիտանիայի կազմի մեջ[50]։
Մեծ Ճգնաժամը (1929-32) տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ Միացյալ Թագավորությունը պատերազմից հետո դեռ ամբողջովին չէր վերականգնվել։ Ճգնաժամը հանգեցրեց մեծ անախորժությունների։ Երկրում և՛ քաղաքական, և՛ հասարակական խռովություններ բարձրացան[51]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Մեծ Բրիտանիան Հակահիտլերյան կոալիցիայի երեք հիմնական դաշնակիցներից մեկն էր։ Իր եվրոպական դաշնակիցների պարտությունից հետո, Մեծ Բրիտանիան շարունակեց պայքարը Գերմանիայի հետ, հիմնականում Բրիտանիայի համար ճակատամարտում և Ատլանտիկայի համար ճակատամարտում։ Հաղթանակից հետո Միացյալ Թագավորությունը մեկն էր երեք գերտերություններից, որոնք հանդիպեցին, որպեսզի կիսեն հետպատերազմյան աշխարհը։ Պատերազմը թողեց երկիրը ծանր ֆինանսական դրության մեջ։ Սակայն Մարշալի Ծրագիրը և ԱՄՆ-ի ու Կանադայի կրեդիտները օգնեցին Բրիտանիային վերականգնման ընթացքում[52]։
Լեյբորիստական կառավարությունը հետպատերազմյան տարիներին նախաձեռնեց արմատական փոփոխությունների ծրագիր, որը ունեցավ հսկայական ազդեցություն բրիտանական հասարակության վրա հաջորդող տասնամյակների ընթացքում[53]։ Երկրի ներսում շատ արդյունաբերություններ և ծառայություն մատուցող ընկերություններ պետականացվեցին, հիմնվեցին Պետական բարեկեցության կազմակերպությունը և ամբողջությամբ հասարակության կողմից ֆինանսավորվող առողջապահական համակարգը[54]։ Ի պատասխան տեղական ազգայնականության աճին՝ լեյբորիստական կառավարության համակրանքներին և Բրիտանիայի խարխլված տնտեսական վիճակին սկսվեց ապագաղութականացման քաղաքականությունը, հայտարարելով Հնդկաստանի և Պակիստանի անկախությունը 1947 թվականին[55]։ Մի քանի հաջորդող տասնամյակների ընթացքում Հնդկաստանի տարածքի մեծ մասը անկախություն ստացավ և դարձավ Ազգերի Միության սուվերեն անդամ։
Չնայած այն հանգամանքին, որ Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական սահմանափակ հնարավորությունները պատկերավոր կերպով երևացին 1956 թվականի Սուեզյան ճգնաժամի ժամանակ, այնուամենայնիվ Բրիտանիան դարձավ ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի հինգ մշտական անդամներից մեկը և դարձավ երրորդ երկիրը, որ նախագծեց ատոմային զենք (առաջին փորձնական պայթյունը կատարվեց 1952 թվականին)։ Անգլերեն լեզվի միջազգային տարածումը նույնպես ապահովեց Բրիտանական մշակույթի և գրականության ազդեցությունը ամբողջ աշխարհում։
1950-ականներին աշխատուժի պակասի պատճառով բրիտանական կառավարությունը սկսեց խթանել ներգաղթը Միության երկրներից, այսպիսով Բրիտանական հասարակությունը դարձնելով բազմաէթնիկ[56]։ 1973 թվականին Միացյալ Թագավորությունը միացավ Եվրոպական տնտեսական համայնքին, և երբ հետագայում՝ 1992 թվականին այն դարձավ Եվրոպական Միություն, Բրիտանիան նրա 12 անդամ-հիմնադիրներից մեկն էր։ 1960-ական թվականների վերջերին Հյուսիսային Իռլանդիան տառապում էր հասարակական և կիսառազմական բռնություններից (երբեմն հասնում էին նաև երկրի այլ մասեր և նույնիսկ Իռլանդիայի Հանրապետություն)։ Ընդհանուր առմամբ այս ճգնաժամը համարվում է ավարտված 1998 թվականի Բելֆասթի հանաձայնագրի ստորագրումից հետո[57][58]։
1970-ականների համաշխարհային տնտեսական դանդաղեցման և արտադրական մրցակցության ժամանակաշրջանից հետո պահպանողական կառավարությունը 1980-ական թվականներին սկսեց արմատական ապակարգավորման քաղաքականությունը, մասնավորապես ֆինանսական սեկտորի և աշխատանքի շուկայի, կազմակերպեց պետական ընկերությունների մի մասի մասնավորեցում և մյուսներին տրվող սուբսիդիաների վերացում[59]։ 1984 թվականից սկսած Հյուսիսային ծովի նավթային պաշարների օգտագործման հաշվին Միացյալ Թագավորությունը մեծ տնտեսական վերելք ապրեց[60]։ XX դարի ավարտին մոտ խոշոր փոփոխություններ տեղի ունեցան երկրի կառավարման մեջ։ Դևոլյուցիայի ենթարկվեցին Հյուսիսային Իռլանդիայի, Շոտլանդիայի և Ուելսի ազգային վարչակարգերը, որը տեղի ունեցավ Մարդու իրավունքների և հիմնարար սկզբունքների պաշտպանության Եվրոպական կոնվենցիային համաձայն օրենքների ընդունումից հետո։ Երկրում մեծ հակասություններ առաջացրին Բրիտանիայի արտասահմանյան ռազմական գործողությունները XXI դարի առաջին տասնամյակում, հատկապես ներխուժումը Իրաք և Աֆղանական պատերազմը[61]։
Աշխարհագրություն
խմբագրելՊետությունը գտնվում է Բրիտանական կղզիների վրա (Մեծ Բրիտանիա կղզի և Իռլանդիա կղզու հյուսիսարևելյան մասսը, մի շարք փոքր կղզիներ և կղզեխմբեր, Նորմանդյան կղզիներ, Օրկնեյան կղզիներ, Շետլանդյան կղզիներ)։ Կղզիները շրջապատում են Ատլանտյան օվկիանոսը և Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսը, Մեծ Բրիտանիա կղզու հարավարևելյան ափը գտնվում է ընդամենը 35 կմ հեռավորության վրա Ֆրանսիայի ափեզրից, նրանց բաժանում է Լա Մանշ նեղուցը[62]։
Մեծ Բրիտանիայի մակերեսը կազմում է 243 809 կմ², ցամաքը կազմում է 240 579 կմ², ներքին ջրային տարածքները՝ 3 230 կմ²։ 1993 թվականի տվյալներով՝ ցամաքի 10 %-ը ծածկված է անտառներով, 46 %-ն օգտագործվում է որպես արոտավայր, ևս 25 %-ն օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ[63]։ Ափերի երկարությունը կազմում է 17 820 կմ[64]։ Հարավային ափեզրը միացած է Մայրցամաքային Եվրոպայի հետ 50 կմ երկարությամբ Եվրոթունելով, որից 38 կմ անցնում է ջրի տակով, սա աշխարհում ամենաերկար ստորջրյա թունելն է[65]։ Հյուսիսային Իռլանդիան ունի 360 կմ երկարությամբ ցամաքային սահման Իռլանդիայի հետ և սա Մեծ Բրիտանիայի միակ ցամաքային սահմանն է[62]։
Լոնդոնի Գրինվիչյան աստղադիտարանը հանդիսանում է զրոյական միջօրեականի տեղորոշման կետը։ Ընդհանուր առմամբ Մեծ Բրիտանիան գտնվում է հյուսիսային լայնության 49°-61° և արևմտյան երկայնության 9 °C և արևելյան երկայնության 2 °C-ի միջև։
Անգլիան զբաղեցնում է ամբողջ Մեծ Բրիտանիայի տարածքի կեսից մի փոքր ավելի տարածք, 130 395 կմ²[66]։ Նրա մեծ մասը զբաղեցնում են իջվածքները[63] լեռնային տարածքով հյուսիս-արևմուտքում, ներառյալ Լճային երկրամասի Կամբիրիական լեռները, Պենինյան լեռները և Լեռնային երկրամասի, Էկսմուրի և Դարտմուրի կրային բլուրները։ Հիմնական գետերն են Թեմզան, Սևերնը և Համբերը։ Սքոֆել-Պայկը Լճային երկրամասում Անգլիայի ամենաբարձր կետն է, բարձրությունը 978 մ[63]։
Շոտլանդիան զբաղեցնում է Մեծ Բրիտանիայի ամբողջ տարածքի երրորդ մասից մի փոքր քիչ տարածք, 78 772 կմ²[67], և ներառում է մոտ ութ հարյուր կղզիներ[68], որոնք հիմնականում ընկած են կղզու հիմնական տարածքից արևմուտք և հյուսիս։ Այս կղզիներից արժե առանձնացնել Հեբրիդյան կղզիները, Օրկնեյան կղզիները և Շետլանդյան կղզիները։ Շոտլանդիայի տոպոգրաֆիան հիմնականում որոշվում է Լեռնային սահմանային ճեղքվածքով, որը հատում է Շոտլանդիան Արան կղզուց արևմուտքում մինչև Սթոունհեյվենը արևելքում[69]։ Այս ճեղքվածքի գիծը բաժանում է երկու բոլորովին տարբեր շրջաններ, հյուսիսում և արևմուտքում Լեռնային երկիրը և հարավային և արևելյան կողմում Հարթավայրային Շոտլանդիան։ Խիստ լեռնային շրջանը ներառում է Շոտլանդիայի գործնականորեն բոլոր լեռները, ներառյալ Բեն-Նևիսը, որը 1343 մ բարձրությամբ հանդիսանում է Բրիտանական կղզիների ամենաբարձր կետը[70]։ Հարթավայրային շրջանը հատկապես Ֆյորտ-օֆ-Կլայդի ու Ֆյորտ-օֆ-Ֆորտի միջև ընկած ցամաքի նեղացումը, որը հայտնի է որպես «Կենտրոնական Գոտի», անհամեմատ հարթ է և այստեղ է ապրում բնակչության մեծ մասը, այստեղ են գտնվում նաև Շոտլանդիայի մեծ քաղաքները՝ Գլազգոն և Էդինբուրգը։
Ուելսի ընդհանուր տարածքը մի փոքր ավելին է Մեծ Բրիտանիայի տարածքի տասներորդ մասից, 20 779 կմ²[71]։ Ուելսը հիմնականում լեռնային տարածք է, սակայն Հարավային Ուելսը ավելի քիչ լեռնային է քան մնացած մասերը։ Հիմնական բնակչությունը և արդյունաբերական տարածքները գտնվում են հենց Հարավային Ուելսում, ներառյալ ափամերձ քաղաքներ՝ Կարդիֆը, Սուոնսին և Նյուպորտը։ Ուելսի ամենաբարձր լեռները գտնվում են Սնոուդոնիայում, այստեղ է գտնվում Սնոուդոն լեռը, 1085 մ բարձրությամբ, որը Ուելսի ամենաբարձր կետն է[63]։ 14-15 ուելսյան լեռներ, որոնց բարձրությունը ավելին է քան 3000 ֆուտը (մոտ 900 մ) բոլորը միասին հայտնի են որպես Ուելսյան Երեք Հազարականները։ Ուելսի ափեզրը կազմում է 1200 կմ։ Ուելսի կազմի մեջ են մտնում նաև մի քանի կղզիներ, որոնցից ամենախոշորն է Էնգսլին, հյուսիս-արևմուտքում։
Հյուսիսային Իռլանդիան զբաղեցնում է ընդամենը 13 843 կմ² տարածք և ունի հիմնականում բլրոտ ռելիեֆ։ Այստեղ է գտնվում Լոխ-Նեյը, Բրիտանական կղզիների ամենամեծ լիճը, մակերեսը՝ 388 կմ²[72]։ Հյուսիսային Իռլանդիայի ամենաբարձր կետն է Սլիվ Դոնարդը Մոուրն լեռներում, բարձրությունը՝ 852 մ[63]։
Կլիմա
խմբագրելՄեծ Բրիտանիան ունի չափավոր օվկիանոսային կլիմա մեծ քանակությամբ անձրևներով, տարվա ամբողջ ընթացքում[62]։ Ջերմաստիճանը փոփոխվում է տարվա եղանակից կախված, սակայն հազվադեպ է իջնում -11°C-ից կամ բարձրանում 35 °C-ից[73]։ Հիմնականում քամիները փչում են հարավ-արևմուտքից և հաճախ բերում են սառը և խոնավ եղանակ Ատլանտյան օվկիանոսից[62], սակայն երկրի արևելյան մասերը հիմնականում պաշտպանված են այս քամիներից, և քանի որ տեղումների հիմնական մասը տեղում է արևմտյան շրջաններում, արևելյան շրջանները բավականին չորային են։ Ատլանտյան հոսանքները, որոնք տաքացվում են Գոլֆստրիմի կողմից, բերում են մեղմ ձմեռներ, երբեմն ձմռանը և վաղ գարնանը լինում է ձյուն, սակայն այն արագ հալչում է։
Վարչական բաժանում
խմբագրել
Միացյալ Թագավորության յուրաքանչյուր երկիր ունի իր վարչական և աշխարհագրական բաժանման միավորը, որը դեռևս գոյություն ուներ Միացյալ Թագավորության՝ որպես պետության ձևավորումից առաջ։ Գոյություն չունի մեկ ստանդարտ վարչական միավոր, որը կկապի ողջ երկիրը։ Մինչ 19-րդ դարը գրեթե ոչ մի փոփոխություններ չեն եղել հին բաժանման մեջ, սակայն այնուհետև սկսվեց դերերի և գործառույթների մշտական զարգացումը[74]։
Անգլիայի տեղական ինքնակառավարումը շատ բարդ է։ Անգլիական կառավարության օրենսդրական հիմքը սահմանվում է Միացյալ Թագավորության խորհրդարանի և կառավարության կողմից, քանի որ Անգլիան չունի իր սեփական խորհրդարանը։ Անգլիայի բաժանման բարձրագույն մակարդակը կազմում են 9 կառավարական շրջանները։ Մի շրջանը՝ Մեծ Լոնդոնը, 2000 թվականից ունի իր ընտրական ասամբլեան և քաղաքապետը[75]։ Ենթադրվում էր, որ մյուս շրջաններն էլ կստանան իրենց շրջանային ասամբլեաները, սակայն այդ գաղափարը մերժվեց 2004 թ հանրաքվեին[76]։ Շրջանային մակարդակից ցած գտնվում է կոմսության խորհուրդը, այնուհետև համայնքային խորհուրդները կամ ունիտար խորհուրդները։ Լոնդոնն ունի իր համակարգը՝ կազմված 32 լոնդոնյան բորոներից։ Խորհրդի անդամներն ընտրվում են մեծամասնական ընտրակարգով[77]։
Շոտլանդիայի տեղական ինքնակառավարման մարմինը բաժանված է տարբեր տարածքներ և բնակչություն ունեցող 32 շրջանների։ Գլազգո, Էդինբուրգ, Աբերդին և Դանդի քաղաքներն առանձին շրջաններ են։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինը ղեկավարում են ընտրովի պատգամավորները, որոնք ներկայումս 1222-ն են[78] և վարձատրվում են որպես կես դրույք։ Ընտրություններն անցկացվում են մեկ անանցողական ձայնի համակարգով, ընտրվում է 3-4 պատգամավոր, ովքեր այնուհետև ընտրում են նախագահ, ով էլ գլխավորում է նիստերը և ելույթ է ունենում ողջ շրջանի անունից։
Ուելսի տեղական ինքնակառավարման մարմինը կազմված է 22 ունիտար կազմավորումներից՝ ներառյալ Քարդիֆը, Սուոնսին և Նյուպորտը, որոնցից յուրաքանչյուրը հանդիսանում է առանձին միավոր[79]։ Ընտրություններն անց են կացվում 4 տարին մեկ մեծամասնական ընտրակարգով[80]։ 1973 թվականից Հյուսիսային Իռլանդիան բաժանված է 26 շրջանների։ Նրանց իրավունքները սահմանափակված են միայն սպասարկման գործառույթներով, օրինակ՝ աղբահանումը, ընտանի կենդանիների վերահսկումը և զբոսայգիների խնամքը[81]։ 2008 թ մարտի 13-ին որոշվեց ստեղծել 11 նոր շրջաններ և փոխել գործող համակարգը[82]։ Տեղական ինքնակառավարման մարմնի հաջորդ ընտրությունները հետաձգվեցին մինչև 2011 թ նոր համակարգ ստեղծելու նպատակով[83]։
Կախյալ տարածքներ
Միացյալ Թագավորությունն ունի գերիշխանություն 17 տարածքների նկատմամբ, որոնք Միացյալ Թագավորության մաս չեն կազմում՝ 14 անդրծովյան տարածքների[84] և 3 թագավորական տարածքների։
14 անդրծովյան տարածքների մեջ մտնում են Անգիլիան (մայրաքաղաքը՝ Վալլի), Բերմուդյան կղզիները (Համիլտոն), Բրիտանական անտարկտիկական տարածքը (Ռոտերա), Հնդկական օվկիանոսի բրիտանական տարածքները (Դիեգո-Գարսիա), Բրիտանական Վիրջինյան կղզիները (Ռոդ Թաուն), Ջիբրալթարը (Ջիբրալթար), Կայմանյան կղզիները (Ջորջթաուն), Մոնտսերատ կղզին (Պլիմուտ), Սուրբ Հեղինե կղզին (Ջեյմսթաուն), Փիտկերն կղզին (Ադամսթաուն), Թերքս և Քայքոս կղզիները (Կոբերն Թաուն), Ֆոլկլենդյան կղզիները (Պորտ Ստենլի), Հարավային Ջորջիա և Հարավային Սանդվիչյան կղզիները (Գրյուտվիկեն) և երկու բրիտանական հենակետերը Կիպրոսի տարածքում՝ Ակրոտիրին և Դեկելիան (Եպիսկոպի)[85]։ Հարկ է նշել, որ բրիտանական պահանջներն Անտարկտիկայի նկատմամբ ճանաչված չեն[86], Կիպրոսը վիճարկում է իր տարածքում գտնվող ռազմական բազաների ներկայությունը, իսկ Ֆոլկլենդյան կղզիների համդեպ իրավունքը վիճարկում է Արգենտինան։ Անդրծովյան տարածքները միասին կազմում են 1 727 527կմ² (առանց Բրիտանական Անտարկտիկական տարածքի, որը կազմում է 18127կմ²), իսկ բնակչությունը կազմում է 260000 մարդ[87]։ Այս տարածքները Բրիտանական կայսրության մնացորդներն են և հատուկ քվեարկել են բրիտանական տարածքներ մնալու հնարավորության համար։
Թագավորական հողերը, ի տարբերություն անդրծովյան տարածքների, պատկանում են թագավորին[88]։ Այն ներառում է Նորմանդյան՝ Ջերսի և Գերնսի կղզիները՝ Լա Մանշ նեղուցում և Մեն կղզին Իռլանդական ծովում։ 3 թագավորական հողերի տարածքը կազմում է 766կմ², իսկ բնակչությունը՝ 235000 մարդ։ Հանդիսանալով անկախ ղեկավարվող իրավասուներ՝ նրանք Միացյալ Թագավորության կամ Եվրամիության մաս չեն կազմում, թեև Միացյալ Թագավորության կառավարությունը ղեկավարում է այդ տարածքների արտաքին փոխհարաբերությունները և անվտանգությունը, իսկ բրիտանական խորհրդարանն իրավունք ունի տարածքների անունից օրենքներ հրապարակել։ Օրենսդիր ակտեր հրապարակելու իրավունքը, որը վերաբերում է կղզուն, Գաղտնի խորհրդի համաձայնությամբ համագոյատևում է տարածքների սեփական օրենսդիր ասամբլեաների հետ[89]։ Թագավորական հողերի կառավարությունների ղեկավարները Գլխավոր նախարարներն են (Մենում 1986 թվականից, Գերնսիում՝ 2004 թ, Ջերսիում՝ 2005 թ)։
