Osady w Królestwie Polskim – kategoria osiedli o charakterze miejskim, do której najczęściej zaliczano miasta pozbawione praw miejskich (przed 1869 r. – oddolnie, z inicjatywy mieszkańców lub dziedziców, a od 1869 r. – odgórnie, przez zaborcze władze rosyjskie), rzadziej zurbanizowane osiedla wiejskie. Osady, mimo że nie posiadały praw miejskich, podobnie jak miasteczka galicyjskie i kresowe pełniły funkcje lokalnych ośrodków handlowych i drobnego rzemiosła dla otaczających ich wsi. Osady miejskie były od 1864 poddane mocy obowiązującej ukazu z dnia 19 lutego 1864 r. „o urządzeniu gmin wiejskich”. Miano osady, mimo że nie dawało żadnych dodatkowych praw, pozwalało lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi o tradycyjnie wiejskiej przeszłości, o czym nadal świadczą przydawki stanowiące integralne części nazw niektórych dawnych miast/osad (np. Gorzków-Osada, Komarów-Osada czy Kuczbork-Osada)[1]. Maksymalnie było jednocześnie w Królestwie Polskim 359 osad (w latach 1910–1915).
Największa liczba osad w Królestwie Polskim została utworzona ukazem najwyższym z dnia 13 lipca 1869 r.[10] Postanowieniami Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim w latach 1869–1870 z ogólnej liczby 452 miast 336 odebrano prawa miejskie i zaliczono do osad, włączając do istniejących gmin wiejskich lub tworząc z nich osobne osady stanowiące gminy.
Osady uporządkowane są według daty degradacji (według daty wydania postanowienia, następnie według kolejności w postanowieniach), zachowując oryginalną pisownię (tak jak w odpowiednich postanowieniach).
W ramach korekty reformy miejskiej z 1869–1870 utworzono jeszcze dwie osady ze zdegradowanych miast: Górę Kalwarię w 1883 r. i Zawichost w 1888 r. Ponadto, utworzono dodatkowo 6 osad miejskich z miejscowości formalnie wiejskich: Targówek (ok. 1889), Łapy (1903), Kamienną (1905), Sztabin (1907, jako Krasnybór), Ciechocinek (1908) i Ochotę (1910)[1].
Maksymalną liczbę osad (nazywanych już pod koniec mianem miasteczek) uzyskano w 1914 roku: było ich aż 359[41][42]. Następnie ich liczba zaczęła stopniowo maleć, a od 1910 roku nie utworzono już ani jednej osady.
Podczas I wojny światowej zbiór osad uległ szeregowi zmian[1].
Koncepcja osady utrzymała się po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. aż do reformy 1933–1934, kiedy to została formalnie zlikwidowana. W 1918 roku na terenie Polski było 337 osad miejskich, zamieszkanych przez około 575 tys. osób. Do 1933 r. władze polskie przywróciły bądź nadały po raz pierwszy prawa miejskie 76 osadom miejskim. W 1933 r. na terenie b. Kongresówki znajdowało się 261 osad miejskich. Ostatnią zlikwidowaną osadą były Poddębice, którym nadano status gminy miejskiej 9 kwietnia 1934.[1]
↑ abcdeDymitrow, M. (2015). The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland / Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [w:] Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg, pp. 61–63 / 65–115.
↑Postanowienie Xsięcia Namiestnika Królewskiego Nr 1,070 z dn. 26 lutego 1822; wg Wykazu Miast w Królstwie Polskiem na wieyskie osady zamienionych od dn. 1 lutego 1820 r., to iest od daty ustanowienia Kommissyi dla Miast; w Aktach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych (KRSW) nr 201, k. 44 w Archiwum Głónych Akt Dawnych w Warszawie (AGAD).
↑Postanowienie Xsięcia Namiestnika Królewskiego Nr 15,043 z dn. 10 kwietnia 1821; wg Wykazu Miast w Królstwie Polskiem na wieyskie osady zamienionych od dn. 1 lutego 1820 r., to iest od daty ustanowienia Kommissyi dla Miast; w Aktach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych (KRSW) nr 201, k. 44 w Archiwum Głónych Akt Dawnych w Warszawie (AGAD).
