Grzegorzew

wieś w województwie wielkopolskim

Grzegorzewwieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie kolskim, siedziba gminy Grzegorzew, nad rzeką Rgilewką, na Wysoczyźnie Kłodawskiej. Dawniej miasto duchowne[3]; uzyskał lokację miejską przed 1339 rokiem, zdegradowany w 1870 roku[4]. W końcu XVI wieku jako miasto arcybiskupstwa gnieźnieńskiego leżało w powiecie łęczyckim województwa łęczyckiego[5]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa konińskiego.

Grzegorzew
wieś
Ilustracja
Budynek Urzędu Gminy
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

kolski

Gmina

Grzegorzew

Liczba ludności (2015)

1 962

Strefa numeracyjna

63

Kod pocztowy

62-640[2]

Tablice rejestracyjne

PKL

SIMC

0285178

Położenie na mapie gminy Grzegorzew
Mapa konturowa gminy Grzegorzew, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Położenie na mapie powiatu kolskiego
Mapa konturowa powiatu kolskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Ziemia52°12′06″N 18°44′05″E/52,201667 18,734722[1]
Strona internetowa
Kościół Świętego Mikołaja

Historia

edytuj

Nazwa wsi Grzegorzew została urobiona najprawdopodobniej na cześć papieża Grzegorza IX[6].

Na terenie Grzegorzewa znajduje się 12 stanowisk archeologicznych z okresu wczesnego średniowiecza, tym jeden ślad osady i jeden ślad trwałego osadnictwa[7]. Pierwsza pisemna wzmianka o Grzegorzewie pochodzi z 1236 roku, kiedy to książę Władysław Odonic darował wieś arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Pełce[8]. Przekazanie wsi arcybiskupowi miało najprawdopodobniej na celu przekonanie go do poparcia Odonica w sprawie unieważnienia pokoju z Henrykiem Brodatym z 1234 roku[9]. Z dokumentu Odonica z 1236 roku można wywnioskować, że w przepływającej przez Grzegorzew rzece Rgilewce polowano na bobry[10].

W 1331 roku, podczas wojny polsko-krzyżackiej, Grzegorzew został spalony przez wojska krzyżackie pod dowództwem Dietricha von Altenburga[10]. Dokumenty procesu warszawskiego z 1339 roku są pierwszymi źródłami określającymi Grzegorzew jako miasto[11]. Na przełomie XIII i XIV wieku Grzegorzew stał się centrum gospodarczym dóbr arcybiskupich, tzw. „klucza grzegorzewskiego”[11]. W 1512 roku do klucza grzegorzewskiego należały 2 miasta, 15 wsi oraz jedna wieś niezasiedlona[11]. W 1357 roku było najprawdopodobniej miastem na prawie niemieckim, posiadającym przywilej organizowania targu[12]. Prawdopodobne jest także występowanie pewnego nieporozumienia, w wyniku którego przez pewien czas obowiązywały dwa różne przywileje[13].

31 marca 1379 roku arcybiskup Janusz Suchywilk nadał Maciejowi, wójtowi Grzegorzewa wyspę zwaną Osiek w dobrach grzegorzewskich, celem wykarczowania i nadając mu jednocześnie pozwolenie na budowę młyna[14]. W 1383 roku Krystyn z Kozichgłów wraz z Janem z Płomykowa i Ściborem ze Ściborzyc najechał Grzegorzew podczas walki stronnictw po śmierci Ludwika Węgierskiego[13].

We wrześniu 1422 roku w Grzegorzewie przebywał delegat papieski Antoni Zeno, mający rozsądzić spór Władysława Jagiełły z zakonem krzyżackim[12]. Według przywileju wydanego przez arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca w 1435 roku wójt Grzegorzewa posiadał 2 łany ziemi z ogrodami i łąkami, dwie karczmy oraz 1/3 dochodów z sądownictwa, w zamian zobowiązany był do służby wojskowej oraz płacenia dziesięciny snopowej[13]. Najprawdopodobniej przez miasto przechodził trakt handlowy biegnący z Poznania do Łęczycy, a dalej na Mazowsze i Litwę bądź Ruś i do krajów czarnomorskich[14].

Za czasów Zbigniewa Oleśnickiego wzniesiono poza miastem kościół św. Mikołaja, w mieście istniała także kaplica św. Piotra. Według wizytacji z 1521 roku w mieście istniał kościół parafialny pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła, który jednak spłonął w wyniku zajęcia się ogniem od pobliskich domów[15]. Według wizytacji w kościele znajdował się ołtarz św. Mikołaja, a prawo patronatu należało do Pełki Poniatowskiego z Piotrówka[16]. W okresie średniowiecza na Uniwersytecie Krakowskim studiowały dwie osoby z Grzegorzewa: Marcin (rozpoczął studia w 1434) i Maciej (rozpoczął studia w 1428)[17].

Najprawdopodobniej do połowy XVI wieku zaginął lub zniszczony został stary przywilej lokacyjny maista[18]. W roku 1550 Zygmunt August wystawił na prośbę abp Mikołaja Dzierzgowskiego przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim[18]. Grzegorzew nigdy nie rozwinął się w duży ośrodek miejski. W roku 1576 były w nim cztery karczmy, trzy warzelnie wódki, pracowało trzech rzeźników. Miasto stanowiło wtedy ośrodek rozległego klucza dóbr arcybiskupich. Michał Radziejowski zrównał je co do przywilejów i praw z Łowiczem w 1691[19][20].

W 1793 roku miasto liczyło tylko 453 mieszkańców, w większości utrzymujących się z rolnictwa[21]. W Grzegorzewie mieszkało także 6 rzemieślników – 4 szewców, krawiec i kołodziej[21]. W 1826 roku Grzegorzew liczył 923 mieszkańców. Miasto było w tym czasie nękane częstymi pożarami[21].