Պետական կառուցվածք
խմբագրել
Միացյալ թագավորությունը ունիտար պետություն է՝ սահմանադրական միապետությամբ։ Եղիսաբեթ II թագուհին Միացյալ թագավորության և ևս 15 անկախ պետությունների ղեկավարն է։ Միապետն ավելի շատ ձևական քան քաղաքական բնույթ է կրում և միայն «խորհուրդ տալու, նախազգուշացնելու և հաստատելու» իրավունք ունի[90]։ Միացյալ թագավորությունը Սահմանադրություն որպես միասնական փաստաթուղթ չունի[91] աշխարհի 3 պետությունների պես՝ Նոր Զելանդիա, Իսրայել, Սան Մարինո։ Մեծ Բրիտանիայի Սահմանադրությունը հիմնականում կազմված է տարբեր գրավոր աղբյուրների ժողովածուից՝ ներառյալ կանոնադրություններ, դատական իրավունք, միջազգային պայմանագրեր։
Քանի որ ոչ մի տեխնիկական տարբերություն չկա սովորական կանոնադրությունների և «սահմանադրական իրավունքի» միջև, Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանը կարող է ուղղակի «սահմանադրական բարեփոխում» անցկացնել՝ ընդունելով հերթական օրենքը և այդպես հնարավորություն ունի փոփոխելու կամ վերացնելու Սահմանադրության ցանկացած գրավոր կամ ոչ գրավոր տարր։ Սակայն հարկ է նշել, որ խորհրդարանը չի կարող այնպիսի օրենք ընդունել, որը հաջորդ գումարումը չկարողանա փոխել[92]։
Կառավարություն
խմբագրելՄիացյալ Թագավորությունն ունի խորհրդարանական կառավարություն, որը հիմնված է վեսթմինսթերյան համակարգի վրա, որը կիրառվում է նաև ողջ աշխարհում։ Խորհրդարանը, որը նստում է Վեսթմինսթերյան պալատում, կազմված է 2 պալատից՝ ընտրովի համայնքների պալատից և նշանակովի լորդերի պալատից։ Ցանկացած ընդունված փաստաթուղթ պետք է թագուհու հավանությանն արժանանա, որպեսզի ընդունվի որպես օրենք։ Խորհրդարանը Միացյալ Թագավորության գլխավոր օրենսդիր մարմինն է, քանի որ Շոտլանդիայի պատվիրակված խորհրդարանը, ինչպես նաև Հյուսիսային Իռլանդիայի և Ուելսի ասամբլեաներն ինքնիշխան մարմիններ չեն, և տեսականորեն բրիտանական խորհրդարանը կարող է ցրել դրանք։
Միացյալ Թագավորության վարչապետի պաշտոնը պատկանում է խորհրդարանի այն անդամին, ով ստանում է համայնական խորհրդարանի մեծամասնության աջակցությունը։ Սովորաբար վարչապետը լինում է պալատի ամենախոշոր քաղաքական կուսակցության առաջնորդը։ Ձևականորեն վարչապետը և կառավարությունը նշանակվում են միապետի կողմից, սակայն վարչապետն ինքն է հավաքում իր կաբինետի անդամներին, և ըստ ավանդության՝ թագուհին հավանության է արժանացնում վարչապետի ընտրությունը[93]։
Միացյալ Թագավորության նախարարների կաբինետը սովորաբար կազմվում են խորհրդարանի 2 պալատներից՝ վարչապետի կուսակցության անդամներից, սակայն հիմնականում կազմվում է համայնքների պալատից, որի համար նա պատասխանատվություն է կրում։ Գործադիր իշխանությունն իրականացվում է վարչապետի և կաբինետի կողմից, ովքեր երդվում են Միացյալ Թագավորության Գաղտնի խորհրդի առաջ։ Համայնքների պալատի ընտրությունների համար Միացյալ Թագավորությունը բաժանված է 650 ընտրական շրջանների[94], որտեղ խորհրդարանի յուրաքանչյուր առանձին անդամ ընտրվում է սովորական մեծամասնությամբ։ Միապետը ընդհանուր ընտրություններ հայտարարում է այն ժամանակ, երբ նրան վարչապետն է խորհուրդ տալիս։ Ըստ 1911 թ և 1949 թ ընդունված ակտերի՝ նոր ընտրություններ պետք է հայտարարվեն ոչ ուշ քան նախորդից 5 տարի անց[95]։
Միացյալ Թագավորության հիմնական 3 կուսակցություններն են՝ Պահպանողական, Լեյբորիստական և Լիբերալ դեմոկրատական կուսակցությունները։ 2010 թվականի ընդհանուր ընտրությունների ժամանակ այս 3 կուսակցություններն ստացել են Համայնքների պալատի 622 տեղ հնարավոր 650 տեղից[96]։ Մնացած տեղերն ստացել են փոքր կուսակցությունները, որոնք մասնակցել են ընտրությունների Միացյալ Թագավորության միայն մի հատվածում․ դրանք են՝ Շոտլանդիայի ազգային կուսակցությունը, Ուելսի կուսակցությունը, Ժողովրդավարական ունիոնիստական կուսակցությունը, Սոցիալ-դեմոկրատական և լեյբորիստական կուսակցությունները, Օլսթերի ունիոնիստական կուսակցությունը և Շին Ֆեյնը։ Շին Ֆեյնից ոչ մի խորհրդարանի անդամ երբեք հանդես չի եկել Համայնքների պալատում՝ իր ընտրատարածքի շահերը ներկայացնելու համար, քանի որ խորհրդարանի անդամները պետք է երդվեն միապետին, ինչը հակասում է կուսակցության քաղաքականությանը[97]։ Եվրոպական խորհրդարանում Բրիտանական խորհրդարանն ունի 72 պատգամավոր՝ 12 շրջաններից[98]։
Պատվիրակված ազգային վարչակազմեր
խմբագրել
Շոտլանդիան, Ուելսը և Հյուսիսային Իռլանդիան ունեն իրենց գործադիր իշխանությունը, որը գլխավորում է Առաջին նախարարը և միապալատ օրենսդիր իշխանությունը։ Անգլիան՝ Միացյալ Թագավորության ամենախոշոր շրջանը, չունի ոչ գործադիր, ոչ էլ օրենսդիր իշխանություն և ուղղակիորեն ղեկավարվում է Բրիտանական կառավարության կողմից։ Այս իրավիճակն ստեղծել է «Արևմտյան Լոթիանի խնդիրը», որը կապված է այն բանի հետ, որ Շոտլանդիայի, Ուելսի և Հյուսիսային Իռլանդիայի պատգամավորները քվեարկելու իրավունք ունեն և երբեմն վճռորոշ ձայն ունեն[99] Անգլիային վերաբերող հարցերի շուրջ, որոնք լուծվում են պատվիրակված օրենսդիրների կողմից ինքնուրույն իրենց շրջաններում[100]։
Շոտլանդիայի կառավարությունը և խորհրդարանը մեծ ազդեցություն ունեն բոլոր հարցերի լուծման հարցում՝ կրթության, առողջապահության, Շոտլանդիայի օրենքների և տեղական ինքնակառավարման հարցերում[101]։ 2007 թվականի ընտրություններում տարած հաղթանակից հետո Շոտլանդիայի ազգային կուսակցությունը, որն անկախության կողմնակից է, ձևավորեց շոտլանդական կառավարությունը՝ կուսակցության առաջատար՝ Ալեքս Սալմոնդի գլխավորությամբ[102]։ Ունիոնիստական կուսակցությունները ի պատասխան ստեղծեցին շոտլանդական դեվոլյուցիայի հանձնաժողով[103], որը 2009 թ պատրաստեց առաջարկություններ լրացուցիչ իշխանություն պատվիրակելու վերաբերյալ՝ ներառյալ Շոտլանդիայում հավաքվող հարկերի կեսի վերահսկման վերաբերյալ[104]։ 2011 թ ընտրություններում ազգային կուսակցությունը կրկին հաղթեց և մեծամասնություն ստացավ Շոտլանդիայի խորհրդարանում[105]։
Ուելսի կառավարությունը և ազգային ասամբլեան ավելի համեստ իշխանություն ունեն, քան Շոտլանդիայինը[106]։ Ուելսում 2006 թ Ղեկավարման ակտի ընդունումից հետո ասամբլեան կարող էր օրենքներ ընդունել պատվիրակված շրջանի վերաբերյալ՝ Վեսթմինսթերից առանձին թույլտվություն («Օրենսդրական հրաման») ստանալուց հետո[107], սակայն 2011 թ մայիսից Ասամբլեան կարող է օրենքներ ընդունել ասամբլեայում ակտերի ընդունման միջոցով՝ առանց որևէ լրացուցիչ թույլտվության։ Ներկայիս կառավարությունը ձևավորվել է 2011 թ ընտրություններից հետո և ունի լեյբորիստական վարչակազմ՝ Կարվին Ջոնսի գլխավորությամբ, ով 2009 թ դեկտեմբերից եղել է Լեյբորիստների կոալիցիոն վարչակազմի և Ուելսի կուսակցության Առաջին նախարարը[108]։
Հյուսիսային Իռլանդիայի նախարարների կաբինետը և Ասամբլեան Շոտլանդիայի իշխանության մակարդակին մոտ իշխանություն ունեն։ Նախարարների կաբինետն ունի երկիշխանություն՝ Առաջին նախարարն է Փիթեր Ռոբինսոնը (Ժողովրդավարական ունիոնիստական կուսակցություն) և Առաջին նախարարի փոխարինողը՝ Մարտին Մակգինեսը (Շին Ֆեյն)[109]։
Իրավական համակարգ
խմբագրել
Միացյալ Թագավորությունը չունի միասնական իրավական համակարգ, քանի որ ըստ 1706 թ միավորման մասին համաձայնության 19-րդ կետի՝ Շոտլանդիան պահպանեց իր իրավական համակարգը[110]։ Ներկայումս Միացյալ Թագավորությունն ունի 3 տարբեր իրավական համակարգ՝ Անգլիայի, Հյուսիսային Իռլանդիայի և Շոտլանդիայի։ Վերջին սահմանադրական փոփոխությունները հանգեցրեցին Գերագույն դատարանի ստեղծմանը 2009 թ հոկտեմբերին, որը պիտի փոխարիներ լորդերի պալատի դատական հանձնաժողովին[111][112]։ Գաղտնի խորհրդի դատական հանձնաժողովը, որը ներառում է Գերագույն դատարանի բոլոր անդամներին, հանդիսանում է Ազգերի համագործակցության մի քանի անկախ երկրների, Բրիտանական անդրծովյան տարածքների և Թագավորական հողերի գերագույն վերաքննիչ մարմինն է։
Անգլիական իրավական համակարգը, որը կիրառվում է Անգլիայում և Ուելսում և Հյուսիսահին Իռլանդիայի իրավական համակարգը նույն իրավական հիմքն ունեն[113]։ Ընդհանուր իրավունքի էությունն այն է, որ կանոնադրությունների համաձայն, օրենքը մշակվում է հենց դատավորների կողմից դատարանում՝ կանոնադրությունների, փաստերի հանդեպ առողջ բանականություն ցուցաբերելու միջոցով նախքան պարզաբանումներ և համապատասխան իրավավական սկզբունքներ տալը, որոնք հետո հայտարարվում են, գրառվում և հետագայում կիրառվում են նմանատիպ դատական գործընթացներում[114]։ Անգլիայի և Ուելսի դատարանները ղեկավարվում են Գլխավոր դատարանի կողմից, որը կազմված է Վերաքննիչ դատարանից, Արդարադատության Վերին ատյանի դատարանից (քաղաքացիական գործերի համար), և Թագավորական դատարանից (քրեական գործերի համար)։ Գերագույն դատարանը համարվում է քաղաքացիական և քրեական գործերը քննող վերջին մարմինն Անգլիայում, Ուելսում և Հյուսիսային Իռլանդիայում, և նրա ընդունած ցանկացած որոշում օրինակ է հանդիսանում ցանկացած մեկ այլ դատարանի համար, ինչպես նաև մեծ ազդեցություն ունի նաև այլ իրավասությունների վրա[115]։
Շոտլանդիայի իրավական համակարգը ընդհանուր իրավունքի և քաղաքացիական իրավունքի խառնուրդ է։ Գլխավոր դատարաններն են համարվում Նիստերի դատարանը՝ քաղաքացիական գործերի համար և Գերագույն քրեական դատարանը քրեական գործերի համար[116]։ Միացյալ Թագավորության Գերագույն դատարանը շոտլանդական իրավական համակարգի քաղաքացիական գործերի վերջին վերաքննիչ մարմինն է[117]։ Շոտլանդիայի իրավական համակարգը յուրահատուկ է նրանով, որ ունի 3 հնարավոր դատավճիռ՝ «մեղավոր է», «անմեղ է» «ապացուցված չէ»։ Վերջին երկուսը համարվում են արդարացնող՝ առանց վերանայման հնարավորության[118]։ «Ապացուցված չէ» դատավճիռը երբեմն կատակով անվանում են «մեղավոր չես, սակայն այլևս նման բան չանես»[119]։
1981-1995 թթ հանցագործությունների քանակն Անգլիայում և Ուելսում զգալիորեն ավելացել է, սակայն 2008 թ նվազեց 48%-ով[120]։ Դատապարտյալների քանակն այդ ժամանակահատվածում կրկնապատկվեց՝ անցնելով 80000-ը, որը ենթադրում է, որ Անգլիան և Ուելսն ունեն դատապարտյալների ամենաբարձր քանակը Արևմտյան Եվրոպայի հետ համեմատած՝ 147 դատապարտյալ 100 000 բնակչի հաշվարկով[121]։ Շոտլանդիայում հանցագործությունների քանակը 2010 թ կրճատվեց՝ հասնելով ամենացածր քանակության 10%՝ համեմատած վերջին 32 տարիների ընթացքում[122]։ Այդ ժամանակահատվածում դատապարտյալների քանակն անցավ 80000-ը[123]՝ հասնելով ռեկորդային ցուցանիշերի[124]։
Զինված ուժեր
խմբագրել
Միացյալ Թագավորությունն ունի աշխարհում տեխնոլոգիապես ամենազարգացած և պատրաստված բանակներից մեկը և 2008 թվականին ուներ մոտ 20 ռազմական բազաներ ողջ աշխարհում[125][126][127]։ Ըստ տարբեր աղբյուրների՝ Միացյալ Թագավորությունը զբաղեցնում է աշխարհում երրորդ կամ չորրորդ տեղը ռազմական ծախսերով և 27-րդ տեղը՝ բանակի քանակությամբ։ Ընդհանուր ռազմական ծախսերը կազմում են երկրի ՀՆԱ-ի 2.5%-ը[128]։ Բրիտանական բանակը, Թագավորական ռազմաօդային ուժերը և Թագավորական ռազմածովային նավատորմը միասին կազմում են Միացյալ Թագավորության զինված ուժերը, որոնք պաշտոնապես կոչվում են Թագուհու զինված ուժեր։ Բանակի բոլոր 3 տեսակները ղեկավարում է Պաշտպանության նախարարությունը և վերահսկվում է Պաշտպանության հատուկ խորհրդի միջոցով, որը ղեկավարում է Պաշտպանության պետական քարտուղարը։ Միացյալ Թագավորության զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն է բրիտանական միապետը՝ Եղիսաբեթ II թագուհին։
Միացյալ Թագավորությունն ունի ամենամեծ օդային ուժը և նավատորմը Եվրախորհրդում և երկրորդը մեծությամբ ՆԱՏՕ-ում[129]։ Պաշտպանության նախարարությունը 2008 թ հուլիսի 3-ին ստորագրել է պայմանագրեր 3.2մլրդ ֆունտ ընդհանուր արժողությամբ՝ «Թագուհի Եղիսաբեթ»-ի նման 2 նոր ավիակիր կառուցելու համար[130]։ 2009 թ Միացյալ Թագավորության բանակում հաշվարկվում էր 105 750, ռազմաօդային ուժերում՝ 43 300, իսկ նավատորմում՝ 38 160 զինծառայող[131]։ Հատուկ նշանակության զորքերը՝ Հատուկ օդային և Հատուկ նավակային ծառայություններն ունեն հատուկ զորքեր ռազմական հակաահաբեկչական գործողություններ իրականացնելու համար ցամաքում, ծովում և ցամաքաջրային, հատկապես այն դեպքերում, երբ գաղտնիություն է հարկավոր։ Կան նաև պահեստային ուժեր (404 090 զինծառայող), որոնք զորակոչվում են անհրաժեշտության դեպքում[131]։
Միացյալ Թագավորության զինված ուժերի հիմնական խնդիրը երկրի և նրա անդրծովյան տարածքների պաշտպանությունն է, միջազգային խաղաղապահ ուժերին աջակցելը։ Նրանք հանդիսանում են ՆԱՏՕ-ի ակտիվ և կանոնավոր մասնակիցները։ Օտարերկրյա կայազորները և ռազմաբազաները տեղակայված են Համբարձման կղզու վրա, Բելիզում, Բրունեյում, Կանադայում, Կիպրոսում, Դիեգո-Գարսիայում, Գերմանիայում, Ֆոլկլենդյան կղզիներում, Ջիբրալթարում, Քենիայում և Քաթարում[132]։
Թեև Միացյալ Թագավորության հնարավորություններին, վերջին ժամանակներում երկրի ռազմական քաղաքականությունը հիմնվում է նրա վրա, որ «ամենաթանկ գործողությունները» իրականացվեն ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում[133]։ Չհաշված 2000 թ Սիերա Լեոնեում միջամտությունը, բրիտանական ռազմական գործողությունները Բոսնիայում, Կոսովոյում, Աֆղանստանում, Իրաքում և Լիբանանում հետևում են այդ հաստատմանը։ Վերջին պատերազմը, որին Միացյալ Թագավորությունը մասնակցել է միայնակ, Ֆոլկլենդյան պատերազմն է եղել 1982 թ, որն ավարտել է հաղթանակով։
Արտաքին հարաբերություններ
խմբագրել
Միացյալ Թագավորությունը հանդիսանում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի, Ազգերի Համագործակցության, Մեծ ութնյակի, Մեծ քսանյակի, ՆԱՏՕ-ի, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության, Եվրախորհրդի, Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության մշտական անդամը։ Միացյալ Թագավորությունը հատուկ հարաբերություններ ունի ԱՄՆ-ի հետ[134][135] և սերտ համագործակցություն Ֆրանսիայի հետ, ինչպես նաև այս 2 պետությունների հետ ունի միջուկային զենքի ընդհանուր ծրագիր։ Մյուս դաշնակիցների շարքում են ԵԽ-ի և ՆԱՏՕ-ի անդամ պետությունները, ինչպես նաև Ճապոնիան։ Միացյալ Թագավորության համաշխարհային ազդեցությունը խորանում է նաև առևտրային հարաբերությունների, օտարերկրյա ներդրումների, զարգացման և զինված ուժերին հատկացրած պաշտոնական օգնության хуета