↑Postanowienie Xsięcia Namiestnika Królewskiego Nr 3,937 z dn. 16 lipca 1822; wg Wykazu Miast w Królstwie Polskiem na wieyskie osady zamienionych od dn. 1 lutego 1820 r., to iest od daty ustanowienia Kommissyi dla Miast; w Aktach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych (KRSW) nr 201, k. 44 w Archiwum Głónych Akt Dawnych w Warszawie (AGAD).
↑Postanowienie Xsięcia Namiestnika Królewskiego Nr 6,590 z dn. 19 listopada 1822; wg Wykazu Miast w Królstwie Polskiem na wieyskie osady zamienionych od dn. 1 lutego 1820 r., to iest od daty ustanowienia Kommissyi dla Miast; w Aktach Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych (KRSW) nr 201, k. 44 w Archiwum Głónych Akt Dawnych w Warszawie (AGAD).
↑Ukaz o przemianowaniu na osady niektórych miast w guberniach Królestwa Polskiego z dnia 1 (13) lipca 1869 r. (Dz. pr. t. 69, s. 245).
↑GUS, 1921, Rocznik statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, Rok wydania I 1920/21. Część I. GUS, Warszawa.
↑ abcdefghijklmnopqrPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 17 (29) października 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji radomskiej (Dz. pr. t. 69, s. 415).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 24 października (5 listopada) 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji radomskiej (Dz. pr. t. 69, s. 419).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagahPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 7 (19) listopada 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji kieleckiej (Dz. pr. t. 69, s. 425).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 12 (24) grudnia 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji siedleckiej (Dz. pr. t. 69, s. 461).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagahaiajakalamPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 19 (31) grudnia 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji lubelskiej (Dz. pr. t. 69, s. 465).
↑ abcdefghijklmnopqrPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 19 (31) grudnia 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji płockiej (Dz. pr. t. 69, s. 471).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagahaiajakalamPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 30 grudnia 1869 r. (11 stycznia 1870 r.) o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji kaliskiej (Dz. pr. t. 70, s. 67).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 23 stycznia (4 lutego) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji petrokowskiej (Dz. pr. t. 70, s. 77).
↑ abcdefghijklmnopqPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 30 stycznia (11 lutego) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji łomżyńskiej (Dz. pr. t. 70, s. 81).
↑ abcdefghijklmnoPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 27 lutego (11 marca) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji suwałkskiej (Dz. pr. t. 70, s. 93).
↑ abcdefghPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 6 (18) marca 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji lubelskiej (Dz. pr. t. 70, s. 97).
↑ abcdefghijklmnopPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 20 marca (1 kwietnia) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji petrokowskiej (Dz. pr. t. 70, s. 123).
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 20 marca (1 kwietnia) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji warszawskiej (Dz. pr. t. 70, s. 127).
↑Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 15 (27) maja 1870 r. o przemianowaniu miasta Tarnogrodu na osadę (Dz. pr. t. 70, s. 159).
↑Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 21 kwietnia (3 maja) 1870 r. o przemianowaniu miasta Klimontowa na osadę (Dz. pr. t. 70, s. 167).
↑ abcPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 3 (15) lipca 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji suwałkskiej (Dz. pr. t. 70, s. 189).
↑ abPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 17 (29) lipca 1870 r. o przemianowaniu 2-ch miast w gubernji siedleckiej na osady (Dz. pr. t. 70, s. 193).
↑ abcPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 28 sierpnia (9 września) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji łomżyńskiej (Dz. pr. t. 70, s. 367).
↑ abcdefghiPostanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 28 sierpnia (9 września) 1870 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji warszawskiej (Dz. pr. t. 70, s. 369).
↑Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 30 października (12 listopada) 1870 r. o przemianowaniu na osadę m. Stawiski (Dz. pr. t. 70, s. 461).
↑ abcdefgGajewski M 1964. Zmiany administracyjne miast i osiedli 1918–1963. GUS, Warsaw.