27 kwietnia 1858 roku wybuchł w mieście wielki pożar, podczas którego spłonęło 187 budynków. W 1870 roku Grzegorzew utracił prawa miejskie i jako osada włączony został do gminy Krzykosy[21]. W 1902 roku wieś liczyła 1250 mieszkańców[21].

Podczas II wojny światowej Grzegorzew został włączony do Kraju Warty, a nazwę miasta zmieniono na Georgen[21].

W okresie PRL-u powstała we wsi Spółdzielnia Kółek Rolniczych[22].

Od 1954 do 1972 roku Grzegorzew był siedzibą gromady Grzegorzew, a w 1973 roku został siedzibą gminy Grzegorzew[21].

Zabytki

edytuj

Kościół

edytuj

Drewniany kościół Świętego Mikołaja zbudowany został w 1776 r. z fundacji ks. Jana Rachlewskiego. W latach 1885–1887 został przedłużony ku zachodowi i gruntownie odrestaurowany. Świątynia orientowana o konstrukcji zrębowej, zewnątrz oszalowana. Nawa trójdzielna z węższym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium, przy którym od północy znajduje się murowana zakrystia. Przy nawie od północy i południa zlokalizowane są dwie analogiczne kaplice zapewne z XVIII wieku tworzące rodzaj transeptu, otwarte do nawy łukiem spłaszczonym; od południa przylega kruchta. W środkowej części nawy, prezbiterium i zakrystii - pozorne sklepienia kolebkowe z XIX wieku. W częściach bocznych nawy i kaplicach – strop. Belka tęczowa z krucyfiksem późnobarokowym. Kaplice, kruchta i składzik zwieńczone wolutowymi szczytami zapewne z XIX wieku. Drzwi okute z wieku XVIII. Dachy kościoła są dwuspadowe, gontowe z wieżyczką na sygnaturkę w nawie i wieży dobudowanej w części zachodniej[23].

Wewnątrz świątyni znajduje się pięć barokowych ołtarzy. Dwie chrzcielnice: późnobarokowa z początku XVI wieku, z piaskowca z napisem łacińskim; rokokowa z drugiej połowy XVIII wieku z posążkiem Matki Bożej w sukience. W kościele wyróżnia się rokokowy konfesjonał. Liczne barokowe rzeźby: św. Stanisława Biskupa, św. Mikołaja, św. Wawrzyńca, św. Kazimierza, św. Grzegorza i Matki Boskiej Niepokalanej.

W ogrodzeniu kościoła ulokowana jest kapliczka z rzeźbą ludową św. Benona.

Świątynia jest największym drewnianym kościołem powiatu kolskiego. Wokół rośnie wiele starych drzew – kasztanowce, lipy i klony.

Niedaleko kościoła znajduje się cmentarz, na którym, w dwóch zbiorowych mogiłach, spoczywa 58 nieznanych z imienia i nazwiska ofiar, zabitych 2 września 1939 roku podczas bombardowań lotnictwa niemieckiego[22].

Zachował się dawny układ urbanistyczny miejscowości z dużym, prostokątnym rynkiem (plac Tysiąclecia Państwa Polskiego). Zabudowa wsi jest przeważnie parterowa, w znacznej części drewniana. Spotkać też można budynki wzniesione z łupków wapienia. W ścianę stojącego na środku rynku gmachu (budynek Urzędu Gminy) jest wmurowana tablica poświęcona Polakom poległym i pomordowanym w okresie II wojny światowej.

W Grzegorzewie działa Klub Sportowy „Orzeł” – klub piłkarski, występujący w sezonie 2023/2024 w klasie okręgowej, gr. wielkopolskiej VI[24]. Założony 21 lipca 1971 r. Swoje mecze rozgrywa na stadionie gminnym przy ul. Łąkowej 15.

Przypisy

edytuj
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 39810
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 348 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  3. Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 15.
  4. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 34-35.
  5. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 67, mylnie nazwane jako Grzegorzewo
  6. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 145.
  7. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 142.
  8. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 143.
  9. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 144.
  10. a b Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 146.
  11. a b c Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 147.
  12. a b Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 148.
  13. a b c Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 150.
  14. a b Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 152.
  15. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 153.
  16. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 154.
  17. Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 155.
  18. a b 780 lat Grzegorzewa, s. 71.
  19. 780 lat Grzegorzewa, s. 72.
  20. Grzegorzew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 889.
  21. a b c d e f g 780 lat Grzegorzewa, s. 73.
  22. a b Piotr Maluśkiewicz, Województwo konińskie : szkic monograficzny, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawn. Nauk, 1983, s. 165-166, ISBN 83-01-00534-3, OCLC 11783554
  23. Gmina Grzegorzew [online], www.grzegorzew.pl [dostęp 2020-06-24].
  24. Skarb - Orzeł Grzegorzew [online], www.90minut.pl [dostęp 2023-09-09].

Bibliografia

edytuj
  • Piotr Maluśkiewicz, Ziemia konińska – przewodnik turystyczny, Konin: „Apeks”, 1997, ISBN 83-86139-28-5, OCLC 750945451.
  • Andrzej Czesław Nowak, Koło, Kłodawa, Uniejów, Dąbie, Przedecz oraz okolice – przewodnik turystyczny, Poznań: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1987, ISBN 83-85034-05-6, OCLC 69476907.
  • Krzysztof Witkowski, Średniowieczny obraz Grzegorzewa, „Rocznik Kolski”, 10, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2017, ISSN 1898-1607.
  • Tomasz Nuszkiewicz, 780 lat Grzegorzewa, „Rocznik Kolski”, 9, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2016, ISSN 1898-1607.

Linki zewnętrzne

edytuj