Մուտքի արգելք
2012 թվականի մայիսի 1-ից Մեծ Բրիտանիայի ԱԳՆ-ն հայտարարեց, Մարդու իրավունքների խախտողների համար երկիր մուտքի արգելքի մասին։ ԱԳՆ զեկույցում ասվում է՝
Մեծ Բրիտանիա մուտքի արգելքը ընդհանուր կարգով տարածվում է այն անձանց վրա, որոնց հանդեպ գոյություն ունեն անկախ, հավաստի և վստահության արժանի տեղեկություններ, այն մասին, որ այս մարդիկ կապ ունեն մարդու իրավունքների խախտումների հետ— ԲԻ-Բի-Սի՝ «Բրիտանիան փակում է մարդու իրավունքների խախտողների մուտքը»
Տնտեսություն
խմբագրել
Միացյալ Թագավորությունն ունի մասամբ կարգավորվող շուկայական տնտեսություն[139]։ Ըստ շուկայական փոխարժեքների՝ Միացյալ Թագավորությունը համարվում է աշխարհում 8-րդ և Եվրոպայում 2-րդ (Գերմանիայից հետո) ամենամեծ տնտեսություն ունեցող պետությունը[140]։ Թագուհու գանձապետարանը, որը գլխավորում է կանցլերը, պատասխանատու է բրիտանական կառավարության կողմից հասարակական ֆինանսական և տնտեսական քաղաքականության մշակման և կիրառման համար։ Անգլիայի բանկը կամ Միացյալ Թագավորության կենտրոնական բանկը պատասխանատու է ազգային արտարժույթի՝ ֆունտ ստերլինգի թողարկման համար։ Շոտլանդիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի բանկերը ևս իրավունք ունեն սեփական թղթադրամ թողարկել, սակայն պարտավոր են ունենալ Անգլիայի բանկի բավականին քանակության թղթադրամ՝ սեփական թողարկումը ծածկելու համար։ Ֆունտ ստերլինգը համարվում է աշխարհում երրորդ ամենախոշոր պահուստային տարադրամը ամերիկյան դոլարից և եվրոյից հետո[141]։ 1997 թվականից Անգլիայի բանկի դրամավարկային քաղաքականության հանձնաժողովը պատասխանատու է տոկոսադրույքի հաստատման համար, որն անհրաժեշտ է գնաճի թիրախային մակարդակին հասնելու համար, որը որոշում է կանցլերը ամեն տարի[142]։
2008 թ վերջերին բրիտանական տնտեսության մեջ սկսվեց ճգնաժամ, որն առաջին անգամ նկատվեց 1991 թ․[143]։ 2008 թ մայիսին գործազրկության մակարդակը բարձրացավ 5,2%-ից 7,6%-ի 2009 թ մայիսին, իսկ 2011 թ հունվարին գործազրկությունը 18-24 տարեկան երիտասարդների շրջանում բարձրացավ 11,9%-20,3%, որը 1992 թվականից ամենաբարձր ցուցանիշն էր[144]։ Միացյալ Թագավորության ընդհանուր պետական պարտքը 2007 թ դեկտեմբերին աճեց ՀՆԱ-ի 44,5%-ից մինչև ՀՆԱ-ի 76,1% 2010 թ դեկտեմբերին[145][146]։
Բրիտանիայի ծառայությունների ոլորտը կազմում է ՀՆԱ-ի մոտ 73%-ը[147]։ Լոնդոնը՝ համաշխարհային տնտեսության կառավարման 3 կենտրոններից մեկը (Նյու Յորք և Տոկիո)[148], Նյու Յորքի հետ համարվում է ամենախոշոր ֆինանսական կենտրոնը[136][137][138] և Եվրոպայում ամենամեծ քաղաքային ՀՆԱ ունեցողը[149]։ Էդինբուրգը ևս համարվում է եվրոպական ամենախոշոր ֆինանսական կենտրոնը[150]։
Տուրիզմը համարվում է բրիտանական տնտեսության ամենակարևոր մասը, և 2004 թ 27 միլիոն զբոսաշրջիկներով պետությունը զբաղեցնում է 6-րդ տեղը համաշխարհային տուրիզմի շարքերում[151], իսկ Լոնդոնը համարվում է զբոսաշրջիկների կողմից ամենաշատ այցելվող քաղաքը աշխարհում[152]։
Երբ արդյունաբերական հեղափոխությունը Միացյալ Թագավորությունում սկսվեց[153], շեշտը դրվեց տեքստիլ արդյունաբերության վրա, այնուհետև ծանր արդյունաբերության վրա՝ նավաշինության, ածուխի արտահանության և պողպատաձուլության վրա[154][155]։ Կայսրությունը ստեղծում էր արտասահմանյան շուկաներ բրիտանական արտադրության համար, որն էլ թույլ էր տալիս Միացյալ Թագավորությանը գերիշխել միջազգային առևտրում 19-րդ դարում։ Սակայն այլ երկրների ինդուստրացման և համաշխարհային պատերազմների արդյունքում Միացյալ Թագավորությունը կորցրեց մրցունակությունը, և ծանր արդյունաբերությունը սկսեց մարել։ Ներկայումս արտադրությունը կարևոր դեր է խաղում երկրի տնտեսության մեջ, սակայն 2003 թ կազմել է ՀՆԱ-ի միայն մեկ վեցերորդ մասը[156]։
Մեքենաշինությունը Միացյալ թագավորության տնտեսության ամենահիմնական ճյուղերից մեկն է, որտեղ աշխատում է ավելի քան 800000 մարդ՝ £52 միլիարդ ընդհանուր շրջանառությամբ և £26,6 միլիարդ արտահանությամբ[157]։ Մեծ Բրիտանիայի ավիացիոն արդյունաբերությունը զբաղեցնում է աշխարհում երկրորդ կամ երրորդ տեղը (կախված է հաշվարկի մեթոդից) և ունի £20 միլիարդ ընդհանուր շրջանառություն[158][159][160]Դեղագործությունը նույնպես կարևոր դեր է խաղում երրորդ տեղն է զբաղեցնում՝ ԱՄՆ-ից և Ճապոնիայից հետո[161][162]։
Աղքատության մակարդակը սովորաբար որոշվում է որպես տնային տնտեսության միջին եկամտի 60%-ը։ 2007-2008 թթ 13.5 միլիոն մարդ (բնակչության 22%) ապրում էր աղքատության մեջ։ Սա Եվրամիության երկրների շարքում ամենաբարձր ցուցանիշն է՝ չհաշված 4 այլ երկրներ[163]։
Էներգետիկա
խմբագրել
2006 թ Միացյալ Թագավորությունը հանդիսանում էր էներգետիկայի 9-րդ սպառողն աշխարհում և 15-րդ արտադրողը[164]։ 2007 թ երկրում էներգիայի ընդհանուր սպառումը կազմել է 9.5 կվադրիլիոն BTU (Բրիտանական ջերմանին միավոր), որը կազմված է եղել նավթից (38%), բնական գազ (36%), ածուխից (13%), ատոմային էներգիայից (11%) և այլ վերականգնվող աղբյուրներից (2%)[165]։ 2009 թ Միացյալ Թագավորությունն օրական արտադրել է 1.5 միլիոն բարել նավթ, իսկ սպառել է 1.7 միլիոն բարել[166]։ Վերջին շրջանում նավթի արտադրությունը կրճատվեց, և 2005 թ Միացյալ Թագավորությունն սկսեց նավթ ներմուծել[166]։ 2010 թ երկիրն ուներ մոտ 3.1 միլիարդ բարել նավթի պահուստային պաշար՝ Եվրամիության ամենախոշոր պահուստ ունեցող երկիրը[166]։
2009 թ Միացյալ Թագավորությունը աշխարհում 13-րդ բնական գազ արտադրողն էր և ամենաշատ արտադրողը Եվրամիությունում[167]։ Նավթի պես վերջին շրջանում բնական գազի արդյունահանումը կրճատվեց, և 2004 թ պետությունն սկսեց գազ ներմուծել[167] 2009 թ Միացյալ Թագավորությունն արդյունահանեց 19.7 միլիոն տոննա ածուխ և սպառեց 60.2 տոննա[165]։ 2005 թ արդյունահանման համար հասանելի ածուխի պահուստի ծավալները կազմեցին 171 միլիոն տոննա[165], սակայն երկրի ափամերձ տարածքը թույլ է տալիս հաշվարկել 7-16 միլիարդ տոննա ածուխի հավանական պահուստ՝ ածուխի ստորգետնյա գազաֆիկացման տեխնոլոգիայի շնորհիվ[168]։ Եթե հաշվի առնենք ածխի ծավալի ներկա սպառումը, ապա այդ պահուստը կբականացնի 200-400 տարի[169]։
Միացյալ Թագավորությունում գործում են մի քանի խոշոր էներգետիկական ընկերություններ՝ ներառյալ 6 ամենախոշոր մասնավոր ընկերություններից երկուսը՝ BP և Royal Dutch Shell-ը[170]։
Տրանսպորտ
խմբագրել
Ճանապարհային ցանցը ներառում է 3497 կմ հիմնական ճանապարհները, 3497 կմ ավտոմայրուղիները և 344000 կմ երկրորդական ճանապարհները[62]։ 2009 թվականին Միացյալ Թագավորությունում կար 34 միլիոն գրանցված ավտոմեքենա[171]։ Երկաթգիծը բրիտանական կղզում կազմում է 16116 կմ և Հյուսիսային Իռլանդիայում՝ 303 կմ, որտեղով ամեն օր տեղափոխվում են 18000 ուղևոր և 1000 բեռնատար վագոններ[62]։
2009 թվականի հոկտեմբերից 2010 թվականի սեպտեմբերը բրիտանական օդանավակայաններն ընդհանուր առմամբ սպասարկել են 211.4 միլիոն ուղևորների[172]։ Այդ ժամանակաշրջանում ամենախոշոր օդանավականներն են դարձել Հիթրոուն (65.6 միլիոն ուղևոր), Գեթվիքը (31.5 միլիոն ուղևոր) և Ստանստեդը (18.9 միլիոն ուղևոր)[172] Հիթրոուն, որը տեղակայված է մայրաքաղաքից 24 կմ դեպի արևմուտք, սպասարկում է աշխարհում ամենաշատ միջազգային ուղևորներին[173][174] և հանդիսանում է երկրի գլխավոր ավիափոխադրողի՝ British Airways, ինչպես նաև BMI Regional և Վիրջին Ատլանտիկ ավիաուղիների (Virgin Atlantic) կապող օղակը[175]։
Գիտություն և տեխնոլոգիա
խմբագրել
Անգլիան և Շոտլանդիան XVII դարից սկսած գիտական հեղափոխության առաջատար կենտրոններից էին[176], իսկ Մեծ Բրիտանիան գլխավորում էր Արդյունաբերական հեղափոխությունը XVIII դարում[153] և այդ ժամանակներից տալիս են աշխարհին հանրահայտ գիտնականներ և ճարտարագետներ[177]։ XVII-XVIII դարերի կարևորագույն գիտնականներից կարելի է առանձնացնել Իսահակ Նյուտոնին, ում շարժման օրենքները հանդիսանում են այսօրվա գիտության հիմնասյուներից մեկը[178], XIX դարում հարկ է հիշել Չարլզ Դարվինին, ում Տեսակների ծագումը բնական ընտրության միջոցով աշխատությունը հանդիսանում է ժամանակակից կենսաբանության հիմքը, և Ջեյմս Մաքսվելը, ով կազմել է դասական էլեկտրամագնիսական տեսությունը, ինչպես նաև Սթիվեն Հոկինգը առավել ժամանակակից գիտնականներից, ով զարգացրել է տիեզերագիտության, քվանտային գրավիտացիայի և սև անցքերի հետազոտության հիմնական տեսությունները[179]։
XVIII դարի խոշորագույն հայտնագործությունն էր՝ ջրածինը, հայտնաբերված Հենրի Կավենդիշի կողմից[180], XX դարում պենիցիլինը, հայտնաբերված Ալեքսանդր Ֆլեմինգի կողմից[181] և ԴՆԹ-ի կառուցվածքը, հայտնաբերված Ֆրենսիս Կրիկի կողմից[179]։ Խոշոր ճարտարագիտական նախագծերը և գյուտերը ներառում են շոգեքարշը, նախագծած Ռիչարդ Տրեվիտիկի և Էնդրյու Վիվիանի կողմից XVIII դարում[182], XIX դարում Մայքլ Ֆարադեյի կողմից ստեղծված էլեկտրական շարժիչը, Ջոզեֆ Սուոնի շիկացման լամպը[183], և առաջին օգտագործված հեռախոսը, պատենտավորված Ալեքսանդր Բելլի կողմից[184], ինչպես նաև XX դարում Ջոն Բերդի հայտնագործած առաջին աշխատող հեռուստացույցը[185], Ֆրենկ Ուիտլի ռեակտիվ շարժիչը, Ալան Թյուրինգի կողմից մշակված ժամանակակից համակարգչի հիմքերը, ինչպես նաև Թիմ Բերներս-Լիի հայտնագործած համաշխարհային սարդոստայնը[186]։ Անհրաժեշտ է առանձին նշել Լոնդոնյան թաֆավորական միությունը, որը աշխարհի հնագույն գիտական միություններից մեկն է, հիմնադրվել է 1660 թվականին։
Ժամանակակից Մեծ Բրիտանիան առաջատարներից մեկն է օդանավաշինության մեջ, ներառելով Rolls-Royce-ը ընկերությունը, որը առաջատարն է աշխարհում օդանավերի շարժիչների արտադրության ոլորտում, BAE Systems-ը, խոշորագույն բրիտանական սպառազինությունների մատակարար կազմակերպությունը, ինչպես նաև այլ ընկերություններ որոնք մատակարարում են մասեր Airbus-ի ծրագրերի համար[187]։ Երկու բրիտանական ընկերություններ՝ GlaxoSmithKline-ը և AstraZeneca-ն, մտնում են աշխարհի խոշորագույն դեղարտադրության ընկերությունների հնգյակի մեջ[188], իսկ ընդհանուր առմամբ բրիտանական ընկերությունների կողմից հայտնաբերվել և արտադրվում են ավելին դեղամիջոցներ, քան աշխարհի որևէ մի երկրում, բացառությամբ ԱՄՆ-ն[189]։ Բրիտանիան դեռևս մնում է համաշխարհային ավտոմոբիլաշինության առաջատարներից մեկը, մասնավորապես շարժիչների մասով, և ունի մոտ 2600 արտադրողներ, որոնք ավտոպահեստամասեր են արտադրում[190]։
Գիտահետազոտական աշխատանքները նույնպես հանդիսանում են բրիտանական համալսարանների հիմնական գործունեության ուղղություններից մեկը, որոնցից շատերը ստեղծում են տեխնոպարկեր, արտադրության և ընկերությունների հետ աշխատանքի դյուրինացնելու համար[191]։ 2004-2008 թվականներին Մեծ Բրիտանիայում են իրականացվել համաշխարհային գիտական հետազոտությունների 7%, սա երրորդ տեղն է ԱՄՆ-ից և Չինաստանից հետո[192]։ Բրիտանական գիտական ամսագրերից են՝ Nature-ը, British Medical Journal-ը և The Lancet-ը։
Ժողվրդավարություն
խմբագրելԲնակչություն
խմբագրել| Տարի | Բնակչություն (մարդ) |
|---|---|
| 1900 | 35 405 900 |
| 1949 | 50 300 009 |
| 1959 | 51 900 000 |
| 1976 | 55 900 000 |
| 1998 | 59 100 000 |
| 2004 | 59 834 900 |
| 2005 | 60 441 457 |
| 2007 | 60 776 238 |
| 2009 | 61 634 801 |
Մեծ Բրիտանիայում մարդահամար իրականացվում է միաժամանակ բոլոր մասերում ամեն տասը տարին մեկ անգամ[193]։ Համաձայն 2001 թվականի մարդահամարի արդյունքների Մեծ Բրիտանիայի ընդհանուր բնակչության թիվը կազմել էր 58 789 194 մարդ, քանակությամբ երրորդը Եվրոպական Միությունում, հինգերորդը Ազգերի համագործակցությունում և 21-րդը աշխարհում։ 2011 թվականի կեսին այն գնահատվում է 62 698 362[62] մարդ։ 2008 թվականին բնական բնակչության աճը սկսեց ավելի ազդել բնակչության քանակի աճի վրա, քան ներգաղթը, առաջին անգամ 1998 թվականից ի վեր[194]։ 2001 թվականից մինչև 2008 բնակչությունը աճում էր միջինը տարեկան 0,5%, ինչը ավելին է քան 0,3% 1991-ից մինչև 2001 և 0,2% դրան նախորդող տասնամյակում[194]։ 2008 թվականին հրատարակված տվյալները 2007 թվականի կեսի բնակչության թվերի մասին վկայում են այն մասին, որ պատմության ընթացքում առաջին անգամ Մեծ Բրիտանիայում կենսաթոշակի հասակի մարդկանց թիվը ավելի շատ է եղել, քան մինչև 16 տարեկան երեխաներ[195]։ Որոշ գնահատականների համաձայն, 100 և ավելին տարիքով մարդկանց քանակը կաճի մինչև 626 000 - 2080 թվականին[196]։
Անգլիայի բնակչությունը 2008 թվականի կեսերին գնահատվում էր 51,44 միլիոն մարդ[194], ինչը դարձնում է այս երկիրը աշխարհում ամենախիտ բնակեցված երկրներից մեկը, այստեղ բնակչության խտությունը կազմում է 383 բնակիչ քառակուսի կիլոմետրի վրա 2003 թվականի կեսերի տվյալներով[197], առանձնահատուկ խտացմամբ Լոնդոնում և նրա հարավ-արևելքում[198]։ 2008 թվականի կեսի գնահատականը ենթադրում է, որ Շոտլանդիայի բնակչությունը կազմում է 5,17 միլիոն, Ուելսինը՝ 2,99 միլիոն, իսկ Հյուսիսային Իռլանդիայինը՝ 1,78 միլիոն մարդ[194] շատ ավելի փոքր բնակվածության ցուցանիշներով։ Տոկոսային հարաբերությամբ Հյուսիսային Իռլանդիայի բնակչության աճը գերազանցել է Մեծ Բրիտանիայի մյուս բոլոր շրջաններինը, 2008 թվականին նախորդող բոլոր չորս տարիների ընթացքում[194]։ Խոշորագույն քաղաքներն են՝ Լոնդոնը, Բիրմինգհեմը, Գլազգոն, Լիվերպուլը, Լիդսը։
2008 թվականին ընդհանուր ծնելիության գործակիցը Մեծ Բրիտանիայում կազմել է 1,96 երեխա մեկ կնոջ հաշվով[199]։ Չնայած ծնելիության գործակցի աճը և ունի իր դերը բնակչության աճի մեջ, այն մնում է համեմատաբար ավելի ցածր մակարդակի վրա, քան դա «բեբի-բումի» ժամանակ էր 1964 թվականին, 2,95 երեխա մեկ կնոջ հաշվարկով[200] և ավելի ցածր քան վերարտադրության մակարդակն է - 2,1, սակայն, միևնույն է այն զգալիորեն բարձր է ամենացածր ցուցանիշից 1,63 երեխա մեկ կնոջ հաշվով, գրանցված 2001 թվականին[199]։ Շոտլանդիան ունի ամենացածր ցուցանիշը, 1,8 երեխա մեկ կնոջ հաշվով, այն դեպքում երբ Հյուսիսային Իռլանդիայում այդ ցուցանիշը հավասար էր 2,11 2008 թվականին[199]։
Էթնիկ կազմ
խմբագրել| Էթնոս | Բնակչությունը | % ընդհանուրից* |
|---|---|---|
| Սպիտակ Բրիտանացիներ | 50 366 497 | 85,67% |
| Սպիտակ (այլ) | 3 096 169 | 5,27% |
| Հնդիկներ | 1 053 411 | 1,8% |
| Պակիստանցիները | 977 285 | 1,6% |
| Իռլանդացիներ | 691 232 | 1,2% |
| Խառը | 677 117 | 1,2% |
| Սևամորթներ Կարիբներից | 565 876 | 1,0% |
| Սևամորթ աֆրիկացիներ | 485 277 | 0,8% |
| Բանգլադեշցիներ | 283 063 | 0,5% |
| Ասիացիներ (ոչ չինացիներ) | 247 644 | 0,4% |
| Չինացիներ | 247 403 | 0,4% |
| Այլ | 230 615 | 0,4% |
| Սևամորթ այլ | 97 585 | 0,2% |
| * Մեծ Բրիտանիայի ամբողջ բնակչության մեջ տոկոս, համաձայն 2001 թվականի մարդահամարի | ||
Պատմականորեն բրիտանիաբնակները համարվում են տարբեր էթնիկ խմբերի խառնուրդ, այս խմբերը բնակվել են Բրիտանիայում տարբեր ժամանակաշրջաններում, մինչև XI դարը, կելտեր, հռոմեացիներ, անգլոսաքսեր, վիկինգներ և նորմաններ։ Վերջերս կատարված գենետիկական հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ անգլիական գեների 50 տոկոսից ավելին պարունակում են գերմանական Y քրոմոսոմներ[201], չնայած այլ գենետիկական վերլուծություններ վկայում են այն մասին, որ «մոտ ժամանակակից բրիտանական բնակչության 75 %-ի ի հայտ բերված նախնինները եկել են Բրիտանական կղզիներ մոտ 6200 տարի առաջ, բրիտանական Նեոլիտի կամ Քարե դարի սկզբում», ինչպես նաև բրիտանացիները ունեն հիմնականում ընդհանուր նախնիններ Բասկեր հետ[202][203][204]։
Միացյալ Թագավորության պատմության մեջ եղել են փոքր «ոչ-սպիտակ» ներգաղթեր, Լիվերպուլը ունի ամենահին սևամորթ բնակչությունը երկրում, որն իր արմատներով հասնում է առնվազն 1730-ական թվականներ[205], ինչպես նաև ամենահին չինական համայնք, որը վերագրվում է չինացի նավաստիների առաջին ժամանմամբ XIX դարում[206]։ 1950 թվականին Բրիտանիայում ապրում էր 20 000-ից քիչ ոչ-սպիտակներ, գործնականորեն բոլորը ծնվել էին արտասահմանում[207]։
1945 թվականից Մեծ Բրիտանիա է սկսվում անընդհատ ներգաղթ Աֆրիկայից, Կարիբներից և Հարավային Ասիաից, ինչը Բրիտանական կայսրության ժամանակներում ստեղծված կապերի արդյունքն էր։ Եվրամիության նոր անդամ երկրներից, Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայից սկսվեվ 2004 թվականից, և հանգեցրեց այս երկրներից եկած համայնքների արագ աճին[208], սակայն 2008 թվականին այս հոսքը սկսեց ետ շրջվել, քանի որ ներգաղթածների մեծամասնությունը սկսեցին վերադառնալ իրենց երկրներ[209]։
Էթնիկական կազմը տարբեր է երկրի տարբեր մասերում։ Լոնդոնի բնակչության 30,4 %[210] և Լեյստերի 37,4 %[211] 2005 թվականին կազմում էին ոչ-սպիտակները, նույն ժամանակ ավելի քիչ քան բնակչության 5% Հյուսիս-արևելայն Անգլիայում, Ուելսում և Հարավ-արևմտյան Անգլիայում կազմում էին էթնիկ փոքրամասնությունները 2001 թվականի մարդահամարի արդյունքներով[212]։
Լեզու
խմբագրել
Մեծ Բրիտանիայի պաշտոնական լեզուն է անգլերենը[215][216] - արևմտագերմանական լեզու, որն առաջացել է հին անգլերենից, որն ուներ մեծ քանակությամբ փոխառություններ հին սկանդինավական լեզվից, նորմանդերենից, ֆրանսերենից և լատիներենից։ Անգլերենը տարածվեց ամբողջ աշխարհով մեծապես շնորհիվ Բրիտանական կայսրության և դարձավ գործարարության միջազգային լեզու, ինչպես նաև երկրորդ ամենատարածված ուսուցանվող լեզուն[217]։
Շոտլանդերեն լեզուն առաջացել է վաղ հյուսիսային միջին անգլերենից, ունի սահմանափակ տարածում Իռլանդիայի կոմսություններում[218]։ Մեծ Բրիտանիայում օգտագործվում են նաև չորս կելտական լեզուներ՝ վալերենը, իռլանդերենը, գաելերենը և կորներենը։ 2001 թվականի մարդահամարի ժամանակ Ուելսի բնակչության մոտ 21% նշել են, որ կարող են խոսել վալերենով[219], ինչ գերազանցում է 18% արժեքին 1991 թվականի մարդահամարի ժամանակ[220]։ Եվս մոտ 200 000 մարդ, որոնք բնակվում են Անգլիայում, նույնպես խոսում են վալերենով[221]։
Հյուսիսային Իռլանդիայի 2001 թվականի մարդահամարը ցույց տվեց, որ 167 487 (10,4 %) մարդ «ունեին իռլանդերենի որոշ իմացություն», գործնականորեն բոլոր կաթոլիկ կամ ազգայնական բնակչությունից։ Ավելին քան 92 000 մարդ Շոտլանդիայում (մի փոքր պակաս քան 2%) ունեին գաելերենի որոշ գիտելիքներ, ներառյալ Արտաքին Հեբրիդների բնակչության 72 %[222]։ Դպրոցականների քանակը, որոնց դասավանդում են վալերեն, գաելերեն կան իռլանդերեն նույնպես աճում է[223]։ Վալերենը և շոտլանդական գաելիկը նույնպես օգտագործվում են փոքր խմբերում աշխարհով մեկ, օրինակ, գաելերեն են խոսում Կանադայի Նոր Շոտլանդիայում (հատկապես Քեյպ-Բրետոն կղզում)[224], իսկ Արգենտինական Պատագոնիայում - վալերենով[225]։
Միացյալ Թագավորությունում բոլոր վայրերում դպրոցականները պարտավոր են սովորել երկրորդ լեզու մինչև որոշակի տարիքը. Անգլիայում մինչև 14 տարեկանը[226], և մինչև 16 տարեկանը Շոտլանդիայում։ Ֆրանսերենը և գերմաներենը հանդիսանում են երկու ամենաշատը դասավանդվող երկրորդ լեզուները այս երկու շրջաններում։ Ուելսում մինչև 16 տարեկան դպրոցականներին կամ դասավանդում են վալերենով, կամ սովորեցնում են վալերեն որպես երկրորդ լեզու[227]։
Կրոն
խմբագրել
Հիմնական կրոնները՝ քրիստոնեություն, ամենատարածված կրոնն է (42 079 000), 71,6%, իսլամ (1 591 000), 2,7%, հինդուիզմ (559 000), 1%, սիկխիզմ (336 000), 0,6%, հուդայականություն (267 000), 0,5%, բուդդայականություն (152 000), 0,3%, այլ կրոններ (179 000), 0,3%, աթեիզմ (9 104 000), 15,5%, չեն պատասխանել (4 289 000), 7,3%։
Անգլիայի տարածքում գոյություն ունի եկեղեցի պետական կարգավիճակով՝ Անգլիայի եկեղեցին, որի աշխարհիկ ղեկավարը բրիտանական միապետն է։ Անգլիայի եկեղեցին մեկն է տեղական եկեղեցիներից, որոնք մտնում են Անգլիկանյամ միության մեջ, որոնց հոգևոր առաջնորդն է Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսը։
Համաձայն հետազոտությունների, Միացյալ Թագավորությունը, հիմնականում աշխարհիկ բնակչությամբ երկիր է՝ միայն մարդկանց 38% է հայտարարում իրենց հավատի մասին Աստծո հանդեպ («a God»)[228], չնայած, ըստ Անգլիայի եկեղեցու 2005 թվականի տվյալների, «Անգլիայի բնակչության 72 % նշել են, որ իրենք պատկանում են քրիստոնեական հավատին»[229]։
Համաձայն 2008 թվականին Ջոզեֆ Ռոունթրիի Հիմնադրամ քրիստոնեական բարեգործական կազմակերպության հրատարակված հետազոտության, «գերակայող կարծիք» է հանդիսանում հասարակությամ մոտ, թե կրոնը դա «հասարակական չարիք» է[230]։
Հայերը Մեծ Բրիտանիայում
խմբագրելՄեծ Բրիտանիայում հայկական համայնքներ ստեղծվել են 1830-ական թվականներին Լոնդոնում, Մանչեստրում և Լիվերպուլում։ Առաջին հայերն այստեղ Կոստանդնուպոլսից և Հնդկաստանից ժամանած վաճառականներն էին։ Արդեն 1870 թվականին Մանչեստրում կառուցվել է հայկական եկեղեցին (Սուրբ Երրորդություն)։ Մեծ Բրիտանիայի հայ գաղութն ստվարացել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ այնտեղ հաստատվել են Թուրքիայից, Իրանից և Կովկասից գաղթած բազմաթիվ հայեր։
1960-70-ական թվականներին հայերի հոսքը Մեծ Բրիտանիա ավելացավ հատկապես Կիպրոսից, Լիբանանից, Սիրիայից և Եգիպտոսից։ Ներկայումս հայերի թիվը 20.000 է հիմնականում Լոնդոնում (13.000), Մանչեստրում, Լիվերպուլում, Բիրմինգհեմում, ինչպես նաև Էդինբուրգ, Բելֆաստ, Գլազգո քաղաքներում։ Լոնդոնում գործում է Հայ տունը, որը կազմակերպում է մշակութային միջոցառումներ։ Այնտեղ է գտնվում նաև 1992 թվականին բացված Հայաստանի դեսպանատունը։ Համայնքում գործում է Հայ առաքելական 3 եկեղեցի և 1 Ավետարանական եկեղեցի։ Հայաստանեայց Առաքելական եկեղեցու Անգլիայի թեմի առաջնորդանիստը Լոնդոնի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է։ Մայրաքաղաքում և Մանչեստրում հայ մանուկների համար բացվել են նաև շաբաթօրյա և կիրակնօրյա դպրոցներ։ 1998 թվականից լույս է տեսնում «Նոր սերունդի ձայն» պարբերականը։
Գործում են նաև Անգլո-հայկական, Հայկական առաջադիմական, Լոնդոնի հայ երիտասարդաց միությունները, ՀԲԸՄ և ՀՕՄ-ի Լոնդոնյան մասնաճյուղերը և այլ կազմակերպություններ։
Մշակույթ
խմբագրելՄիացյալ թագավորության մշակույթը հարուստ է և բազմազան։ Բազմաթիվ գործոններ են ազդել մշակույթի վրա՝ կղզիական բնույթի պետություն լինելը, պետության պատմությունը որպես արևմտյան դեմոկրատիայի առաջատար և ռազմաքաղաքական նշանակալից երկիր, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ պետությունը ձևավորվել է չորս առանձին պետությունների հաշվին, որոնցից յուրաքանչյուրը պահպանել է իր ավանդույթները, սովորությունները և սիմվոլները։ Բրիտանական կայսրության ազդեցության շնորհիվ իր հերթին տարածում է գտել նաև լեզուն և մշակույթը նրա նախկին գաղութներում՝ ներառելով Ավստրալիան, Կանադան, Հնդկաստանը, Իռլանդիան, Նոր Զելանդիան, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները։
Ճարտարապետություն
խմբագրել
Միացյալ Թագավորության ճարտարապետությունը կամ Բրիտանական ճարտարապետությունը բաղկացած է ճարտարապետական ոճերի էկլեկտիզմական համակցությամբ՝ սկսած այն շինություններից, որոնք եղել են նախքան Միացյալ Թագավորությունը՝ օրինակ հռոմեական ճարտարապետությունը, մինչև 21-րդ դարի ժամանակակից ճարտարապետությունը։ Անգլիայում կարելի է տեսնել ունիկալ ճարտարապետական լուծումների նմուշներ[231], բայց և Իռլանդիան, Շոտլանդիան և Ուելսը նույնպես նպաստել են ունիկալ ճարտարապետական կառույցների շինությանը և ընդհանուր առմամբ բոլորն էլ մեծ դեր են խաղացել ճարտարապետության պատմության մեջ[231]։ Չնայած Միացյալ Թագավորությանը հասած նախապատմական և կլասիկ շինությունների, բրիտանական ճարտարապետությունը սկսվում է առաջին անգլոսաքսական եկեղեցիների շինարարությամբ, որը սկսվել է Ավգուստին Կենտեբերիացու գալուց հետո Մեծ Բրիտանիա կղզում 597 թվականին[231]։ Նորմանական ճարտարապետությունը ձևավորվեց 11-րդ դարում և այն սկսվեց լայնամաշտաբորեն կառուցվել եկեղեցիների և ամրոցների տեքով ողջ Մեծ Բրիտանիայում և Իռլանդիայում, որպեսզի նորմանները կարողանան ուժեղացնել իրենց ազդեցությունը[231]։ Անգլիական գոթական ճարտարապետությունը, որը ծաղկել է 1180 թվականից մինչև մոտ 1520 թ.-ը, ներմուծվել է Ֆրանսիայից, բայց արագ տեմպերով այն ձեռք է բերել իր սեփական ունիկալ առանձնահատկությունը[231]։
Ամբողջ Միացյալ Թագավորությունով մեկ լիքն են միջնադարյան ճարտարապետության նմուշները՝ քարե մեծ դղյակների տեսքով։ Ավելի մեծ կոնցենտրացիաներով դղյակների ու ամրոցների կարելի է հանդիպել անգլաշոտլանդական սահմանի վրա, որոնք կառուցվել են սկսած 14-րդ դարից Շոտլանդական անկախության պատերազմի ժամանակներում[232]։ Վառոդի և թնդանոթի հայտնագործությունից հետո ամրոցները դարձան ավելորդ կառույց և Անգլիական վերածննդի ժամանակաշրջանում մշակվեցին հայրենական ճարտարապետության նոր գեղարվեստական ոճեր՝ Թուդորյան ոճը, Անգլիական բարրոկոն, Թագուհի Աննայի ոճը և Պալադյան ոճը[232]։ Գեորգիանյան, Շոտլանդական բարոնական և Նեոդասական ոճերը զարգացան Շոտլանդական լուսավորության շնորհիվ և 1930-ականներից սկսած զարգանում է մոդեռիստական ոճի ճարտարապետությունը Ուելսի արքայազն Չարլզի հովանավորության ներքո[233]։
Գրականություն
խմբագրել
Բրիտանական գրականություն տերմինը վերաբերվում է ինչպես Մեծ Բրիտանիայի, այնպես էլ Մեն կղզու, Նորմանդական կղզիների, ինչպես նաև Անգլիայի, Ուելսի և Շոտլանդիայի գրականություններին մինչև վերջիններիս միավորվելը։ Բրիտանական գրականության մեծ մասը գրված է անգլերեն լեզվով։ 2005 թվականին Մեծ Բրիտանիայում տպագրվել էր շուրջ 260 000 գիրք, իսկ 2006 թվականին Մեծ Բրիտանիան համարվում էր առաջատար երկիր ըստ տպագիր գրքերի անվանման[234]։
Անգլիական դրամատուրգ և պոետ Ուիլյամ Շեքսպիրը համարվում է իր ոլորտում եղած ամենանշանավոր անձանցից մեկը ողջ պատմության մեջ[235][236][237], բայց և նրա ժամանակակիցներ Քրիստոֆեր Մարլոն և Բեն Ջոնսոնը ևս շատ հայտնի են։ Ավելի ուշ այնպիսի դրամատուրգներ են ի հայտ եկել, որպիսիք են Ալան Էկբոյնը, Հարոլդ Փինթերը, Մայքլ Ֆրեյնը և Թոմ Սթոփարդը, որոնք համատեղել են սյուրռեալիզմի, ռեալիզմի և այլ մշակութային ուղղությունների տարրեր։
Միջնադարյան անգլիացի ճանաչված գրողներից են Ջեֆրի Չոսերը (14-րդ դար), Թոմաս Մելորին (15-րդ դար), Թոմաս Մորը (16-րդ դար) և Ջոն Միլթոնը (17-րդ դար)։ 18-րդ դարում Դանիել Դեֆոն (Ռոբինզոն Կրուզոյի հեղինակը) և Սեմյուել Ռիչարդսոնը դարձան ժամանակակից վեպի պիոներները։ 19-րդ դարում գրականությունը զարգացման մեջ մեծ ներդրում ունեցան Ջեյն Օսթինը, գոթիկական ոճի գրող Մերի Շելլին, մանկագիր Լուիս Քերոլը, Բրոնտե քույրերը, Չարլզ Դիքենսը, նատուրալիստ Թոմաս Հարդին, ռեալիստ Ջորջ Էլիոթը և պոետներ Ուիլյամ Բլեյքը և Ուիլյամ Վորդսվորթը։ 20-րդ դարի անգլիացի նշանավոր գրողներից են ֆանտաստ Հերբերտ Ուելսը, մանկագիրներ Ռադյարդ Կիպլինգը, Ալան Ալեքսանդր Միլնը (Վինի Թուխին ստեղծողը) և Էնիդ Մերի Բլայթոնը, հակասական Դևիդ Հերբերտ Լոուրենսը, մոդեռնիստ Վիրջինիա Վուլֆը, երգիծաբան Իվլին Վոն, կանխագուշակ վիպասան Ջորջ Օրվել, հանրածանոթ Վիլյամ Սոմերսեթ Մոեմը և Գրեմ Գրինը, դետեկտիվ ժանրի վիպասան Ագաթա Քրիստին, Ջեյմս Բոնդին ստեղծող Յան Ֆլեմինգը, պոետներ Թոմաս Սթեռնս Էլիոթը, Լարկին Ֆիլիպը և Թեդ Հյուզը, ֆենտեզի ժանրի գրողներ Ջոն Ռոնալդ Ռուել Թոլքինը, Քլայվ Սթեյփլս Լյուիս և Ջոան Ռոուլինգը։
Շոտլանդիայի նշանակալից գրողներից են դետեկտիվ ժանրի գրող Արթուր Կոնան Դոյլը (Շերլոկ Հոլմսին ստեղծողը), ռոմանտիկ ժանրի ստեղծագործող Վալտեր Սքոթը, մանկագիր Ջեյմս Բարրին, արկածային ժանրի հեղինակ Ռոբերտ Լուիս Սթիվենսոնը և հանրաճանաչ պոետ Ռոբերտ Բըրնսը։ Ժամանակակից շոտնլանդացի նշանավոր գրողներից են Յեն Ռանկինը և Յեն Բենքսը։
Մեծ Բրիտանիայի ամենահին բանաստեղծությունը համարվում է Y Gododdinը, որը գրվել է մոտ 6-րդ դարում Հին Հյուսիսում։ Այն գրված է կումբրիերեն կամ հին վալիերեն լեզուներով և նրանում առաջին անգամ է հիշատակվում Արթուր թագավորի մասին[238]։ Մոտ 17-րդ դարում Ուելսի և Հին Հյուսիսի միջև կապը կորել է և վալիական մշակույթի կենտրոնը տեղափոխվել է ժամանակակից Ուելս, որտեղ Արթուրի լեգենդը զարգացվել է Գալֆրիդ Մանտմունտացու կողմից[239]։ Միջնադարի ամենահին վալիական պոետը համարվում է Դավիդ ապ Գվիլիմը (1320 - 1370), որը գրել է բնության, կրոնի և սիրո մասին։ Նրան նաև համարում են միջնադարի եվրոպական ականավոր պոետներից մեկը[240]։ Մինչև 19-րդ դարը վալիական գրականությունը հիմնականում վալիական լեզվով էր և այն հիմնականում կրում էր կրոնական բնույթ։ Սուոնսիի բնակիչ Թոմաս Դիլանը 20-րդ դարի առաջին կեսին հայտնի դարձավ ողջ աշխարհին։ Ազդեցիկ վանահայր և ազգայնական Թոմաս Ռոնալդ Ստյուարտը 1996 թվականին նոմինացվել է Գրականության Նոբելյան մրցանակի։
Մյուս երկրների հեղինակները՝ հիմնականում Ազգերի համայնքը, Իռլանդիան և ԱՄՆ, ապրում և ստեղծագործում էին և ապրում Մեծ Բրիտանիայում։ Նրանցից ամենանշանավորներն են Ջոնաթան Սվիֆթը, Օսկար Ուայլդը, Բրեմ Սթոքերը, Բերնարդ Շոուն, Ջոզեֆ Կոնրադը, Թոմաս Սթեռնս Էլիոթը, Փաունդ Էստրան, ինչպես նաև արտասահմանում ծնված բրիտանական հեղինակները՝ Կադզուո Իսիգուրոն և Սալման Ռուշդին։
Փիլիսոփայություն
խմբագրելՄիացյալ թագավորությունը հայտնի է իր «Բրիտանական էմպիրիզմ» ավանդույթով, որը փիլիսոփայական գիտելիք է հիմնված «Շոտլանդական փիլիսոփայության» վրա։ Նրան երբեմն անվանում են «Ողջախության շոտլանդական դպրոց»[241]։ Բրիտանական էմպիրիզմի հայտնի փիլիսոփաներից են Ջոն Լոկը, Ջորջ Բերկլին և Դեյվիդ Հյումը, իսկ շոտլանդական ողջախոհության դպրոցի կարկառուն ներկայացուցիչներն էին Դուգլաս Ստյուարտը, Թոմաս Ռեյդը և Ուիլիամ Համիլթոնը։ Երկու բրիտանացիներ Ուտիլիտարիզմ բարոյական փիլիսոփաթյունը։ Գործը սկսել է Ջերեմի Բենթամը, իսկ ավելի ուշ շարունակել է Ջոն Ստյուրատ Միլը իր «Ուտիլիտարիզմ»[242][243]։ Մեծ Բրիտանիայի մյուս նշանակալից փիլիոսոփաներն են Դունս Սքոթը, Ջոն Լիբուրնը, Մերի Ուոլստոնկրաֆթը, Ֆրենսիս Բեկոնը, Ադամ Սմիթը, Թոմաս Հոբսը, Ուիլյամ Օկկամը, Բերտրան Ռասելը և Ալֆրեդ Ջուլս Այերը։ Ծագումով ոչ բրիտանացի, բայց բրիտանաբնակ հայտնի փիլիոսոփաներից են Իսայա Բերլինը, Կառլ Մարքսը, Կառլ Փոփերը և Լյուդվիգ Վիտգենշթայնը։
Երաժշտություն
խմբագրել
Բրիտանիայում տարածում են գտել բազմաթիվ երաժշտական ոճեր՝ Անգլիայի, Շոտլանդիայի, Ուելսի, Իռլանդիայի ազգային երաժշտություններով և ավարտած ծանր մետաղով։ Բրիտանիայի հայտնի կոմպոզիտորներից են Ուիլյամ Բյերդը, Հենրի Պյորսելը, Էդուարդ Էլգարը, Գուստավ Հոլստը, Արթուր Սալիվանըը, Ռալֆ Վոան Ուիլյամսը և բրիատանական ժամանակակից օպերայի պիոներ Բենջամեն Բրիտտենը։ Փիթեր Մաքսվել Դևիսը համարվում է կենդանի կոմպոզիտորներից ամենանշանակալիցը և համարվում է թագավորական երաժշտության վարպետ։ Մեծ Բրիտանիան ամբողջ աշխարհում ճանաչում ձեռք բերած Բի-բի-սի սիմֆոնիկ նվագախմբի հայրենիքն է։ Բրիտանական հայտնի դիրիժորներից են Սայմոն Ռեթլը, Ջոն Բարբիիոլին և Մալկոլմ Սարջենտը։ Հայտնի կինոկոմպոզիտորներից են Ջոն Բարրին, Կլինտ Մենսելը, Մայք Օլդֆիլդը, Ջոն Փաուելը, Կրեյգ Արմստրոնգը, Դևիդ Առնոլդը, Ջոն Մերֆին և Հրաի Գեգսոն-Ուիլյամսը։ Գեորգ Ֆրիդրիխ Հենդելը չնայած այն բանին, որ ծնվել էր Գերմանիայում, ընդունել էր բրիտանական քաղաքացիություն[247] և նրա ստեղծագործություններից շատերը, այդ թվում և «Մեսսիան» անգլերեն լեզվով էին[248]։ Էնդրյու Լլոյդ Ուեբերը խասել է միջազգային փառքի և համարվում է բազմաթիվ մյուզիքլների երաժշտության հեղինակ, որոնք տարիներ շարունակ եղել են լոնդոնյան Վեսթ-Էնդի առաջատարը և հաճախ օգտագործվել են Նյու Յորքի Բրոդվեյում[249]։
The Beatles խմբի ստեղծագործությունները վաճառվել են ավելի քան մեկ միլիարդ օրինակով։ Երաժշտության պատմության մեջ նրանք համարվում են ամենաականավոր կատարողներից մեկը, որոնք մեծ դեր ունեն ժողովրդականություն վայելող երաժշտության զարգացման գործում[244][245][246]։ Վերջին 50 տարիներին բրիտանական ժողովրդակթյուն վայելող երաժշտության ներկայացուցիչներից են Քուինը, Կլիֆ Ռիչարդը, Բի Գիսը, Էլթոն Ջոնը, Լեդ Զեփելինը, Փինք Ֆլոյդը և Ռոլինգ Սթոունզը, որոնցից յուրաքանչյուրն ամենաքիչը վաճառել է 200 միլիոն սկավառակ[250][251][252][253][254][255][256]։ Ըստ Գինեսի ռեկորդների գրքի հետազոտությունների բրիտանկանն ոճում ամենամեծ հաղթանակաների թվով 10 կատարողներից 8-ը ծննդով Բրիտանիայից են, որոնք են Ստաուս Քվոն, Քուինը, Ռոլինգ Սթոունզը, UB40-ը, Դեփեչ Մոդը, Բի Գիսը, Pet Shop Boys-ը և Manic Street Preachers-ը[257]։ Համաշխարհային ճանաչում ունեցող բրիտանական ծագումով երաժշտական աստղերից են Placebo-ն, Քոլդփլեյը, Ռադիոհեդը, Oasis-ը, Spice Girls-ը, Դաֆֆին, Ջեսի Ջեյը, Մյուզը, Ադելը, Arctic Monkeys-ը, Franz Ferdinand-ը, Gorillaz-ը, Էմի Ուայնհաուսը, East 17-ը, Blur-ը, Plan B-ն, Ռոբի Ուիլյամսը և Դեքլան Գելբրեյթը։
Կերպարվեստ
խմբագրել
Բրիտանական կերպարվեստը եվրոպական արվեստի անքակտելի մասն է։ Հայտնի նկարիչներից են ռոմանտիզմի ներկայացուցիչներ՝ Ուիլյամ Բլեյքը, Ջոն Կոնստեբլը, Պալմեր Սեմյուելը, Ուիլյամ Թրները, դիմապատկերի վարպետներ՝ Ջոշուա Ռեյնոլդսը, Լյուսյեն Ֆրեյդը, բնանկարի վարպետ Թոմաս Գեյնսբորոն, Արվեստի և արհեստների շարժման պիոներ Ուիլյամ Մորիսը, ֆիգուրատիվիստ Ֆրենսիս Բեկոնը, պոպ–արտի ներկայացուցիչներ Ռիչարդ Համիլտոնը և Դեվիդ Հոքնին, աբստրակցիոնիստ Հովարդ Հոջկինը, քանդակագործներ՝ Էնթնի Հորմլին, Անիշ Կապուրը և Հենրի Սփենսեր Մուրը։ 1980–ականների վերջին և 1990–ականների սկզբին Լոնդոնի Սվաչի պատկերասրահը օգնեց ուշադրություն սևեռելուն մի խումբ բազմաժանրային նկարիչների վրա, որոնք հետագայում հայտնի դառան Երիտասարդ բրիտանացի նկարիչներ անվամբ։ Նրանց թվում էին Դեմյեն Հյորստը, Քրիս Օֆիլին, Ռեյչել Ուայթրելը, Թրեյսի Էմինը, Մարկ Ուոլինգերը, Սեմ Թեյլոր–Վուդը, Ջեյք և Դինոս Չեպմեն եղբայրները։ Լոնդոնի Արվեստի թագավորական ակադեմիան հանդիսանում է Միացյալ Թագավորության արվեստի զարգացմամբ զբաղվող հիմնական կազմակերպությունը։
Թանգարաններ
խմբագրելՄիացյալ Թագավորությունը հայտնի է իր թանգարաններով։ Կան բազմաթիվ թանգարաններ Լոնդոնում, Օքսֆորդում, Քեմբրիջում, Մանչեսթերում, Լիվերպուլում, Էդինբուրգում, Գլազգոյում, Քենտում, Յորքում, Դերբիում, Բիրմինգհեմում։ Միայն Լոնդոնում ավելի քան 240 թանգարան կա։ Հիմնականում թանգարանների մուտքը ազատ է[258]։ Կերպարվեստի ժողովրդականությանն են նպաստում Լոնդոնի ազգային պատկերասրահը, Ազգային դիմանկարի պատկերասրահը, Թեյթ Բրիտանը, Թեյթ Մոդեռնը։ Ամենաշատ այցելվող թանգարանը՝ ժամանակակից արվեստի թանգարանը տարեկան ընդունում է մոտ 4.7 միլիոն այցելու[259]։
Տես նաև` Բրիտանական թանգարան (Լոնդոն), Լոնդոնի թանգարան, և Վիկտորիայի և Ալբերտի թանգարան
Թատրոն
խմբագրել
Թատրոնը կարևոր դեր է խաղում բրիտանական մշակույթի մեջ։ Թատրոնը Միացյալ Թագավորություն են բերել հռոմեացիները, և այդ նպատակով ողջ երկրով մեկ դահլիճներ էին կառուցվում։ Միջին դարերի թատրոնում զարգացած էին դիմակավորված ներկայացումները, որոնց հիմնական թեմաներն էին Սբ․ Գևորգը, Ռոբին Հուդը, վիշապները և այլն։ Բեմադրվում էին նաև հեքիաթներ։ Դերասանները գնում էին քաղաքից քաղաք՝ բեմադրելով հանդիսատեսի առաջ ներկայացումներ՝ փողի և հյուրընկալության դիմաց։ Միջնադարյան կրոնական դրամաները և միստերիաները, որոնք քրիստոնեական թեմաներ էին արծարծում, բեմադրվում էին կրոնական փառատոների ժամանակ։
16-րդ դարի վերջերին և 17-րդ դարի սկզբին էլիզաբեթ I-ի թագավորության ժամանակաշրջանում նկատվեց արվեստի բոլոր ճյուղերի և հատկապես դրամայի զարգացում, որը միգուցե կապված էր աշխարհահռչակ դրամատուրգ Վիլյամ Շեքսպիրի հետ, ով շուրջ 40 պիես է գրել, որոնք մինչ այժմ բեմադրվում են աշխարհի տարբեր թատրոններում։ Նրա ողբերգություններից են «Համլետ»-ը (1603), «Օթելլո»-ն (1604), «Արքա Լիր»-ը (1605), կատակերգություններից՝ «Միջամառային գիշերվա երազ»-ը (1594-1596), «Տասներկուերորդ գիշեր»-ը (1602), պատմական պիեսներից՝ «Հենրի Չորրորդ (Մաս Առաջին)», «Հենրի Չորրորդ (Մաս Երկրորդ)»։ Էլիզաբեթյան ժամանակաշրջանը հաճախ անվանում են «Շեքսպիրյան շրջան»՝ այդ դարաշրջանի վրա նրա ունեցած ազդեցության պատճառով։ 17-րդ դարի այլ նշանավոր դրամատուրգներից են Բեն Ջոնսոնը, Քրիստոֆեր Մարլոն, Ջոն Վեբստերը։
Միջթագավորության ժամանակ՝ 1642-1660 թթ, պուրիտանները փակ էին պահում անգլիական թատրոնները՝ կրոնական և գաղափարախոսական նկատառումներից ելնելով։ Երբ լոնդոնյան թատրոնները կրկին բացվեցին միապետության վերականգնումից հետո, նրանք զարգացում ապրեցին Չարլզ II արքայի օրոք։ Լայն և տարբեր սոցիալական դիրք ունեցող հանդիսատեսին գրավում էր ակտուալ գրելաոճը և առաջին պրոֆեսիոնալ դերասանուհիների խաղը (Շեքսպիրի ժամանակաշրջանում բոլոր կանացի դերերը խաղում էին տղաները)։ Այս ժամանակի նոր ժանրերից էին հերոսական դրաման, հուզիչ դրաման, վերականգնման կատակերգությունը։ Վերջինս ամենալայն տարածումն ուներ պրոդյուսերների և հանդիսատեսի շրջանում։
Կինո
խմբագրել
Մեծ Բրիտանիան մեծ ազդեցություն է ունեցել կինեմատոգրաֆիայի պատմության վրա։ Բրիտանական ռեժիսորներ Ալֆրեդ Հիչքոքը և Դևիդ Լինը համարվում են պատմության մեջ ամենաճանաչված ռեժիսորներից մեկը[260], իսկ մյուս հայտնի ռեժիսորներն են Չարլի Չապլինը, Մայքլ Փաուելը, Քերոլ Ռիդը և Ռիդլի Սքոթը[261][262][263][264]։ Շատ բրիտանական դերասաններ համաշխարհային ճանաչում են ձեռք բերել։ Նրանց թվում են այնպիսի աստղեր, որպիսիք են Ջուլի Էնդրյուսը, Ռիչարդ Բերթոնը, Մայքլ Քեյնը, Շոն Քոններին, Վիվիեն Լին, Դևիդ Նիվենը, Լոուրենս Օլիվիեն, Պիտեր Սելլերսը և Քեյթ Ուինսլեթը։ Կոմերցիոն առումով հաջողակ որոշ ֆիլմեր ստեղծվել են Մեծ Բրիտանիայում (Հարի Փոթեր և Ջեյմս Բոնդ)[265]։ «Ealing Studios» կինոընկերությունը համարվում է աշխարհում գործող կինոընկերություններից ամենահինը[266]։
Չնայած իր տարածմանը և հաջող պատմությանը, բրիտանական կինոինդուստրիան իր ինդիվիդուալության նկատառումներով հաճախ վիճելի է հանդիսանում, քանի որ նրա մեջ կան և՛ ամերիկյան, և՛ եվրոպական կինեմատոգրաֆիայի ազդեցությունը։ Շատ բրիտանական ֆիլմերի համար համապրոդյուսեր են դառնում ամերիկյան պրոդյուսերները և նրանց մեջ բրիտանական դերասանների հետ հավասար նկարահանվում են ամերիկյան դերասանները, իսկ բրիտանական դերասանները հաճախ նկարահանվում են Հոլիվուդում։ Հոլիվուդյան հաջողակ ֆիլմերից շատերը հիմնվում են բրիտանացիների, բրիտանական գրականության և իրադարձությունների վրա։ Վառ օրինակներից են «Տիտանիկ», «Մատանիների տիրակալը» և «Կարիբյան ծովի ծովահենները» ֆիլմերը։
2009 թվականին բրիտանական ֆիլմերը համաշխարհային կինովարձույթում հավաքեցին 2 միլիարդ դոլար եկամուտ՝ կարողանալով գրավել աշխարհի կինոշուկայի 7%-ը և ներքին շուկայի 17%-ը[267]։ 2009 թվականին Մեծ Բրիտանիան կարողացավ ձեռք բերել մոտ £944 միլիոն՝ կինոթատրոն այցելած 173 միլիոն հանդիսատեսի շնորհիվ[267]։ Բրիտանական կինոինստիտուտը կազմել է 100 լավագույն բրիտանական ֆիլմերի ցանկը։ Ամենամյա BAFTA մրցանակաբաշխությունը համարվում է Օսկարի բրիտանական համարժեքը[268]։
Խոհանոց
խմբագրել
Բրիտանիական խոհանոցը դա Միացյալ թագավորությունում սնունդ սարքելու պրակտիկան և ավանդույթներն են[269]։ Բրիտանական խոհանոցում հաստատվել է այն վարկանիշը, որ նրանք մեծ ուշադրություն են դարձնում սննդի բաղադրիչներին և սովորաբար նախապատվություն են տալիս տեղական արտադրությանը[270][271]։ Բրիտանական խոհանոցի սոուսները և համեմունքները համեմատաբար պարզ են և այն օգտագործում են, որպեսզի ընդգծեն ուտելիքի համը, այլ ոչ թե այն ամբողջությամբ փոխեն։ Միացյալ թագավորության գաղութատիրական տիրապետության ժամանակաշրջանում բրիտանական խոհանոցը մեծ փոփոխության է ենթարկվել «արտասահմանյան» երկրների ազդեցության տակ։ Առաջին հերթին նրա վրա մեծ ազդեցություն է թողել Հնդկաստանը[272]։ Օրինակ հավից պատրաստված տիկա-մասալա (անգլ.՝ tikka masala) անգլո-հնդկական ճաշատեսակը համարվում բրիտանական «ազգային ճաշատեսակ»։ Բրիտանացիները նախընտրում են ուտել թեթև բաներ, իսկ մնացած ճաշատեսակներին որակավորում են որպես «երևակայությունից զուրկ և ծանր»։ Որպես կանոն նման ճաշատեսակներն օգտագործվում են միմիայն լիարժեք նախաճաշ և Սուրբ Ծնունդի ավանդական ճաշ։ Դա ավելի հաստատվեց Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների ժամանակ, երբ բրիտանական կառավարությունն ացկացրեց "սննդի չափորոշման" ռեֆորմ։ Ավանդական բրիտանական ճաշատեսակներից են համարվում ձուկը և չիփսը, մսով տապակած կարտոֆիլը և պյուրեն։
Թեյ խմելու արարողակարգ
Մեծ Բրիտանիան հայնտի է իր թեյ խմելու արարողությունով։ Բրիտանական բնակչությունը (մոտ 59 միլիոն մարդ) օրական խմում են 165 միլիոն բաժակ թեյ, ընդ որում բրիտանացիների 98%-ը այն խմում է միայն կաթով և միայն 30%-ն է, որ թեյին շաքար է ավելացնում։ Ընդհանուր առմամբ բրիտանացիների կողմից օգտագործվող ողջ հեղուկի ծավալից 40%-ը բաժին է ընկնում թեյին։ Ընդ որում օգտագործվող թեյի 86%-ը խմում են տանը։
Ըստ անգլիական պատկերացումների թեյ խմելու արարողության ժամանակ, անկախ թե որ ժամին են այն խմում, անպայման մատուցվում է մի քանի տեսակի թեյեր, որպեսզի ամեն մեկը կարողանա թեյ ընտրել ըստ իր նախասիրության և ճաշակի։ Դա հարգանքի հավաստիք է, որով լի է անգլիական թեյ խմելու ծիսակարգը։ Ընտրված թեյը 3 - 5 րոպե թողնում են եռացրած ջրում, որպեսզի այն իր ամբողջ համն ու բույրը տա ջրին։ Մինչ թեյի պատրաստ լինելը մատուցվում է կաթ, շաքար և լիմոն, ինչպես նաև եռացրած ջրով թեյնիկ, որպեսզի թեյը հնարավոր լինի բերել անհրաժեշտ թնդության։ Ըստ անգլիական էթիկետի թեյնիկների ջուրը ժամանակ առ ժամանակ փոխվում է նորով։
Մեծ ուշադրություն է դարձվում կաթին։ Անգլիական թեյ խմելու ավանդույթում գլխավոր բաղադրամասերից մեկը կաթն է։ Այն ավելացվում է հնդկական և ցեյլոնական թեյատեսակներից պատրաստված թեյում, որպեսզի թույլացնի կոֆեինի ազդեցությունը։ Արդեն շուրջ երկու հարյուր տարի անգլիացիներն իրար հետ վիճում են, թե որն է ճիշտ՝ սկզբում կաթը լցնել, թե՝ թեյը։ Բայց անգլիական էթիկետով երկուսն էլ թուլատրելի է։ Երբեմն կաթի փոխարեն թեյի մեջ ավելացնում են լիմոնի կամ մանդարինի կտոր։
Ամենահայտնի թեյ խմելու արարողությունը «five-o’clock» է, որն անցակցվում է ամբողջ Բրիտանիայով մեկ։ Այդ ժամանակ փակվում են բոլոր խանութները, հաստատությունները, բանկերը և բոլորը գնում են թեյ խմելու։ Ոչ մի ղեկավար չի համարձակվում իր ենթականերին արգելել, որպեսզի նրանք ժամի հինգին թեյ խմեն։ Նման արգելքի դեպքում կոլետիվի հարաբերություններ կվատանան։ Որքան տարօրինակ է թեյ խմելու արարողությունը 1851 թվականին պարտադիր կերպով մտցրել է հենց Միացյալ Թագավորությունը, որպեսզի այն ժամանակ բնակչությանը հետ պահի ալկոհոլից։ Ընդ որում առաջնահերթը տասնհինգ րոպեանոց թեյ խմելու ընդմիջում պետք է ունենային ծառայողները, աշխատողները և ծովայինները[273]։
Մեդիա
խմբագրել
BBC-ն հիմնվել է 1922 թվականին և համարվում է պետության կողմից ֆինանսավորվող ռադիո, հեռուստատեսություն և ինտերնետ հեռարձարկող ընկերություն։ Այն համարվում է աշխարհում եղած նմանատիպ ընկերություններից ամենամեծը և ամենահինը։ Նա ղեկավարում բազմաթիվ հեռուստատեսային և ռադիոալիքներով Մեծ Բրիտանիայի տարածքում և նրանից դուրս, իսկ հեռարձակման ֆինանսավորումը կատարվում է ի հաշիվ հատուկ հարկի, որը վճարում են բոլոր այն անձինք, ովքեր տանը ռադիոընդունիչ ունեն[274][275]։ Մեծ Բրիտանիայի մյուս խոշոր ընկերությունն է ITV-ն, որը ղեկավորում շրջանների 15 ալիքներից 11-ը[276], ինչպես նաև News Corporation-ը, որը News International ընկերության հետ միասին ունի իր թերթերը, որոնց մեջ է ամենահրաճանաչ տաբլոիդ The Sun-ը և ամենահին օրաթերթը՝ The Times-ը[277]։ Բացի այն նա ունի ամենամեծ չափաբաժինը բրիտանական արբանակային հեռարձակման BSkyB ընկերությունում[278]։ Լոնդոնը համարվում է Մեծ Բրիտանիայի ԶԼՄ-ի կենտրոնը, քանի որ ազգային թերթերը, հեռուստաալիքները և ռադիոն հիմնականում կենտրոնավորված են հենց այնտեղ, բայց Մանչեսթրն էլ ևս կարևոր մեդիա կենտրոններից մեկն է։ Էդինբուրգը, Գլազգոն և Քարդիֆը համարվում են կարևորագույն կենտրոններ Շոտլանդիայի և Ուելսի թերթերի և հեռուստահեռարձակման գծով[279]։ Հրատարակչական կենտրոնները, որոնք ներառում են գրքերը, տեղեկատուները, տվյալների բազան, ամսագրերը, թերթերը և նորությունների գործակալությունները, ուենեն մոտ £20 միլիարդի շրջանառություն և այնտեղ են աշխատում մոտ 167 000 մարդ[280]։
2009 թվականի գնահատումներով Մեծ Բրիտանիայի յուրաքանչյուր բնակիչ օրական 3,75 ժամ հեռուստեսություն է դիտում և 2,81 ժամ ռադիո է լսում։ Հենց նույն տարվա գնահատումներով հեռուստալիքների դիտման ստատիստիկան հետևյալն է՝ BBC-ի ալիքները 28,4%, երեք անկախ ալիքներն իրար հետ 29,5%, իսկ մնացած 42,1% բաժին է ընկնում արբանյակային և թվային հեռուստաալիքներին[281]։ 1970-ականներից սկսած թերթերի վաճառքը կտրուկ նվազեց, իսկ 2009 թվականից բնակչության միայն 42%-ն էր թերթ կարդում[282]։ 2010 թվականին Մեծ Բրիտանիայի բնակչության 82,5%-ն օգտվում էին Ինտերնետից և Բրիտանիան ադ ցուցանիշով համարվում է աշխարհի 20 երկրների ցանկում, որտեղ Ինտերնետի բաժանորդները ամենաշատն են[283]։
Սպորտ
խմբագրել
Բազմաթիվ հանրաճանաչ սպորտաձևեր, որոնցից են ֆուտբոլը, ռեգբիլինգը, ռեգբին, ակադեմիական թիավարությունը, բռնցքամարտը, բադմինտոնը, կրիկետը, թենիսը, դարթսը և գոլֆը, ի հայտ են եկել և զարգացել են հենց Բրիտանիայում։ Մրցույթներից մեծամասնությունում՝ այդ թվում և համաընկերական խաղերում Անգլիայի, Շոտլանդիայի, Ուելսի և Հյուսիսային Իռլանդիան հանդես են գալիս առանձին թիմերով։ Բայց լինում են դեպքեր, երբ Մեծ Բրիտանիան հանդես է գալիս մի թիմով, օրինակ Օլիմպիական խաղերի ժամանակ։ Լոնդոնում առաջին անգամ օլիմպիական խաղեր են անցկացվել 1908 և 1948 թվականներին, իսկ 2012 թվականին Լոնդոնը դարձավ առաջին քաղաքը, որտեղ երեք անգամ Օլիմպիադա է անցկացվել։
Երկրի յուրաքանչյուր տարածաշրջան ունի իր ֆուտբոլային ասոցիացիան, ազգային թիմը և իր սեփական չեմպիոնատի համակարգը, բայց և որոշ ակումբներ չեն խաղում այն ասոցիացիաներում, որտեղ նրանք պետք է լինեին ըստ տարածաշրջանի կամ պատմական պատճառներով։ Անգլիայի, Շոտլանդիայի, Ուելսի և Հյուսիսային Իռլանդիայի հավաքականները միջազգային մրցադաշտում մասնակցում են որպես առանձին թիմեր, դրա համար էլ Մեծ Բրիտանիան չի մասնակցում Օլիմպիական խաղերի ֆուտբոլային մրցույթներում[285]։
2012 թվականին Բրիտանիան հայց էր ուղարկել Բրիտանիայի ընդհանուր հավաքական ստեղծելու համար, բայց Շոտլանդիայի, Ուելսի և Իռլանդիայի ֆուտբոլային ասոցիացիաները հրաժարվեցին այդ նախագծին մասնակցելուց՝ վախենալով, որ հետագայում կկորցնեն իրենց թիմերի անկախության ստատուսը[286]։ Անգլիականի հավաքականը համարվում է ամենահաջողակ թիմը, որը հաղթել է Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունում հայրենի հողի վրա 1966 թվականին, բայց այդ ժամանակն նրա ամենամեծ ախոյաններից մեկը Շոտլանդիան էր։
Կրիկետ խաղի մտահղացումը պատկանում է Անգլիային և այն շատ տարածված է Բրիտանիայում և նրա գաղութներում։ Ուելսն իր սեփական հավաքանը չունի, դրա համար էլ հանդես է գալիս Անգլիայի հետ միասին։ Վերջերս նրանց են միացել նաև Շոտլանդիան և Իռլանդիան, քանի որ նրանց մոտ այդ սպորտաձևը նոր է զարգանում։ Ռեգբիլինգը տարածված է Մեծ Բրիտանիայի մի քանի շրջաններում։ Այն ի հայտ է եկել Հալդեսֆիլդում և այդ խողը սովորաբար խաղում են Հյուսիսային Անգլիայում[287]։ Բրիտանիայի միսանական հավաքականը՝ «Բրիտանական առյուծները» առաջ մասնակցում էին Ռեգբիլինգի աշխարհի գավաթին, բայց 2008 թվականից Անգլիան, Շոտլանդիան և Իռլանդիան մասնակցում են որպես առանձին երկրներ[288]։ Ռեգբիում Անգլիայի, Շոտլանդիայի, Ուելսի և Իռլանդիայի հավաքականներն իրենք իրենցով շատ ուժեղ են։ Վեց ազգերի գավաթը, որը խաղարկվում է վերոնշյալ հավաքականների և Իտալիայի և Ֆրանսիայի հավաքականների միջև, ոչ պաշտոնական կարգով համարվում է Եվրոպայի ռեգբիի չեմպիոնատ[289]։
Թենիս խաղն ի հայտ է եկել Բիրմինգհեմ քաղաքում 1859 թվականից 1865 թթ. միջակայքում։ Ուիմբլդոնի մրցաշարը դա միջազգային մրցույթ է, որն անցկացվում է ամեն տարի Լոնդոնի հարավում՝ Ուիմբլդոնում։ Այն համարվում է աշախարհի ամենահարգի մրցույթներից մեկը։ Սնուկերը մեծ տարածում ունի Մեծ Բրիտանիայում, իսկ ամենամյա աշխարհի առաջնությունը անցկացվում է Շեֆիլդում[290]։ Հյուսիսային Իռլանդիայում նաև ժողովրդականություն են վայելում այնպիսի սպորտաձևեր, որոնցից են Գելսական ֆուտբոլը և Հյորլինգը, որոնց մրցույթները լի են հանդիսատեսներով։ Շինտի խաղը ժողովրդականություն է վայելում Շոտլանդական լեռնաշխարհում[291]։
Մեծ Բրիտանիան հանդես է գալիս նաև Ավտոարշավով։ Ֆորմուլա 1-ի բազմաթիվ թիմեր և վարորդներ բազայավորված են հենց այստեղ, իսկ բրիտանական վարորդները ամենաշատ տիտղոսներն են շահել, քան մյուս երկրների ներկայացուցիչները։ 1950 թվականին Սիլվերսթոունում անցկացվել է ամենաառաջին գրան-պրին։ Հիմա այնտեղ ամեն տարվա հուլիսին անցկացվում է Մեծ Բրիտանիայի Գրան-պրին։ Երկրում նաև անցկացվում են Ռալլիի աշխարհի մրցարշավներ։
Խորհրդանիշներ
խմբագրել
Միացյալ Թագավորության դրոշը Միության դրոշն է։ Այն հիշատակվում է նաև «Ջեքի միություն» անվանումով։ Այն առաջին անգամ ստեղծվել է 1606 թվականին՝ Անգլիայի դրոշի և Շոտլանդիայի դրոշի վերադրմամբ և թարմացվել է 1801 թվականին՝ ավելացվելով Սուրբ Պատրիկի դրոշը։ Միության դրոշի մեջ Ուելսի դրոշը չկա, քանի որ Ուելսը գրավվել և միացվել է Անգլիային մինչև Միացյալ Թագավորության ստեղծումը, բայց և այնպես քննարկումներ եղել են Միության դրոշում նաև Ուելսի դրոշի օգտագործման վերաբերյալ[292]։ Մեծ Բրիտանիայի «Աստված պահպանի թագավորին» պետական օրհներգում «Թագավոր» բառը ամեն անգամ փոխվում է «Թագուհի» բառով, եթե միապետը կին է։
Բրիտանիան Միացյալ Թագավորության ազգային մարմնացումն է, և նա ունի Հռոմեական Բրիտանիայի ծագում[293]։ Բրիտանիան խորհրդանշվում է երիտասարդ կնոջ տեսքով, որն ունի շագանակագույն կամ ոսկե մազեր և կրում է Կորինֆյան սաղավարտ և սպիտակ զգեստ։ Նա մի ձեռքին բռնել է Պոսեյդոնի եռաժանին և մի վահան, իսկ մյուս ձեռքով ընդունում է Միության դրոշը։ Երբեմն նա պատկերվում է առյուծի վրա նստած։ Բրիտանական կայսրության վերելքի ժամանակ պետությունն ասոցացվում էր ծովային գերիշխանության հետ՝ ինչպես օրինակ «Բրիտա՜նիա, իշխի՛ր ծովերին» երգում։ Մինչ 2008 թ.-ը առյուծի խորհրդանիշը պատկերված էր Բրիտանիայի հետևի ֆոնի վրա Հիսուն պենս և Տաս պենս մետաղադրամների վրա։ Այդ խորհրդանիշը նաև օգտագործվում է Բրիտանական բանակի ոչ հանդիսավոր դրոշների վրա։ Բուլդոգը երբեմն օգտագործվում է որպես Միացյալ թագավորության խորհրդանիշ և կապված է նացիստական Գերմանիա Ուինսթոն Չերչիլի կատարած այցի հետ[294]։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/615557/United-Kingdom
- ↑ Ruling the Root: Internet Governance and the Taming of Cyberspace — ISBN 978-0-262-63298-0
- ↑ Official country code for Britain = GB or UK?
- ↑ Human Development Report — UNDP, 2022.
- ↑ Որոշ տեսակետների համաձայն՝ այն քվազի–ունիտար, այսինքն՝ երևութական ունիտար կամ թվացյալ միասնական պետություն է։
- ↑ «Երկրներ երկրի ներսում». Prime Minister's Office. 2003 թ․ հունվարի 10.
- ↑ «Fall in UK university students». BBC News. 2009 թ․ հունվարի 29.
- ↑ «Երկրների վերլուծություն։ Միացյալ Թագավորություն». Transport Research Knowledge Centre. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 28-ին.
- ↑ «Brexit: UK officially leaves the European Union». www.aljazeera.com. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 1-ին.
- ↑ «Հին կմախքը պարզվեց, որ ավելի հին է» Բի-Բի-Սի Նյուս։ 30 հոկտեմբեր 2007։ Ստուգված է 27 ապրիլ 2011։ (անգլ.)
- ↑ Կոխ, Ջոն Թ. (2006). Կելտական մշակույթ. Պատմական հանրագիտարան. Սանտա Բարբարա, Քալիֆոռնիա: ABC-CLIO. էջ 973. ISBN 9781851094400.(անգլ.)
- ↑ Այս տեսակետը առաջին անգամ առաջ է քաշել ռազմական պատմաբան գնդապետ Մնացական Ռ․ Խաչատրեանը, որը այդ մասին 1997 թվականի ամռանը հանդես է եկել կարճ դասախոսությամբ՝ Անգլիայի Յորք քաղաքի Սուրբ Հովհաննեսի կամ Սենթ Ջոնս համալսարանում՝ անգլիացի դասախոսների ներկայությամբ և քարտեզի վրա ցույց տալով Անգեղ տուն գավառը։
- ↑ Դեյվիս, Ջոն; Ջենկինս, Նիգել; Լինչ, Մինա, eds. (2008). Ուելսյան Ակադեմիայի Ուելսի հանրագիտարան. Կարդիֆ: Ուելսի համալսարանի հրատարակություն. էջ 915. ISBN 9780708319536.
{{cite encyclopedia}}: Missing or empty|title=(օգնություն)(անգլ.) - ↑ [1]Էտելստանի կարճ կենսագրությունը Բի-Բի-Սի Պատմություն կայքում(անգլ.)
- ↑ Մեյկի, Ջ. Դ. (1991). Շոտլանդիայի պատմություն. Լոնդոն: Փենգուին. էջեր 18–19. ISBN 9780140136494.(անգլ.)
- ↑ Քեմփբել, Էվան (1999). Սուրբերը և Ծովային Արքաները. Սքոթերի առաջին թագավորությունը. Էդինբուրգ: Քենոնգեյթ. էջեր 8–15. ISBN 0-86241-874-7.(անգլ.)
- ↑ Հեյ, Քրիստոֆեր (1990). Քեմբրիջի համալսարանի Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի պատմության հանրագիտարան. Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն. էջ 30. ISBN 9780521395526.(անգլ.)
- ↑ Գանշոֆ, Ֆ. Լ. (1996). Ֆեոդալիզմ. Տորոնտոյի համալսարան. էջ 165. ISBN 9780802071583.(անգլ.)
- ↑ Չիբնել, Մարջորի (1999). Քննարկումներ նորմանդական գրավման մասին. Մանչեստերի համալսարանի հրատարակություն. էջեր 115–122. ISBN 9780719049132.(անգլ.)
- ↑ Մաուրիս Կին. «Հարյուրամյա պատերազմ»։ Բի-Բի-Սի Պատմություն:(անգլ.)
- ↑ Ռեֆորմացիան Անգլիայում և Շոտլանդիայում և Ռեֆորմացիայի ժամանակաշրջանի Իռլանդիան. Ռեֆորմացիայի ժամանակաշրջանը և Եղսաբեթ I, առցանց Բրիտանիկա Հանրագիտարան:(անգլ.)
- ↑ «Խորը Բրիտանական պատմություն – Ուելսը Թյուդորների ժամանակ». Բի-Բի-Սի Պատմություն. 2009 թ․ նոյեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.(անգլ.)
- ↑ Նիկոլս, Մարկ (1999). Ժամանակակից Բրիտանական կղզիների պատմությունը, 1529–1603. Երկու թագավորություն. Օքսֆորդ: Բլեքվել. էջեր 171–172. ISBN 9780631193340.(անգլ.)
- ↑ Քենի, Նիկոլս Պ. (2003). Դարձնելով Իռլանդիան Բրիտանական, 1580–1650. Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակություն. էջեր 189–200. ISBN 9780199259052.(անգլ.)
- ↑ Ռոսս, Դ. (2002). «Շոտլանդական պատմության ժամանակագրությունը»։ Գլազգո։ Գիդես և Գրոսետ։ էջ՝ 56. ISBN 1-85534-380-0
- ↑ Հերն, Ջ. (2002). Պահանջելով Շոտլանդիան. Ազգային ինքնությունը և ազատական մշակույթը։ Էդինբուրգի համալսարանի հրատարակություն։ էջ՝ 104. ISBN 1-902930-16-9 (անգլ.)
- ↑ Անգլիական քաղաքացիական պատերազմներ։ առցանց Բրիտանիկա հանրագիտարան (անգլ.).
- ↑ «Շոտլանդիան և Միությունը. 1651–1660». Archontology.org. 2010 թ․ մարտի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 20-ին. (անգլ.)
- ↑ Լոջ, Ռիչարդ (2007) [1910]. Անգլիայի պատմություն - Ռեստավրացիայից մինչև Վիլիամ III-ի մահը (1660–1702). Ռիդ Բուքս. էջ 8. ISBN 9781406708974. (անգլ.)
- ↑ «Թյուդորների ժամանակաշրջան և կանոնավոր նավատորմի ծնունդը». Թագավորական ռազմածովային նավատորմի պատմությունը. Ծովագնացության պատմության ինստիտուտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. (անգլ.)
- ↑ Կանի, Նիկոլաս (1998). Կայսրության աղբյուրները, Օքսֆորդի Բրիտանիայի կայսրության պատմություն հատոր I. Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն. ISBN 0-19-924676-9. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 1-ին. (անգլ.)
- ↑ «Շոտլանդիայի հետ Ունիայի հոդվածները 1707». ՄԹ Խորհրդարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ունիայի ակտեր 1707». ՄԹ Խորհրդարան. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 6-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ունիայի Պայմանագիր 1706». Շոտլանդական պատմությունը առցանց. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 3-ին.(անգլ.)
- ↑ Ֆերգյուսոն, Նիալ (2004). Կայսրություն. Բրիտանական համաշխարհային կարգի աճն ու անկումը և դասեր գլոբալ ուժերի համար. Նյու-Յորք: Բեյզիք Բուքս. ISBN 0465023282.(անգլ.)
- ↑ Լուզմոր, Ջո (2007)։ Նավարկում ստրկության դեմ։ Բի-Բի-Սի Դևոն։ (անգլ.)
- ↑ Կոնգրեսի գրադարան, «Ամերիկյան հեղափոխության ազդեցությունը արտասահմանում» էջ՝ 73:
- ↑ «Ունիայի ակտը». Ունիայի ակտի վիրտուալ գրադարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ մայիսի 15-ին. (անգլ.)
- ↑ Տելիեր, Լ. Ն. (2009): «Աշխարհի քաղաքային պատմությունը. Տնտեսական և աշխարհագրական տեսանկյուն»։ Քվեբեկ. էջ՝ 463. ISBN 2-7605-1588-5
- ↑ Սոնդհաուս, Լ. (2004). «Նավատորմերը ժամանակակից աշխարհի պատմության մեջ»։ Լոնդոն։ Ռիկթիոն Բուքս. էջ՝ 9. ISBN 1-86189-202-0
- ↑ Թորտեր, Էնդրյու (1998). Տասնիններորդ դար, Օքսֆորդի Բրիտանական կայսրության պատմություն, հատոր III. Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն. էջ 332. ISBN 0-19-924678-5. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 22-ին.(անգլ.)
- ↑ Խաղաղության արհեստանոց. Բի-Բի-Սի Պատմություն։ Ստուգված է 11 մայիս 2011։ (անգլ.)
- ↑ Փորտեր, Էնդրյու (1998). Տասնիններորդ դար, Օքսֆորդի Բրիտանական կայսրության պատմություն, հատոր III. Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն. էջ 8. ISBN 0-19-924678-5. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 22-ին.(անգլ.)
- ↑ Մարշալ, Փ. Ջ. (1996). Քեմբրիջի պատկերազարդված Բրիտանական կայսրության պատմություն. Քմեբրիջի համալսարանի հրատարակչություն. էջեր 156–57. ISBN 0-521-00254-0. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 22-ին.(անգլ.)
- ↑ Թոմսոն, Ռիչարդ Ս. (2003). Մեծ Բրիտանիա. Տեղեկատվական ուղեցույց ձեռնարկ Վերածնունդից մինչև մեր օրերը. Նյու-Յորք: Ֆաքտս ոն ֆայլ. էջ 63. ISBN 9780816044740. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 5-ին.(անգլ.)
- ↑ Հորշ, Ուիլիամ Լ. (2009). Առաջին համաշխարհային պատերազմ. Մարդիկ, քաղաքականություն և ուժ. Ամերիկան պատերազմում. Նյու-Յորք: Բրիտանիկա ուսումնական հրատարակություն. էջ 21. ISBN 9781615300488.(անգլ.)
- ↑ Թուրներ, Ջոն (1988)։ «Բրիտանիան և Առաջին համաշխարհային պատերազմը»։ Լոնդոն. Անվին Հայման. էջեր՝ 22-35: ISBN 978-0-04-445109-9.
- ↑ 48,0 48,1 Վեսթվել, Ի.; Քով, Դ. (խմբ.) (2002): «Առաջին համաշխարհային պատերազմը, հատոր 3»։ Լոնդոն. Մարշալ Քավենդիշ։ էջեր՝ 698 և 705. ISBN 0-7614-7231-2.
- ↑ Թուրներ, Ջ. (1988): «Բրիտանիան և Առաջին համաշխարհային պատերազմը»։ Աբինգդոն. Ռութլեդջ։ էջ՝ 41. ISBN 0-04-445109-1.
- ↑ «Անգլո-Իռլանդական համաձայնագիրը, 6 դեկտեմբեր 1921». CAIN. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ մայիսի 15-ին.(անգլ.)
- ↑ Ռուբինշտեյն, Վ. Դ. (2004): «Բրիտանիայի կապիտալիզմը, մշակույթը և անկումը, 1750-1990»։ Աբինգտոն. Ռութլեդջ։ էջ՝ 11. ISBN 0-415-03719-0.
- ↑ «Բրիտանիան կկատարի վերջին վճարումը ԱՄՆ-ին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի կրեդիտի համաձայն». Նյու Յորք Թայմս. 2006 թ․ դեկտեմբերի 28. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին. (անգլ.)
- ↑ Ֆրանսիս, Մարտին (1997). Գաղափարները և քաղաքականությունը Լեյբորիստների ժամանակ, 1945–1951. Կառուցելով նոր Բրիտանիան. Մանչեստերի համալսարանի հրատարակություն. էջեր 225–233. ISBN 9780719048333.(անգլ.)
- ↑ Լի, Ստեֆեն Ջ. (1996). Բրիտանական քաղաքական պատմության ասպեկտները, 1914–1995. Լոնդոն, Նյու-Յորք: Ռութլեդջ. էջեր 173–199. ISBN 9780415131032.(անգլ.)
- ↑ Լարես, Կլաուս (2009). Եվրոպայի արբանյակ 1945 թվական. Չիչեստեր: Ուիլի-Բլեքուել. էջ 118. ISBN 9781405106122. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 5-ին.(անգլ.)
- ↑ Ջուլիոս, Քրիստինա (2008). Ժամանակակից Բրիտանական էությունը. Անգլերենը, ներգաղթյալները և հանրային խոսքը. Ներգաղթի և սփյուռքի մասին հետազոտություններ. Ալդերշոտ: Էշգեյթ. էջ 84. ISBN 9780754671589. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Օղնի, Արթուր (2005). Հյուսիսային Իռլանդիայի քաղաքականությունը. Բելֆասթի հանաձայնագրից հետո. Լոնդոն: Ռութլեդջ. էջ 7. ISBN 9780415327886.(անգլ.)
- ↑ Մարիան Էլիոտ (2007)։ «Երկար ճանապարհ դեպի խաղաղություն Հյուսիսային Իռլանդիայում. Խաղաղարար դասախոսություններ Իռլանդիայի ուսումնասիրման ինստիտուտի կողմից Լիվերպուլյան համալսարանում» Իռլանդիայի ուսումնասիրման ինստիտուտի Լիվերպուլյան համալսարանի հրատարակչություն։ էջ՝ 2. ISBN 1-84631-065-2.
- ↑ Դորի, Պետեր (1995). Բրիտանական քաղաքականությունը 1945 թվականից հետո. Ստեղծելով ժամանակակից Բրիտանիան. Օքսֆորդ: Բլեքվել. էջեր 164–223. ISBN 9780631190752.(անգլ.)
- ↑ Գրիֆիթս, Ալան; Վոլլ, Ստյուարտ (2007). Կիրառական տնտեսագիտություն (PDF) (11 հր. ed.). Հարլոու: Ֆայնենշլ Թայմս Փրես. էջ 6. ISBN 9780273708223. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Մայք Ջեքսոն (2011 թ․ ապրիլի 3). «Միայն ռազմական գործողությունները չեն փրկի Լիբիան». Ֆայնենշլ Թայմս. Լոնդոն. (անգլ.)
- ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 62,5 62,6 CIA, The World Factbook Արխիվացված 2021-01-02 Wayback Machine. Retrieved 17 July 2013
- ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Լաթիմեր Քլարկ Քորփորեյշն Փթի ՍՊԸ. «Մեծ Բրիտանիա – Ատլապեդիա օնլայն». Atlapedia.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Քլեր Նիլ. «Ինչպիսի՞ն է Մեծ Բրիտանիայի ափեզրի երկարությունը». Բրիտանական քարտեզագրության միությունը. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ «Եվրոթունել». Եվրոթունել. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 29-ին.(անգլ.)
- ↑ «Անգլիա – նկարագիրը». Բի-Բի-Սի Նյուս. 2010 թ․ փետրվարի 11.(անգլ.)
- ↑ «Փաստեր Շոտլանդիայի մասին». Շոտլանդիայի առցանց դարպասները. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 16-ին.(անգլ.)
- ↑ Վինթեր, Ջոն (2001 թ․ մայիսի 19). «Շոտլանդական կղզիների ամբողջական ուղեցույց». Ինդեփենդանթ. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.(անգլ.)
- ↑ «Լեռնային սահմանային ճեղքվածքի դիտարկումը». Գազետեր ֆոր Սքոթլանդ. Էդինբուրգի համալսարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բեն-Նևիսի եղանակը». Բեն-Նևիսի եղանակը. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բնութագիր՝ Ուելս». Բի-Բի-Սի Նյուս. 2010 թ․ հունիսի 9. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 7-ին.(անգլ.)
- ↑ «Հյուսիսային Իռլանդիայի աշխարհագրությունը». Ալսթերի համալսարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ մայիսի 22-ին.(անգլ.)
- ↑ «Մեծ Բրիտանիայի կլիմայի համառոտագիրը». Մետի գրասենյակ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ Բարլոու «Մետրոպոլիայի ղեկավարումը»
- ↑ «Լոնդոնի կառավարության պատմության ակնարկ». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Փրեսկոտի երազանքները փշուր-փշուր եղան ասամբլեայի վերաբերյալ մերժում ստանալուց հետո». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-05-25-ին. Վերցված է 2012-11-06-ին.
- ↑ «Տեղական ինքնակառավարման ընտրությունները». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Շոտլանդիայի տեղական ինքնակառավարման մարմնի ընտրությունները» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Տեղական ինքնակառավարում». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Ուելսի տեղական ինքնակառավարման մարմնի ընտրությունները». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ Հյուսիսային Իռլանդիայի տեղական ինքնակառավարման մարմինը կցրեն
- ↑ «Ֆոստերը հայտարարում է տեղական ինքնակառավարման ապագա ձևը». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները համահունչ են հանրային ղեկավարության հետ». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ Աշխատելով անդրծովյան տարածքներում
- ↑ Անդրծովյան տարածքները(չաշխատող հղում)
- ↑ «The World Factbook». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Երկրների պրոֆիլներ». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
- ↑ Համայնքների պալատ՝ թագավորական հողեր
- ↑ «Ջերսիի պրոֆիլը». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
- ↑ Ուոլտեր Բեյջհոտ, «Անգլիայի Սահմանադրությունը», Լոնդոն, 1867 թ
- ↑ «Կենտի համալսարան, Սարա Քարտեր «Մեծ Բրիտանիայի օրենքների ուղեցույց»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
- ↑ «Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանի պաշտոնական կայք». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
- ↑ Բրաուն՝ Միացյալ Թագավորության նոր վարչապետը
- ↑ Ընտրություններ և քվեարկություններ՝ Բրիտանական խորհրդարան
- ↑ Խորհրդարանի ակտերը՝ Բրիտանական խորհրդարան
- ↑ «Նորվեգական հասարակական գիտությունների տվյալների փոխանցման ծառայություններ «Ընտրությունների եվրոպական բազա»». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
- ↑ Շին Ֆեյնը տեղափոխվում է Վեսթմինսթեր
- ↑ Եվրոպական ընտրություններ՝ Միացյալ Թագավորության արդյունքները
- ↑ Շոտլանդիայի պատգամավորներին քննադատում են տարիֆների մասին քվեարկության համար
- ↑ Արևմտյան Լոթիանի հարցը
- ↑ Շոտլանդիայի խորհրդարանի իշխանությունը և կառուցվածքը
- ↑ Սալմոնդն ընտրվել է որպես առաջին նախարար
- ↑ Դեվոլյուցիայի վերլուծական մարմինը մեկնարկել է
- ↑ Արմատական Հոլիրուդական ուժերն արթնացան
- ↑ Շոտլանդիայի ընտրությունները՝ Ազգային կուսակցությունը հաղթում է ընտրություններում
- ↑ Ասամբլեայի կառուցվածքը և իշխանությունը
- ↑ Ի՞նչ իշխանությամբ է օժտված Ուելսի ասամբլեան
- ↑ Կարվին Ջոնսը պահանջում է գերակա դիրք Ուելսում
- ↑ «Պատվիրակված կառավարություն․ Նախարարները և նրանց ստորաբաժանումները». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
- ↑ «Միավորման վերաբերյալ խորհրդարանի որոշումը». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ Գերագույն դատարանի դատավորները երդում տվեցին
- ↑ Սահմանադրական բարեփոխում՝ Գերագույն դատարան Միացյալ Թագավորության համար
- ↑ Ընտանեկան իրավունքի միջազգային ուսումնասիրությունը
- ↑ Միջազգային արտահայտությունների համաշխարհային բառարան
- ↑ «Ավստրալիական դատարանները». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ «Գերագույն քրեական դատարան․ ներածություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-08-05-ին. Վերցված է 2012-11-02-ին.
- ↑ Լորդերի պալատ՝ բողոքարկելու թույլտվության գործնական ցուցումներ
- ↑ ««Ապացուցված չէ» դատավճիռը պահպանելու դեպք». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-06-23-ին. Վերցված է 2012-11-02-ին.
- ↑ Ալբերտ Բորոուից Blood & Ink, Կենտի պետական համալսարանի մամուլ, 2002 թ
- ↑ Ոստիկանությունը հաշվետվություն ներկայացրեց հանցագործությունների 9%-ով նվազեցման մասին
- ↑ Դատապարտյալների քանակի նոր ռեկորդ
- ↑ «Հանցագործությունների քանակը նվազել է վերջին 32 տարիների ընթացքում». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ «Դատապարտյալների քանակը 2008 թ օգոստոսի 22-ի դրությամբ». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ Դատապարտյալների քանակը Շոտլանդիայում ռեկորդային մակարդակի վրա է
- ↑ Որտեղ են գտնվում բրիտանական զինվորները և ինչու
- ↑ Պատերազմը նման է բիզնեսի՝ տեխնոլոգիական փոփոխությունները և զինվորական պայմանագրային համակարգը
- ↑ Բրիտանական քաղաքականություն՝ խնդիրներ և ընտրություն 21-րդ դարի համար
- ↑ Ռազմական ծախսեր
- ↑ «Հենրի Ջեքսոն «Թագավորական նավատորմ՝ բրիտանական եռաժանին գլոբալ ծրագրի համար»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ £3,2 մլրդ արժողությամբ մեծ ավիակիրներ են պատվիրվել
- ↑ 131,0 131,1 Պաշտպանության ղեկավարումը
- ↑ Համայնքների պալատ
- ↑ Միացյալ Թագավորության պաշտոնական տարեգիրքը
- ↑ The Daily Telegraph (Լոնդոն), Ջոն Սուեյն «Գորդոն Բրաունն ասում է, որ Բարաք Օբամայի նախագահութունը էլ ավելի կխորացնի հատուկ հարաբերությունները», հունվարի 13, 2009 թ
- ↑ Ե․ Կիրչներ և Ջ․ Սպերլինգ «Անվտանգության գլոբալ ղեկավարում․ անվտանգության խնդիրների հետ պայքարը 21-րդ դարում», Լոնդոն
- ↑ 136,0 136,1 «Համաշխարհային ֆինանսական կենտրոններ» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ 137,0 137,1 Համաշխարհային առևտրային կենտրոններ․ ինդեքս
- ↑ 138,0 138,1 Տնտեսապես ամենաուժեղ երկրներն աշխարհում
- ↑ Տնտեսական կարգավորման սկզբունքները
- ↑ Միջազգային մանրադրամի ֆոնդ «Միացյալ Թագավորություն
- ↑ «agency=Reuters Համաշխարհային պահուստ․ դոլարի մասնաբաժինը ավելացել է 2007 թ վերջին». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
{{cite web}}: Missing pipe in:|title=(օգնություն) - ↑ «Ավելին Անգլիայի բանկի մասին». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ Միացյալ Թագավորությունը ճգնաժամի մեջ է․ նկատվում է տնտեսության անկում
- ↑ Երիտասարդների շրջանում գործազրկության բրիտանական ցուցանիշը ռեկորդային մակարդակի է հասել
- ↑ Միացյալ Թագավորության պետական պարտքը և պակասորդը
- ↑ Վիճակագրական տվյալներ․ պետական պակասորդը և պարտքը՝ ըստ Մաաստրիխտսկյան պայմանագրի
- ↑ Ծառայությունների ինդեքս
- ↑ Սասկիա Սասեն «Համաշխարհային քաղաքներ՝ Լոնդոն, Նյու Յորք, Տոկիո»]
- ↑ «Աշխարհի քաղաքների ՀՆԱ-ն 2008-2025 թթ». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ Ֆինանսական ծառայությունների ոլորտ
- ↑ «Համաշխարհային զբոսաշրջության բաղադրատոմսը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «Միջազգային ճանապարհորդությունների լավագույն քաղաքների եվրոմոնիթորինգ». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ 153,0 153,1 Եվրոպական երկրներ՝ Միացյալ Թագավորություն
- ↑ Արդյունաբերություն՝ սկզբունքներ, պրակտիկա, քաղաքականություն
- ↑ Արևմտյան քաղաքակրթություն՝ այլընտրանքային հատոր
- ↑ «Պատրիսիա Հյուիթ «Արտադրական կոնֆերանս»». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ Արտադրական թեմաներ
- ↑ «Ավիացիոն արդյունաբերության ոլորտի հազարավոր աշխատատեղեր վտանգված են». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-06-11-ին. Վերցված է 2012-11-05-ին.
- ↑ «Փաստեր և թվեր» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Միացյալ Թագավորության ավիացիոն արդյունաբերությունը». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Միացյալ Թագավորության դեղագործական ոլորտը». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Արդյունաբերության նախարարական ռազմավարական խումբ «Դեղագործություն․ մրցունակություն և գործունեության ցուցանիշեր»» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Միացյալ Թագավորություն․ ցածր եկամտի վիճակագրություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ «Միացյալ Թագավորության էներգետիկական պրոֆիլը». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ 165,0 165,1 165,2 Միացյալ Թագավորություն․ արագ փաստեր․ Էներգետիկայի ակնարկ
- ↑ 166,0 166,1 166,2 Միացյալ Թագավորություն․ նավթ
- ↑ 167,0 167,1 Միացյալ Թագավորություն․ բնական գազ
- ↑ «Միացյալ Թագավորության ածուխի պաշարները» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 4-ին.
- ↑ Անգլիացի փորձագետը կանխատեսում է ածխային հեղափոխություն
- ↑ Եվ թող սկսվի պայքար սև ոսկու համար
- ↑ «Միացյալ Թագավորության տրանսպորտային վիճակագրությունը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ 172,0 172,1 «Զեկուցվող օդանավակայանների չափերը 2009-2010 թթ» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ Հիթրոու օդանավակայան
- ↑ «Վիճակագրություն՝ համաշխարհային 30 օդանավակայանները» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ Lufthansa ընկերությունը գնում է BMI
- ↑ Գասկոյն, Ջ. «Համալսարանների դերի վերագնահատումը Գիտական Հեղափոխության մեջ», Լինդբերգ, Դևիդ Ս. և Վեստման, Ռոբերտ Ս., խմբ. (1990), Գիտական Հեղափոխության վերագնահատումը։ Քեմբրիջ Յունիվերսիթի Փրեսս։ էջ՝ 248. ISBN 0-521-34804-8.
- ↑ Ռեյնոլդս, Ի. Ի.; Բրաշեր, Ն. Հ. (1966). Բրիտանիան քսաներորդ դարում, 1900 - 1964։ Քեմբրիջ Յունիվերսիթի Փրեսս։ էջ՝ 336
- ↑ Բուրտ, Ե. Ա. (2003) [1924].Ժամանակակից գիտության մետաֆիզիկական հիմքերը. Մինեոլա, Նյու-Յորք. Կուրյեր Դովեր։ էջ՝ 207. ISBN 0-486-42551-7:(անգլ.)
- ↑ 179,0 179,1 Հատ, Ս. (2006). Գիտնականները և իրենց հայտնագործությունները։ Լոնդոն. Էվանս Բրադերս։ էջեր՝ 16, 30, 46 և 56։ ISBN 0-237-53195-X:(անգլ.)
- ↑ Ջանգնիկել, Ս.; ՄակԿորմախ, Ռ. (1996). Կավենդիշ։ Ամերիկյան փիլիսոփայական միություն։ ISBN 0-87169-220-1.(անգլ.)
- ↑ «Նոբելյան մրցանակ բժշկության ասպարեզում 1945։ Սեր Ալեքսանդր Ֆլեմինգ, Էրնստ Բ. Չեյն, Սեր Գովարդ Ֆլորեյ». Նոբելյան հիմնադրամ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ Ջեյմս, Ի. (2010). Հանրահայտ ճարտարագետներ. Ռիգնեից մինչև Շենոն։ Քեմբրիջ Յունիվերսիթի Փրեսս։ էջեր՝ 33-6. ISBN 0-521-73165-8.
- ↑ Բովա, Բեն (2002) [1932]. Լույսի պատմությունը. Նեփերվիլ, Իլինոյս. Սորսբուկս։ էջ՝ 238. ISBN 978-1-4022-0009-0.
- ↑ «Ալեքսանդր Գրեմ Բելլ (1847–1922)». Շոտլանդական գիտության փառքի սրահ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ջոն Լոջի Բերդ (1888–1946)». Բի-Բի-Սի Հիսթորի. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ Քոլ, Ջեֆրի (2011)։ Եվրոպայի էթնիկական խմբերը. Հանրագիտարան։ Սանտա Բարբարա, Քալիֆոռնիա։ ABC-CLIO. էջ՝ 121. ISBN 1-59884-302-8.(անգլ.)
- ↑ Օ'Քոնել, Դոմինիկ (2011 թ․ հունվարի 30). «Բրիտանիան դեռևս թագավորում է երկնքում». Սանդի Թայմս. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ «ԱյԷմԷս Առողջություն» (PDF). ԱյԷմԷս Առողջություն. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բրիտանիայի դեղարտադրության սեկտորը». Ազգային արխիվներ. 2007 թ․ օգոստոսի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ավտոմոբիլաշինություն». Գործարար նորարարությունների և մասնագետների դեպարտամենտ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ Կաստելս, Մ.; Հոլ, Պ.; Հոլ, Պ. Գ. (2004). Աշխարհի տեխնոպարկերը. Քսանմեկերորդ դարի արդյունաբերական միավորումների ստեղծումը։ Լոնդոն. Ռութլեջ։ էջեր՝ 98-100. ISBN 0-415-10015-1.
- ↑ «Գիտելիքներ, կապեր և երկրներ. գիտական համագործակցությունը XXI դարում» (PDF). Ռոյալ Սոսայեթի. 2011. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին.(անգլ.)
- ↑ «Մարդահամարի աշխարհագրությունը». Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. Արխիվացված է օրիգինալից 2002 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.(անգլ.)
- ↑ 194,0 194,1 194,2 194,3 194,4 «Բնակչության գնահատումը. Օգոստոս 2009» (PDF). Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. 2009 թ․ օգոստոսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 28-ին.(անգլ.)
- ↑ Տրևիս, Ալան (2008 թ․ օգոստոսի 22). «Բրիտանիայի ծերացումը. Կենսաթոշակառուների թիվը առաջին անգամ գերազանցել է մինչև 16 տարեկան երեխաների թիվը». Գուարդիան. Լոնդոն. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 23-ին.(անգլ.)
- ↑ Բեթի, Դևիդ (2010 թ․ դեկտեմբերի 30). «Ինչպես ցույց են տալիս հետազոտությունները, Բրիտանիայում ամեն վեցերորդ մարդը կապրի մինչև 100 տարեկանը». Գուարդիան. Լոնդոն.(անգլ.)
- ↑ «Բնակչությունը. Մեծ Բրիտանիայի բնակչությունը աճել է մինչև 59,6 միլիոն». Ազգային Վիճակագրության գրասենյակ. 2005 թ․ հունվարի 28. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 20-ին.(անգլ.)
- ↑ Խան, Արմի (2008 թ․ սեպտեմբերի 16). «Անգլիա - Եվրոպայի ամենաբնակեցված երկիրը». Դեյլի Տելեգրաֆ. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.(անգլ.)
- ↑ 199,0 199,1 199,2 «Ծնելիության աճը Մեծ Բրիտանիայում շարունակվում է». Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. 2009 թ․ օգոստոսի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 28-ին.(անգլ.)
- ↑ Բոսլի, Սառա (2008 թ․ հուլիսի 14). «Հարց՝ Ի՞նչ է թաքնված բեբի-բումի ետևում». Գուարդիան. Լոնդոն. էջ 3. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 28-ին.(անգլ.)
- ↑ Թոմաս, Մարկ Գ. և ընկ. Առանձնացված հասարակական կազմավորման ապացույցները վաղ անգլոսաքսոնական Անգլիայում Արխիվացված 2020-04-06 Wayback Machine. Թագավորական միության զեկույցներ. Կենսաբանական գիտություններ 273(1601)։ 2651-2657.
- ↑ Օուեն, Ջեյմս (19 հուլիս 2005). «Բրիտանիայի ցեղերը» դիտարկում. Նեյշնլ Ջիոգրաֆիկ:(անգլ.)
- ↑ Օպենհեյմեր, Ստեֆեն (հոկտեմբեր 2006). Բրիտանացիների նախնինների առասպելները Արխիվացված 2011-10-15 Wayback Machine. Պռոսպեկտ (Լոնդոն)։ (անգլ.)
- ↑ Հենդերսոն, Մարկ (2009 թ․ հոկտեմբերի 23). «Գիտնական Գրիֆինը գողացել է իմ աշխատանքը, որպեսզի հայտարարի բողոք "Բրիտանական տեղաբնակների" մասին». Թայմս. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-06-23-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Կոստելո, Ռեյ (2001). Սև Լիվերպուլը. Բրիտանիայի հնագույն սևամորթ համայնքի վաղ ժամանակների պատմությունը 1730–1918. Լիվերպուլ: Պիկտոն Փրես. ISBN 1873245076.(անգլ.)
- ↑ «Լիվերպուլի մշակույթը և էթնիկ բազմազանությունը - Չինական համայնքը». Չամբր Հարդման Թրասթ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 26 հօկտեմբեր 2009-ին.(անգլ.)
- ↑ Կոլեման, Դևիդ; Կոմպտոն, Փոլ; Սոլթ, Ջոն (2002). «Ներգաղթյալ բնակչության ժողովրդագրական բնութագիրը». Եվրախորհուրդ։ էջ՝ 505: ISBN 92-871-4974-7.(անգլ.)
- ↑ «Բրիտանիայի բնակչությունը աճում է ԵՄ նոր երկրներից ներգաղթյալների հաշվին». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
- ↑ Մեյսոն, Քրիս (2008 թ․ ապրիլի 30). «Ինչու՞ ես թողեցի Մեծ Բրիտանիան և վերադարձա Լեհաստան». Բի-Բի-Սի- Նյուս.(անգլ.)
- ↑ «Բնակչության գնահատականը էթնիկ խմբերով (տոկոսներով)՝ Լոնդոն». Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 23-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բնակչության գնահատականը էթնիկ խմբերով (տոկոսներով)՝ Լեյստեր». Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 23-ին.(անգլ.)
- ↑ «2001 թվականի մարդահամար – Էթնոս և կրոն Անգլիայում և Ուելսում». Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 23-ին.(անգլ.)
- ↑ «Եվրամիության պաշտոնական լեզուները». Եվրոհանձնաժողով. 2009 թ․ մայիսի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.(անգլ.)
- ↑ «Նյու-Յորքի լեզվային դասընթացները». Միացյալ Ազգերի Կազմակերպություն. 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 29-ին.(անգլ.)
- ↑ «Անգլերեն – Կառավարությունը, քաղաքացիները և իրավունքները». Directgov. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին.(անգլ.)
- ↑ «Համագործակցության քարտուղարություն – Մեծ Բրիտանիա». Համագործակցության քարտուղարություն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին.(անգլ.)
- ↑ Մելից, Ժակ (1999). «Անգլերեն - Գերակայություն, գրականություն և բարեկեցություն». Տնտեսական քաղաքական հետազոտությունների կենտրոն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ մայիսի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ «Լեզվագիտական տեղեկություններ - Սքոթս». Քիչ օգտագործվող լեզուների Եվրոպական բյուրո. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 2-ին.(անգլ.)
- ↑ Առցանց ազգային վիճակագրություն - Վալերեն։ Ազգային վիճակագրության գրասենյակ:(անգլ.)
- ↑ «Վալերենի գիտելիքների գնահատականների տարբերությունը» (PDF). Ազգային վիճակագրության գրասենյակ. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2004 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.(անգլ.)
- ↑ Վին Թոմաս, Պետեր (2007 թ․ մարտ). «Վալերենը այսօր». Ձայներ. Բի-Բի-Սի. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 5-ին.(անգլ.)
- ↑ Շոտլանդական 2001 թվականի մարդահամար - Գաելյան հաշվետվություն Արխիվացված 2013-05-22 Wayback Machine: Շոտլանդիայի ընդհանուր գրանցման գրասենյակ
- ↑ «Տեղական բրիտանական լեզուները «վեր են խոյանում»». ԲԻ-Բի-Սի Նյուս. 2009 թ․ փետրվարի 12.(անգլ.)
- ↑ Էդվարդս, Ջոն Ռ. (2010). Փոքր լեզուները և խմբային նույնականացում. դեպքեր և կատեգորիաներ. Ջոն Բենջամին Փաբլիշինգ. էջեր 150–158. ISBN 9789027218667. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 12-ին.(անգլ.)
- ↑ Կոխ, Ջոն Թ. (2006). Կելտական մշակույթ. պատմական հանրագիտարան. ABC-CLIO. էջ 696. ISBN 9781851094400. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 12-ին.(անգլ.)
- ↑ «Անկումները պարտադիր լեզվի դասերի մեջ». Բի-Բի-Սի Նյուս. 2004 թ․ նոյեմբերի 4.(անգլ.)
- ↑ Դպրոցական Դարպասները Ուելսցի ծնողների համար։ Բի-Բի-Սի Ուելս։ Ստուգված է 11 հոկտեմբեր 2008։ (անգլ.)
- ↑ Eurobarometer հարցում, անցկացված 2005 թվականին էջ՝ 9.
- ↑ Եկեղեցու վիճակագրություն 2005/6(անգլ.)
- ↑ Ռոբերտ Ուոթս։ Կրոնը դա ‘նոր հասարակական բարիք’ է(չաշխատող հղում) Սանդեյ Թայմս. 20 ապրիլ 2008(անգլ.)
- ↑ 231,0 231,1 231,2 231,3 231,4 «Բրիտանական ճարտարապետություն, էջ 1», Encarta, uk.encarta.msn.com, Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 31-ին, Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 18-ին
- ↑ 232,0 232,1 «Բրիտանական ճարտարապետություն. էջ 2», Encarta, uk.encarta.msn.com, Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 31-ին, Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 18-ին
- ↑ «Ճարտարապետությունը լսում է արքայազնի հայցը». BBC News. news.bbc.co.uk. 2009 թ․ մայիսի 12. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ Ջեֆրի Գոլդֆրաբ (2006 թ․ մայիսի 10). «Գրքային Բրիտանիան անցնում է Ամերիկայից հրատարակչությունով». RedOrbit. Տեխաս. Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ուիլյամ Շեքսպիր». Բրիտանիկա օնլայն հանրագիտարան. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2006 թ․ փետրվարի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Հոդված Շեքսպիրի մասին "MSN Encarta" հանրագիտարանում. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2006 թ․ փետրվարի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Ուիլյամ Շեքսպիր. Կոլումբիա էլեկտրոնային հանրագիտարան. Վերցված է 2006 թ․ փետրվարի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ «Վաղ վալիական պոեզիա». BBC Wales. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.(անգլ.)
- ↑ Էնդրյու Լանգ (2003) [1913]. Անգլիական գրականության պատմություն. Բեովուլֆից մինչև Սուինբերն. Holicong, PA: Wildside Press. էջ 42. ISBN 9780809532292. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.(անգլ.)
- ↑ «Դավիդ ապ Գվիլիմ». Academi կայք. Academi. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 3-ին. «Dafydd ap Gwilym is widely regarded as one of the greatest Welsh poets of all time, and amongst the leading European poets of the Middle Ages.»
- ↑ Ջեյմս Ֆիեսեր, ed. (2000). Ողջախության շոտլանդական դպրոց տարեգիր. Ակունքներ (PDF). Բրիստոլ: Thoemmes Press. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
- ↑ Միշել Պալբեր (1999). Բժշկության բարոյական խնդիրները. Պրակտիկ դասագիրք. Քեմբրիջ: Lutterworth Press. էջ 66. ISBN 978-0-7188-2978-0. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
- ↑ Ջեֆրի Սքար (1995). Ուլտիմիտարիզմ. Լոնդոն: Routledge. էջ 82. ISBN 978-0-415-12197-2. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
- ↑ 244,0 244,1 «1960–1969». EMI Group Ltd. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 31-ին.(անգլ.)
- ↑ 245,0 245,1 «Փոլը հիսուն տարեկանում». TIME. Նյու Յորք. 8 Հունիսի1992. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին.(անգլ.)
- ↑ 246,0 246,1 «Այս ամսում. Հունիս». UKTV. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 15-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բրիտանիայի քաղաքացի ըստ պառլամենտի ակտի։ Գեորգ Ֆրիդրիխ Գենդել». UK Parliament. 2009 թ․ հուլիսի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.(անգլ.)
- ↑ Էնդրյու, Ջոն (2006 թ․ ապրիլի 14). «Հենդելն ամբողջությամբ անգլերենով». Playbill. Նյու Յորք. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.(անգլ.)
- ↑ Ստեփան Ցիտրոն (2001). Սոնդհեյմը և Լլոյդ Ուեբերը. Նոր երաժշտություն. Լոնդոն: Chatto & Windus. ISBN 9781856192736. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 20-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բրիտանական ռոքի լեգենդները, որոնց համար ստեղծվել են PlayStation3 և PlayStation2 համակարռչային խաղեր». EMI. 2009 թ․ փետրվարի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 23-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 14-ին.(անգլ.)
- ↑ Մաքինթայր, Բեն (2008 թ․ մայիսի 9). «Վերածննդի եկեղեցին դառնում է աշխարհի հրաշալիքներից մեկը». The Times. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-05-25-ին. Վերցված է 2012-11-06-ին.(անգլ.)
- ↑ Խան, Ուրմի (2008 թ․ հուլիսի 17). «Էլթոն Ջոնը պատվավոր հյուր է Ջոնի և Բենի մոտ». The Daily Telegraph. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.(անգլ.)
- ↑ Ալեյե, Ռիչարդ (2008 թ․ ապրիլի 19). «Լեդ Զեփելինը միանում է». The Daily Telegraph. Լոնդոն. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 31-ին.(անգլ.)
- ↑ Ֆրեսքո, Ադամ (2006 թ․ հուլիսի 11). «Պինք Ֆլոյդը հիմնող Սիդ Բարեթը մահացել է տան մեջ». The Times. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-13-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 31-ին.(անգլ.)
- ↑ Հոլթոն, Քեյթ (2008 թ․ հունվարի 17). «Ռոլինգ Սթուոնզը պայմանագիր է ստորագրել նոր ալբոմի համար». Reuters. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ Ուոլքեր, Թիմ (2008 թ․ մայիսի 12). «Ջիվն ասում է. "Ինչու է Ռոբին Գիբն ավելի մեծ հարգանք ուզում Բի Գիսի համար». The Independent. Լոնդոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ստատուս Քվոն առաջատարն է ըստ սինգլների քանակի». BBC News. 2005 թ․ սեպտեմբերի 19. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 2-ին.(անգլ.)
- ↑ Լոնդոնի մուտքը ազատ թանգարանների ցուցակը
- ↑ Ժամանակակից արվեստի թանգարան Արխիվացված 2011-04-29 Wayback Machine(անգլ.)
- ↑ «10 լավագույն ռեժիսորներ». Բրիտանական կինոինստիտուտ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 2-ին.(անգլ.)
- ↑ «Չարլի Չապլին (1889–1977)». Բրիտանական կինոինստիտուտ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 25-ին.
- ↑ «Մայքլ Փոուել (1905–1990)». Բրիտանական կինոինստիտուտ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 25-ին.(անգլ.)
- ↑ «Քերոլի Ռիդ (1906–1976)». Բրիտանական կինոինստիտուտ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 25-ին.(անգլ.)
- ↑ «Scott, Sir Ridley (1937–այժմ)». Բրիտանական կինոինստիտուտ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 25-ին.(անգլ.)
- ↑ «Հարի Փոթերը դառնում է ամենաշատ վաճառված ֆիլմաշարը». The Guardian. Լոնդոն. 2007 թ․ սեպտեմբերի 11. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 2-ին.(անգլ.)
- ↑ «"Ealing" կինոստուդիայի պատմությունը». "Ealing" կինոստուդիա. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 5-ին.(անգլ.)
- ↑ 267,0 267,1 «Բրիտանական ֆիլմեր. Ամենակարևոր տեղեկատվությունը». UK Film Council. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.(անգլ.)
- ↑ «BAFTA-ն բացում է մրցարշավը Օսկարի հետևից». BBC News. 2001 թ․ փետրվարի 26. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 14-ին.(անգլ.)
- ↑ Բրիտանական խոհանոց BBC food webpage (անգլ.)
- ↑ Բրիտանական խոհանոց
- ↑ Օրլինկովա Մ. Բրիտանական հայտնագործություններ(չաշխատող հղում) ամսագիր՝ «Гастрономъ», #04(63), 2007
- ↑ Володарский О. В. (2009) Английский мир т. 2., с. 322
- ↑ «Բրիտանական թեյ խմելու ավանդույթ». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2012 Նոյեմբերի 7-ին.
- ↑ Newswire7 (2009 թ․ օգոստոսի 13). «BBC. Աշխարհի ամենամեծ հեռարձակող ընկերությունը և բրենդը, որին ամենաշատն են վստահում». Media Newsline. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)(անգլ.) - ↑ «Հեռուստատեսային հարկ. Փաստեր և թվեր». BBC Press Office. 2010 թ․ ապրիլ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ «Հրապարակումներ և քաղաքագետներ. ITV-ի պատմությունը». ITV.com. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ «Publishing». News Corporation. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ «Direct Broadcast Satellite Television». News Corporation. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ William, D. (2010). Բրիտանական քաղաքներ. Հայացք Անգլիայի, Շոտլանդիայի, Ուելսի և Հյուսիսային Իռլանդիայի մեծ քաղաքների վրա. Eastbourne: Gardners Books. ISBN 978-9987-16-021-1, сс. 22, 46, 109 и 145.(անգլ.)
- ↑ «Publishing». Մշակույթի, մեդիայի և սպորտի դեպարտամենտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ Ofcom «Հաշվետվություն կոմունիկացիայի շուկայում, 2010» Արխիվացված 2016-04-15 Wayback Machine, 19 Օգոստոսի 2010, էջեր 97, 164 и 191, ստուգված է 17 Հունիսի 2011.(անգլ.)
- ↑ «Սոցիալական տեսնդենցներ. Կյանքի ոճը և մասնակցությունը սոցիալ կյանքում». Office for National Statistics. 2010 թ․ փետրվարի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ «20 երկրներ, որտեղ Ինտերնետի բաժանորդները ամենաշատն են». Internet World Stats. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 8-ին.(անգլ.)
- ↑ Gysin, Christian (2007 թ․ մարտի 9). «Ուեմբլիի բացումը. Գոթերի ստադիոնը և Անգլիայի առաջին խաղը շուտով կսկսվի». Daily Mail. Լոնդոն. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 19-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ինչո՞ւ չկա Մեծ Բրիտանիայի ֆուտբոլի հավաքական». BBC Sport. 2008 թ․ օգոստոսի 5. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.(անգլ.)
- ↑ «Բլաթերն ընդդեմ բրիտանական հավաքականի (2012)». BBC News. 2008 թ․ մարտի 9. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 2-ին.(անգլ.)
- ↑ Ardener, Shirley (2007). Professional identities: policy and practice in business and bureaucracy. New York: Berghahn. էջ 27. ISBN 9781845450540. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.(անգլ.)
- ↑ «Ռեգբիլինգի աշխարհի գավաթ 2008-ի պաշտոնական կայք».
{{cite web}}: Invalid|url-status=unknown-host(օգնություն) - ↑ Յաքո Լոու, Դերիկ Նեսբիթ (2008). Ռեգբիի ուղեցույց ընկերուհու համար. Յոհանեսբուրգ: South Publishers. ISBN 9780620395410. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.(անգլ.)
- ↑ Չոուդհուրի, Սաջ (2007 թ․ հունվարի 22). «Չինաստանը Դինգի ձեռքերում». BBC Sport. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ Շինտի Արխիվացված 2017-10-10 Wayback Machine. Շոտլանդական սպորտ։ Ստուգվել է 2 Հոկտեմբերի 2008.(անգլ.)
- ↑ «Ուելսի վիշապը կանչում է Միության դրոշին». BBC News. 2007 թ․ նոյեմբերի 27. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
- ↑ «Բրիտանիան բրիտանական մետաղադրամների վրա». Chard. Վերցված է 2006 թ․ հունիսի 25-ին.
- ↑ Բեյքեր, Սթիվ (2001). Գազանների պատկերներ. University of Illinois Press. էջ 52. ISBN 0-252-07030-5.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Կառավարություն
- Միացյալ Թագավորության Կառավարության պաշտոնական կայքը
- Միացյալ Թագավորության պաշտոնական տվյալների վիճակագրություն
- Բրիտանիայի Վարչապետի գրասենյակի պաշտոնական կայքը
- Միացյալ Թագավորության դեսպանատունը Հայաստանում
- Միացյալ Թագավորությունում Հայաստանի դեսպանություն
- Ընդհանուր տեղեկություններ
- Հայ-բրիտանական գործարարության պալատ
- Բրիտանական Խորհուրդ
- Միացյալ Թագավորությունը Բի-Բի-Սի Նյուսի կայքում
- Միացյալ Թագավորությունը Արխիվացված 2009-04-06 Wayback Machine
- Միացյալ Թագավորությունը Բրիտանիկա Հանրագիտարանում
- Միացյալ Թագավորությունը Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունում
- Միացյալ Թագավորության հիմնական զարգացման կանխատեսումները
- Ճանապարհորդություն
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Միացյալ Թագավորություն» հոդվածին։ |
| Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |