Iruñea

Iruñea
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Iruñerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Pamplona / Iruña
Alkatea	Joseba Asiron (EH Bildu)
Posta kodea	31001 - 31014
INE kodea	31201
Herritarra	iruindar (eta, maila apalagoan eta gizonezkoentzat, iruinxeme)
Geografia
Koordenatuak	42°49′00″N 1°39′00″W
Azalera	23,55 km²
Garaiera	449 metro
Demografia
Biztanleria	205.762 (2023:  2.344)
107.232 (%52,1) (2021)  (%46,6) 95.849
Dentsitatea	87,37 bizt/km²
Zahartzea	% 37,5
Ugalkortasuna	‰ 38,82
Ekonomia
Jarduera	% 78,43 (2011)
Desberdintasuna	% 3,82 (2011)
Langabezia	% 13,18 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 11,20 (2018: %2,55)
Datu gehigarriak
Sorrera	herrixka baskoia - K.a 74 Pompaelo erromatarra
Webgunea	www.iruña.eus

Iruñea (izen ofiziala: Iruña euskaraz, Pamplona gaztelaniaz) Nafarroa Garaiko hiriburua da, herrialde horren erdialdean kokatua. Gainera, Euskal Herriko hiriburu historikoa da, euskal abertzaletasunaren arabera.

Hiria Nafarroa Garaiko erdialdean dago, Iruñerria eskualdean, eta Arga ibaiak zeharkatzen du. Gainera, hirian zehar Arga ibaiaren beste bi ibaiadar isurtzen dira: Sadar eta Elortz. 23,55 kilometro koadro ditu. 2023an 205.762 biztanle zituenez, Nafarroa Garaiko udalerririk jendetsuena da, eta Euskal Herriko hirugarrena (Bilbo eta Gasteiz jendetsuagoak dira). Iruñerriko Mankomunitatean biltzen diren metropoli-eremuko udalerriekin batera, guztira 334 830 biztanle daude, 488,6 kilometro koadroan, eta Nafarroako biztanleriaren ia erdia biltzen dute.

Baskoi herrixka baten gainean, Ponpeio erromatar jeneralak sortu zuen hiria, K.a. 74. urtean, eta erromatar hiriak Pompaelo izena hartu zuen. Geroago, Erdi Aroan, Iruñeko Erresumaren hiriburu bihurtu zen, hau da, Nafarroako Erresuma izanen zenaren haziaren hiriburu.

Mundu osoan ospetsu egin dira Sanferminak, urtero uztaileko bigarren astean milaka bisitari erakartzen dituzten jaiak. Hiriko beste ikur nagusietako bat Nafarroako Unibertsitatea Klinika pribatua da, nazioartean ezaguna halaber. Kultura ondasunen artean, Andre Maria Erreginaren katedrala, San Nikolas eliza, San Zernin eliza, Zitadela eta Gazteluko enparantza ditugu, bertzeak bertze; horiek guztiak UNESCOren gizateriaren ondare dira, Donejakue bidearen baitan.

	Donibanetik			Donejakue bidea Nafar bidea		Donejakuera
	Burlata (3,2 km)		Iruñea			Zizur Txikia (4,8 km)

Izena

Euskaraz

Hiriak euskara batuan Iruñea du izena, Euskaltzaindiak hala arautu baitu. Udalak, ordea, 1991n Iruña (nafarrerazko izena) onartu zuen euskarazko izen ofizialtzat.

Forma bi horietatik zaharrena Iruñea da, nagusia XVI. mendetik XIX.era bitarteko idazle eta inprimakietan, eta bizirik dirau gaur egun ere.

Iruñea izenak hukaeran -a artikulua du, hau da, Iruñean, Iruñera, Iruñetik eta Iruñeko deklinatzen da «non», «nora», «nondik» eta «nongo» kasuetan.

Izenaren etimoa oso eztabaidatua da, argia ez delako. Badirudi hiri dela erroa. Euskal Herrian badira gisa horretako beste hainbat toponimo: Irun, Irunberri, Iruña Oka.

Herritarrei iruindar esaten zaie; edota, maila apalagoan eta gizonezkoei baino ez, iruinxeme.

Joanes Etxeberrik Euskaldunen Hiri Buruzagia deitu zion Eskuararen hatsapenak saiakera elebidunean. Iruñeko euskaldunen artean hiriburua izendatzeko bizirik mantentzen den esamoldea da.

Gaztelaniaz

Pamplona leku izena latinezko Pompelon izenetik dator. Antzinako Erroman Estrabon geografo greziarrak zabaldutako latinezko izen horri zor zaio hiriaren erreferentziarik zaharrena. Bere obran, Estrabonek, laburki, Pompelon baskoien herriko hiririk garrantzitsuena zela aipatzen zuen, eta Pompeios polis, hau da, «Ponpeioren hiria», Gnaeus Pompeius Magnus erromatar jeneralaren leinuaren izenari erreferentzia eginez. Izen horrek, bada, bi osagai ditu: erromatar jeneralaren izena gehi euskal osagai bat, agian -ili- («hiri») osagaia duena, gehi beste osagai bat, latinera berregokitua.

Gaztelaniaz, herritarrari pamplonés (gizonezkoari) edo pamplonesa (emakumezkoari) deritzo; eta, lagunartean, pamplonica (gizonezkoari nahiz emakumezkoari).

Beste erdara batzuetan

Hona hemen Iruñarekin harreman estua izan duten beste erdara batzuetako izenak:

• arabieraz: بنبلونة / Bambaluna edo سانسوينيا / Sansueña (X. mendea)
• frantsesez: Pampelune (Erdi Aroa)
• ingelesez: Pampeluna (Erdi Aroa)
• gaskoiz: Pampalone (Erdi Aroa)
• gotikoz: 𐍀𐍉𐌼𐌵𐌴𐌻𐍉𐌽𐌹𐌰 / Pompelonia edo 𐍅𐌰𐌼𐌱𐌹𐌻𐍉𐌽𐌹𐌰 / Wambilonia (Erdi Aroa)
• latinez: Pompelon, Pompelone edo Pompelonae (latin klasikoa) edota Pampilona edo Pampilonia (Erdi Aroa)
• Nafar erromantzez: Pomplona (1176) edo Pamplona (XIII. mendea; baina Pomplona izanik forma erabiliena)
• okzitanieraz: Pampalona (Erdi Aroa)

• 
   N-121-A  errepideko Iruña/Pamplona seinalea, Irunen
• 
   A-12  autobideko Pamplona/Iruña seinalea, Urantzian
• 
   AP-68  autobideko Pamplona seinalea, Galluren
• 
   A64  autobideko Pampelune seinalea, Peirahoradan

Sinboloak

Iruñeko bandera eta armarria dira ikur ofizialak. Bien historia Batasun Pribilegiora doa, Karlos III.a nobleak 1423ko irailaren 8an emandako hiriaren Fundazio Gutunera, Erdi Aroko hiru burgoen batasuna formalizatu zuena.

Bandera

Artikulu nagusia: «Iruñeko bandera»

Iruñeko bandera berdea da eta 2 eta 3 arteko proportzioak ditu, erdian udal armarria duela. 1930ean ofizial izendatu zuen Iruñeko Udalak, lehen aldiz 1923an enplegatua izan ondoren, Batasun Pribilegioaren bosgarren mendeurrena zela eta. Dokumentu horretan hiriko zutoihalerako kolore urdinaren erabilera zehazten bazen ere, kolore urdina eta zuria erabili ziren berdea hartu arte, eta oraindik ezin izan dira aldaketa horren arrazoiak dokumentatu.

Armarria

Artikulu nagusia: «Iruñeko armarria»

Iruindarren armarriak, 1423an hiriari eman zitzaion armarriaren elementuak kontserbatu ditu, pasadan zegoen lehoi baten eta koro baten irudiengatik bereizten dena, hauei, "kateak" gehitu zitzaizkielarik, garai hartan, Nafarroako erresumaren eta bere subiranoaren ikurra zena. Deskribapen ofizialak, duke koroa baten erabilera ere aipatzen du, eta, ohi, inguru zorrotzeko armarri baten forman irudikatzen da.

Armarri hau, Kolonbiako Pamplona hiri senidetuarekin ere partekatzen da, alboko Arbizu udalerriak, lehoia kontrako posizioan edo "aldatuta" dagoen aldaera bat erabiltzen duen bitartean.

• 
  Bandera
• 
  Bandera udaletxean
• 
  Armarria
• 
  Errepublikano armarria zezen-plazan

Geografia

Ingurune naturala

Hiriaren inguru geofisikoa Iruñerria da, higadurak modelatua eta mendi-gerriko batez inguratua, non uhin leuneko haran zabalak irekitzen diren, Aranguren, Txulapain edo Eguesibar ibarraen kasuak. Hiria utsas mailatik 450 metro gorago dago, Arga ibaiak inguratzen du. Sedimentazioaren ibai-erregimenak terraza eta malda leun edo glazis sistema bat sortu du arroko ibaien erdialdean, eta, hain zuzen ere, konglomeratuz osatutako jatorri kuaternarioko Arga ibaiaren terraza baten gainean dago hiria. Zorua aloktonoa da, non ibaiaren jatorria adierazten duten errekarriak, nagusiki, hareharriak, kareharriak, kuartzitak eta ofitak diren. Sedimentu hauek, biarritziar edo tafa margen gainean metatzen dira, Zenozoikoko Eozeno Ertainean eratuak.

Iruña kokatzen den sare hidrografikoa ibai nagusi batek osatzen du, Arga ibaiak, zeinaren arroak Pirinioen eta Kantauriar mendikatearen arteko trantsizio hidrologikoa mugatzen duen. Euri-emari ozeanikoa edo atlantikoa du, eta martxoan eta apirilean emari altuak izaten ditu, elurrak bat egitearen ondorioz. Arrotxapea eta Txantrea auzoetan, ibaiak meandro txikiak eratzen ditu pasaeran, eta ibaiertza baratze-laboreetarako baliatu izan da tradizionalki. Iruñetik Elortz eta Sadar ibaiak ere igarotzen dira. Errekasto edo ubide txikien bidez ureztatzeko sistema bat du hiriak, eta bertatik bideratzen da ura baratze eta lorategietara, hala nola Soltxate, Erripalda edo Udal mintegiak.

Iruña, Iruñerriaren erdigune bezala, Sarbil, Erreniega, Alaitz, Taxoare eta Lakarri mendlerroek inguratzen dute, horien artean Itzaga (1 353 m), Bagadigorri (1 167 m), Etxauriko Haitza (1 136 m), Lakarri (1 046 m), Erreniega (1 036 m), Pagadi (898 m) eta Ezkaba (892 m) mendiak nabarmentzen direlarik.

Udalerriaren barruan, Arga eta Sadar ibaiek mugatzen duten Iruñeko lautada dago. Hala ere, hainbat muino daude: Ezkaba Txiki (595 m), Elizmendi (531 m), Mendillorri (497 m), Santa Luzia (475 m) Erripaburua (468 m), Donapea (453 m), Kaskallugaña (449 m) eta Gurutzezuria (447 m).

• 
  Ezkaba mendia
• 
  Higa edo Elomendi
• 
  Itzaga mendia
• 
  Sarbil mendia
• 
  Elomendi eta Bagadigorri

Kokapena

Iruñerria eskualdean dago. Mugakideok ditu: Berriozar, Antsoain eta Ezkabarte iparraldean; Berriobeiti ipar-mendebaldean; Ezkabarte, Atarrabia eta Burlata ipar-ekialdean; Orkoien eta Oltza zendea mendebaldean; Atarrabia, Burlata eta Aranguren ekialdean; Barañain eta Zizur Nagusia hego-mendebaldean; Zizur eta Galar hegoaldean; eta azkenik, Aranguren hego-ekialdean.

Klima

Iruñea
Klima-diagrama
U O M A M E U A I U A A     72     9 3     85     14 6     12     14 5     60     16 6     39     20 9     112     25 13     4     27 15     14     28 15     34     25 14     25     19 9     158     11 5     199     9 3 Tenperatura maximoen eta minimoen batezbestekoak (°C) Euria litro/m2-tan

Iruñak klima ozeaniko eta klima mediterraneoaren arteko trantsizioko klima du. Köppen klima sailkapenaren arabera klima ozeaniko epela (Cf2b) da. Prezipitazio ugariak dira (urteko batez bestekoa 762 mm ingurukoa) eta urte urte guztian zehar banatuak. Hilabete lehorrenak uztaila eta abuztua dira. Tenperaturei dagokienez, batez bestekoa 12,4 °C da, maximoa 20,7 °C abuztuan, eta minimoa 4,8 °C urtarrilean. Erliebe laua dela eta, ipar-ekialdeko haizeek erraz astintzen dute gunea.

Udako egun jakinetan, tenperaturak 35 °C-tik gorakoak izan daitezke, eta neguan eta 0 °C-tik behera jaitsi daitezke. Horrela, urtero 40 bat izotz egun izaten dira, abendu, urtarril eta otsailean batez ere.

Datu klimatikoak (Iruñea, 1880-2016)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.5	23.6	30.0	29.6	35.6	41.3	41.6	40.6	38.8	30.4	27.0	20.0	41.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.1	10.9	14.6	16.4	20.8	25.2	28.2	28.3	24.5	19.3	13.1	9.7	18.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.3	9.1	10.9	14.7	18.6	21.2	21.4	18.2	14.1	9.0	6.0	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.2	1.6	3.7	5.3	8.6	11.9	14.0	14.3	12.0	8.5	4.5	2.1	7.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-18.0	-16.8	-9.0	-3.7	-1.0	3.0	5.5	4.8	1.0	-4.9	-10.0	-17.0	-18.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	77.1	69.8	63.8	74.4	60.4	56.1	35.1	48.0	63.8	68.1	86.1	80.3	770.1
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	9.7	9.0	7.7	9.7	9.2	5.8	4.3	4.7	5.7	8.6	9.6	10.1	93.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.0	2.6	1.4	0.8	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.7	1.5	9.5
Eguzki orduak	93	125	177	185	228	268	310	282	219	164	108	88	2240
Hezetasuna (%)	78	72	66	65	63	59	57	58	62	69	76	78	67
Iturria: Nafarroako meteorologia eta klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikusi edo aldatu grafifa honetako datuak prozesatu gabe.

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Estazio meteorologikoak

Tenperatura eta prezipitazioak neurtzeko erakunde ofizialek ezarritako hiru estazio meteorologiko daude Iruñerrian. Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Iruñaren erdialdean eta Larrabiden dituen bi estazioak, eta Espainiako AEMET meteorologia zerbitzuak Noaingo aireportuan duena. Euri gutxien jasotzen duena aireportukoa da, hegoalderago dagoelako.

XX. mendean, hiriaren tenperatura zein zen jakinarazteko, Noaingo aireportuko estazioak emandako neurketak erabili izan dira.

Fauna eta flora

Flora

Biogeografikoki, hiria, Europako probintzia atlantikoko Nafar-Arabar barrutian dago, Eurosiberiar Eskualdean.

Bioklimari dagokionez, eskualde osoa onbroklima hezeko beheko solairu bioklimatiko subtenplatukoa da, eta landaretza potentziala ametz ilaunduna hariztiari dagokio, batez ere pagadiaren eta ametza hariztiaren arteko trantsizio-serieen forman. Hala ere, paisaiak aldaketa handiak jasan ditu gizakiaren eraginez. Lautadetan eta sakonuneetan baratzea eta laborantza intentsiboa egiteko eremuak daude, larrez eta sastrakaz inguratuta, eta zumar hostotxikia espeziearen adibide zehatzak, jatorrizko landarediari dagozkionak. Udalerriko nekazaritza-eremuetan 611 hektarea lan intentsiborako erabiltzen dira, 124 baratze eta labore belarkara ureztatuak egiteko, eta eremu txikiagoak belardi, hostozabal, erkametza, larre eta koniferoetara.

Iruñan 144 000 zuhaitz zeuden 2009an, horietatik 26 000 parke eta lorategietan, 25.500 hiriguneetan eta 92 000 baino gehiago udalerrian. Guztira, Udalak 479,56 hektareako berdegunea administratzen du, eta Iberiar Penintsula osoan biztanleko parke gehien duen hiria da.

Fauna

Bere kokapen geografikoa ugaztunentzat onuragarria da, mendiz inguratuta baitago eta zeharkatzen duen ibai bat baitu. Herrikoak ez diren eremuetan ugaztun mota ugari aurki daitezke, hala nola erbinudeak, gardulak, jinetak, bisoi europarrak, igarabak, azkonarrak, azeriak, eta basurdeak ere hauteman dira hirigunean bertan. Hegaztiei dagokienez, 94 espezie desberdin daude erroldatuta hiriko parke eta eraikinetan. Ohikoenak zozoa, urraka, zozo beltza, txolarre arrunta, garbitzailea eta uso suharra dira.

Demografia

Iruñak 2021ean 203.081 biztanle zituen, Euskal Herriko hiri jendetsuenetan hirugarrena da, Bilboren eta Gasteizen ondoren. Iruñeko biztanle guztietatik 107.232 emakumeak dira, eta 95.849 gizonak. Lehen eta Bigarren Zabalguneetara, Lezkairura, Arrosadiara eta Buztintxurira bizitzera etorritako herritarrek Iruñan inoizko biztanle kopururik handiena izatea ekarri zuten.

2016an auzoz auzo Zabalgunean bizi da herritar gehien: 23 672. Iturraman – 22 925 bizilagun, Arrotxapean – 22 517 bizilagun, Donibanen – 20 377 bizilagun, Txantrean – 19 807 bizilagun, Ermitagañan – 17 105 biztanle, Arrosadian – 15 865 biztanle, Sanduzelain – 11 715 biztanle, Mendillorrin – 11 127 biztanle, Alde Zaharrean – 10 798 biztanle, Buztintxurin – 8 580 biztanle, Azpilagañan – 7 573 biztanle, eta Etxabakoitzen – 5 213 biztanle.

XX. mendearen lehen 30 urteetan Iruñak ez zuen hazkunde nabarmenik izan. 1930eko hamarkadatik aurrera hazkundea azkarra jasaten hasi zen hiria, eta Euskal Herriko beste toki batzuetan bezala, 1960 eta 1970eko hamarkadetan eztanda demografikoa bizi izan zuen: 20 urtez % 4 eta % 5 artean hazi zen urtean, biztanleria bikoiztu zen. 1980ko hamarkadatik aurrera biztanle-kopurua egonkortu egin zen, sasoi hartan hasi zen ekonomia krisiaren ondorioz segur aski.

XXI. mendearen lehen hamarkadan berriro itzuli zen hazkunde demografikoa, urteko % 1,5 inguruko hazkunde tasarekin.

Biztanleria 1900etik 2021era Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Biztanleria 2000tik 2021era Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Immigrazioa Iruñeko auzoetan

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 23 343 etorkin bizi ziren hirian, hots, biztanle guztien % 11,98 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren gainetik).

Iruñan Espainiaz kanpoko etorkin gehien zituzten auzoak honako hauek ziren, 2008. urtearen hasieran:

• Buztintxuri – % 26,4;
• Etxabakoitz – % 19,4;
• Arrosadia – % 18,7;
• Sanduzelai – % 15,8;
• Alde Zaharra – % 15,7;
• Arrotxapea – % 13,3.

Auzoak

Ikus zerrenda: «Iruñeko auzoak»

Iruña 17 auzo edo barrutitan banatuta dago, eta honako hauek dira:

Alde Zaharra Arrosadia Arrotxapea Azpilagaña Beloso-Erripagaña Buztintxuri-Euntzetxiki Donibane Ermitagaña-Mendebaldea	Etxabakoitz Ezkaba Iturrama Lezkairu Mendillorri Sanduzelai Txantrea Lehen Zabalgunea Bigarren Zabalgunea

• 
  Iturramako pasealeku bat
• 
  Arrosadiko kale bat
• 
  Sanduzelaiko enparantza bat
• 
  Lehen Zabalguneko Baluarte enparantza

Historia

Artikulu nagusia: «Iruñeko historia»

Barskunes txanpoi bat, Bengodakoa

Herrixka baskoia

Artikulu nagusia: «Bengoda»

Duela 75 000 mila urtetik hona, giza kokalekuen aztarnak daude Iruñerrian. Arga ibaiko terrazetan, Arantzadin adibidez, harrizko tresnak aurkitu zituzten. 2001 eta 2003 artean Gazteluko enparantzan egindako indusketa batean menhir bat aurkitu zuen. Hala ere, ikerketa guztiak egin arren, ikertzaileek ez zuten euren antzinatasunaren testigantzarik eman.

Gaur egungo katedralaren inguruan Bengoda (iturri batzuen arabera, Iruña ere bai) herri baskoi bat dago, eta haren gainean Pompaelo hiri erromatarra sortu ahal izan zen. Burdin Aroaren aztarnak daude, baiezta dezaketenak. Gainera, bere puntu gorenean oinplano karratuko etxeak izango lituzke, ziurrenik adobez eraikiak, harriztatutako kaleren bat, defentsarako elementuak (lubakiak, esaterako) eta harresi edo oholesi bat. Bengoda etengabeko kontaktuan Zeltikorekin, beren kokapen estrategiko eta komertzialagatik.

Gazteluko enparantzako indusketetan aurkitutako Teseoko mosaikoa, Pompaeloko termetatik datorrena

Hiri erromatarra

Artikulu nagusia: «Pompaelo»

Ponpeiok, Pompaelo hiria K. a. 75 eta K. a. 74 bitartean sortu zuen. Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik existitzen zen antzinako baskoi herrixka bat berrizendatuz: Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta Italiako aztarnak baitaude.

Erromatarrek Galia Akitania antolatu zutenetik, bere garrantzia ez zen gutxitzen, eta bere udal garapena, bere jatorri ponpeiorragatik atxilotua egon ahal izan zen. Beste aldetik, baskoien lurraldean hiririk garrantzitsuena bezala kokatu zen, honela bere hiriburu bihurtuz. Ordutik, bere hiriburutza denboran zehar mantendu du, bai Iruñeko erresuman, bai Nafarroako erresuman, Nafarroan eta Euskal Herrian.

Erdi Aroa

Eneko Enekoitz, Iruñeko lehen erregea

V. mendean, erromatar boterea, bisigodoak ordezkatzen du, baina hauek, erromatarrek ez bezala, ez zuten baskoiekin harreman onik lortu. Hiria, eliza bisigodoaren gotzain egoitza izan zen, eta bertan, aurkitu diren garaiko nekropoliek bisigodoak bizi izan zituzten. Baskoien eta bisigodoen arteko harreman txarrak polemika sortu du hirian duten presentziari buruz.

Musulmanak iritsi zirenean, 711n, Roderiko erregea baskoien aurka borrokatzen ari zen Iruñan, eta, bost urte baino gutxiagoan, arabiar eta berbereek hiria hartu zuten, Omeiatar Kalifa-herriko komandanteen eta hiriko ordezkarien artean hartutako konpromisoaren bidez hiria menderatuz. Kordobako nagusitasuna 806 arte luzatu zen aldizka, une horretan, frankoen eraginpean erori zelarik, handik gutxira, Eneko Enekoitz buru zuten euskal indar autoktonoek (814 zirka) eta Tuterako Banukasitarren ezinbesteko babesak ordezkatu zutelarik.

Iruñeko Erresuma

Artikulu nagusia: «Iruñeko Erresuma»

Musulmanek domeinu bisigodoak konkistatu ondoren eta 778, 806, 812 eta 824an Karolingiar tropen ondoren, IX. mendean, Iruña, azaleratzen ari zen gune kristau baten barnean finkatu zen, Banukasitarrekin lotura dinastiko eta erregional estuak zituena, Iruñeko Erresuma sortzea eragin zuena. Erresuma honek, lehen buruzagi bezala, Arista etxeko Eneko Enekoitz izan zuen (816-851 inguruan), 905 urtean Semeno etxeak jazarri zituenak. XII. mendean erresuma izena hartu zuen, Antso VI.a Jakitunaren erregealdian, Nafarroako Erresuman. X. mendean biztanle berriak ezarri ziren hirian, batez ere frankoak.

Garai hartan, hobe izan zen Iruña toponimoa erabiltzea, bai euskaraz bai Nafarroako erromantzez, hiria aipatzeko eta erresumatik bereizteko. Bereziki kleroa izan zen erresuma eta hiria izendatzeko modu hau bultzatu zuena, hiriaren jabe zen eliza izan baitzen, eta ez erregea 1318ra arte.

Burguetako hiria

Maiatzaren Bia kalea, Nabarreria burguan

Nabarreria

Artikulu nagusia: «Nabarreria»

IX. mende hasieran Iruña populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz, XI. mende amaieran, Iruñeko Erregeak hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz. Franko direlakoak (gehienean Tolosa Okzitaniako inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere eta San Zernin burguan bildu ziren. Gero, berriz, San Nikolas burgua sortu zen.

Bada, jatorrizko herritarrek (nafarrak) Iruñeko hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkero Nabarreria izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).

Jarauta kalea, San Zernin burguan

San Zernin burgua

Artikulu nagusia: «San Zernin»

San Zernin burgua Nabarreria burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera batean Petri Rodezkoa gotzainaren babespean 1100. eta 1115 urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren, Alfontso Borrokalariak, burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunengana Jakako forua hedatuz 1129n, gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzenari eta bere biztanleei. Hauxe dio Alfontso I.a erregeak erromantzez haiei esleitu gutunean: "...avos totz les francx qui poblaretz en aquella plana de Sent Cernin de Iruyna".

Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak eta nafarrak instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera, Frankoren seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.

Bere hiri-eskemak, formatu hexagonal eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen, Merkatuko Herri Berriarekin (gaur egungo Takonera parkea) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungo Basotxoa).

Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagun nafarrekin, batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, bai San Nikolas. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik, Antso VII.a Azkarraren laguntzarekin, burtsa irabazi zuen 1222n.

Zapateria kalea, San Nikolas burguan

San Nikolas burgua

Artikulu nagusia: «San Nikolas»

Poblazion edo Herria ere deitua, San Zernin burguaren hegoaldean sortu zen XII. mendearen bigarren erdian Antso VI.a Jakituna, oinplano angeluzuzenera egokituz, San Nikolaseko kale nagusian (egungo Zapateria kalea) eta Burdinola kalea (egungo San Anton kalea) ekialdetik mendebaldera egindako bastidak bezala. Torredonda kalea (egungo San Gregorio kalea) eta Tezenderien kalea (egungo San Nikolas kalea) paraleloak ziren. Harategi erruak ekialdetik zeharka zeharkatzen zuen auzoa, baita erdialdean, gaur egun San Migel kalean, mozten zuen belena ere.

Zapateria kalea burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren, Salineria eta Zapateria izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren. XIX. mendean Zapateria izena eman zitzaion kale osoari.

Compañia kalea, San Migel burguan

San Migel burgua

Artikulu nagusia: «San Migel»

Antso III.a Gartzeitz Nabarreria burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han, 1010 aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean eta Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.

Antso VI.a Jakitunaren erregealdian, 150 urte beranduago, auzo hau, 1154. urteko gaitzespenean, burgu bihurtu zen, San Migelen mendebaldean eta Nabarreriaren hegoaldean judutegi bat eratzen den urtean: Iruñeko judutegia.

Nabarreriako Gerran, frantziarrak Nabarreriako burgua erasotzea erabaki zuten. Frantziako tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte, Nabarreriako bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua eta Iruñeko judutegia.

San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrak Nabarreria burgua eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan ziren Nabarreria burgua berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu 1324an, Karlos II.a Burusoila Nafarroako erregeak horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.

Dormitaleria kalea, Auzo Berrian

Judutegia edo Auzo Berria

Artikulu nagusia: «Iruñeko judutegia»

Nafarroako Artxibo Orokorrako Nafarroako Kontuen Ganberaren dokumentuei esker, Xabierko jaitsieran, Mesede kalean, Joanes Albretekoa kalean, Barbatza ingurubidearen zati batean, Santa Maria Erreala enparantzan eta Dormitaleria kalean kokatu ahal izango dugu.

Zenbait agirik, gainera, judutegia harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute, Karlos II.a Burusoilaren garaian harrigarriro altxatua, ez juduak isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina da XV. mendean zehar judu batzuek banaketa-hesia gainditu zutela eta kristauen artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.

Juduek kristauek ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen Iruñan non zegoen zehazki. Jakina da salmenta astelehenetan, asteartetan eta asteazkenetan egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden. Sinagoga egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea eta Santa Maria Erreala enparantzaren zati bat.

1063an jada judutegi bat zegoela jakin zen. Antso VI.a Jakituna erregeak, 1154an, pribilegio bat eman zion Elizari, Iruñan eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak. 1276ko Nabarreriako Gerra odoltsuan, Nabarreriarekin batera suntsitua izan zen, 1320tik aurrera berreraiki zen arte. Karlos II.a Burusoilak 1324an emandako Nabarreria Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen. Juduak Nafarroatik kanporatzea 1498an dekretatu zuten Joanes III.a Nafarroakoa eta Katalina I. Nafarroakoa erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu eta Auzo Berria jarri zioten. XVI. mendearen erdialdean, izen hau Judutegiko erruarekin txandakatzen zen, egungo Merced kalea zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira: Ibaiko Atea, zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egun Kaparrotsuko errota bezala ezagutzen dena, baita Juduen hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria, Iturri Zaharrekoa bezala ezagutzen zen, eta egungo Merced kalearen edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. Izena Labrit pilotalekutik gertu zegoen iturri batetik zetorkion.

Batasun Pribilegioa

Iruñeko burguen lotura-puntua

Artikulu nagusia: «Batasun Pribilegioa»

Hurrengo urteetan, Nabarreriak gorputza hartu zuen berriz ere eta, XV. mendean, aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren. 1423an, Batasun Pribilegioa eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, Iruñeko udal bakarra eratuz.

Elkartzearen ondorioen artean, Nabarreria, San Zernin eta San Nikolas burguetatik banatzen zuten mendebaldeko harresiak bota ziren. Gainera, Mercaderes kalea, Merkatu kalea edo Xabier kalea sortu ziren, orain bateratuta dauden burgu ezberdinak elkarlotzeko. San Nikolas eta Nabarreria artean Gazteluko enparantza eraiki zen, San Zernin eta Nabarreria artean Udal plaza eta San Nikolas eta San Zernin artean San Frantzisko enparantza.

Izurri bubonikoa

1559. urtean, Iruña Marseillako izurriteak jota zegoen bitartean, gotzain batek amets egin zuen urtero bost zaurietan prozesio bat egiten bazuen, Jainkoak gaixotasunetik libratuko zituela. Iruñeko herritar guztiek agindu zuten, eta izurria desagertu egin zen, ordutik prozesio bat egiten da egun horietan, Iruñeko armarrian ere egon ziren denbora batez Kristoren bost zauriak. Ondorengo ondorio nabarmenetako bat hiriko armarriaren aldaketa izan zen, bertan bost zauriak zituena eta gutxienez 200 urtez manipulatu zena.

Ordutik, urtero, Ostegun Santuan, berritzen da bost zaurien botoa, hiriko alkatea buru duen ekitaldi erlijioso batean.

Aro Modernoa

Iruñeko ikuspegia, 1884n

Iruindarren banaketa ekonomikoa, XVII. mendearen hasieran, garai hartako hiri baten ohiko banaketa zen: biztanleen laurden bat nekazaritza eta abeltzaintzan aritzen zen, heren bat artisauak ziren eta beste zati handi bat aristokrazia eta kleroarenak ziren. Oihal fabrika bat, paperezko beste bat eta beste industria batzuen artean bolbora errota bat zeuden.

1750etik aurrera, hiria modernizatu egin zen, udaletxe berri bat eta edateko uraren eta saneamenduaren zerbitzuak eraiki ziren, baita katedralerako fatxada berri bat ere, oraingo honetan neoklasiko estilokoa.

Konbentzioaren Gerran, 1794an, hiriak frantziar armadaren setioa jasan zuen, baina ezin izan zen bertan sartu. Martin Alvarez de Sotomayor jeneralak zuzendu zuen defentsa.

1808an, Napoleonen tropek, otsailetik, hiria kontrolatu zuten, eta hiria, bere plaza nagusietako bat bihurtu zuten, 1813ko urriaren 31ra arte bere esku mantenduz. 1814an Francisco Espoz Mina buru zuen lehen "adierazpen" liberala gertatu zen, baina porrot egin zuen. 1823an, San Luisen Ehun Mil Semeen armadaren bonbardaketak ere jasan zituen.

Aro Garaikidea

Iruñeko ikuspegia, 1906n.

Iruñea 1928 inguruan, airetik ikusia.

Iberiar Penintsulako Gerrak Estatua aldatzen duen garai liberal bati bide ematen dio, antzinako tradizio eta pribilegioak alde batera utziz. Ideia berri horien aurkako oposizioa liberalen eta tradizionalisten arteko borrokan gauzatzen da. Nafarroan, non foru errotzea oso indartsua eta zentzuzkoa den, karlisten alde egiten da gehienbat, absolutismoaren eta foru erregimenaren alde. Hala ere, Iruñan liberala da nagusi. Karlisten porrota, Karlistaldi ezberdinetan, 1841ean, foruen erreformarekin foru erregimenaren murrizketa eraginkorrean islatzen da, non, Iruñeko burgesiak eta funtzionario-burokraziak, euren ideientzako tarteren bat lortzen duten.

Espainiar Estatutik Hego Euskal Herriko autonomia fiskalaren murrizketa bilatzen da, 1893an foruen defentsan matxinada herrikoi bat gertatu zelarik, Gamazada deitua, beste ekintza batzuen artean Iruñan manifestazio handi bat eginez. Foru defentsarako mugimendu honen omenez, 1903an, herriaren harpidetzaz, Nafarroako Jauregiaren aurrean, hiriaren erdigunean, Foruen Monumentua eraiki zen, gaur egun oraindik inauguratu gabe dagoena.

Iruñeko errepublikanoko armarria, zezen-plazan

XIX. mendearen amaieran, 1888an, hiriaren hedapen urbanoa hasi zen Lehen Zabalgunearen diseinuarekin, hiriaren eta Zitadelaren artean egiten dena, bere bi gotorlekuren eraispenarekin, non tokiko arkitekto garrantzitsuenek parte hartzen duten. Zabalgune honek ez zuen harresien setioa apurtzea lortu, 1915 arte tente mantendu zirenak, hiria, Espainiar Estatuak "plaza indartsutzat" hartzen baitzuen. Hormak hain luzaro zutik egoteak, hiria bertikalean haztea ekarri zuen, eta, beraz, antzinako eraikin askok altuera erlatiboki altua dute, garai bereko eta beste hiri batzuetako eraikinekin alderatuta. Ondorioz, hiriko eraikin batzuk garaiko balentriatzat har daitezke, gaur egungo etxe-orratzak bezala.

Militarrekin luzaroan negoziatu ondoren eta gerra modernoan harresien erabilgarritasunik eza zela eta, 1901ean, Errege Agindu baten bidez, hiriaren hegoaldeko harresien eraistea eta ondorengo urbanizazioa ezarri ziren. 1915ean harresiak eraisten hasi ziren, hegoalderantz ireki zen Bigarren Zabalgunea eraikitzea ahalbidetuko zutenak, eskema zorrotz batekin planteatutako kale berriekin, Ildefons Cerdàk aurreko mendean Bartzelonako Eixamplen aplikatu zuen bezala.

Espainiako Gerra Zibila

Iruñeko zitadelako Sause Ateko plaka, toki horretan fusilatutakoen omenez, 2007an jarria

1931ko apirilaren 12ko udal hauteskundeetan, hirian Koalizio katoliko-foruzalea gailendu zen, 17 zinegotzirekin, hautagai errepublikano-sozialisten aurrean, 12rekin. Hala ere, maiatzaren 31n errepikatu ziren, errepublikano-sozialista inpugnazioaren ondoren, eta horiek 15 zinegotzi lortu zituzten, eskuineko 14 zinegotziren aurrean.

Alkatetza, lehenik, Nafarroako Alderdi Errepublikano Autonomoko Mariano Ansók izan zuen, eta ondoren, Acción Republicanako Nicasio Garbaiok. 1934ko abuztutik aurrera Tomás Mata karlista izan zen bertan, Espainiako Gerra Zibilan eta 1940ra arte iraun baitzuen.

1936ko otsaileko hauteskunde orokorretan Fronte Popularrak garaipena lortu ondoren, Emilio Mola jenerala gobernadore militar gisa ezarri zuten hirian. Gobernu errepublikarrarekiko leialtasun eskasaren susmoak zituzten agintari militar batzuk banantzeko saiakera gisa gertatu zen lekualdaketa hori. Iruñeko otsaileko hauteskundeen emaitzak eskuineko indarren aldekoak izan ziren. Karlistek parte hartzen zuten eskuineko blokeak 11 963 boto jaso zituen, eta ezkerreko blokeak 2 416, euskal nazionalistek lortutakoen kopuru bera.

Eroritakoen monumentua, Espainiako militar kolpisten hilobi-lekua

Francisco Francok Espainian garaipen militarra lortu ondoren, matxinatuek euren ordena ezarri zuten hirian, aldez aurretik Diario de Navarrako errotatibetan inprimatu zen bando bat publiko eginez, eta altxamenduaren aurkako alderdi eta talde politikoen jabetzak konfiskatzera eta, fusilamendu bidez, altxamenduen aurrean fidagarriak ez ziren pertsonak exekutatzera pasatuz, zitadelaren atzeko aldean egin zirenak. Hirian 303 pertsona fusilatu zituzten, errepublikanoak eta eusko abertzaleak, tartean zinegotzi izandako sei: Florencio Alfaro Zabalegi, Gregorio Angulo Martinena, Corpus Dorronsoro Arteta, Victorino García Enciso, Mariano Sáez Morilla eta Ignacio Sampedro.

San Kristobal gotorlekua, Ezkaba mendiaren tontorrean eta hiritik gertu dagoena, kartzela bihurtu zuten. 1938ko maiatzaren 22an, munduko historiako ihesaldirik handienetako bat gertatu zen gotorlekuan: San Kristobal gotorlekuko ihesa. 795 presok ihes egin zuten, guztira 2 487 espetxeratuetatik. Horietatik hiruk bakarrik lortu zuten ihes egitea eta Iparralderekiko muga zeharkatzea, 211 frankisten balen azpian erori ziren bitartean, eta gainontzekoak birrinduak izan ziren. Atxilotuetatik 14 hiltzera kondenatu zituzten eta 1938ko irailaren 8an fusilatu zituzten Iruñeko Zitadelaren ondoan.

Frankistar okupazioa

Nafarroako Unibertsitateko kanpusa, Udal frankistak doan eman dio Opus Deiri

Frankisten okupazioaren ondoren, hiriko kale nagusiak garaileen "heroien" omenez izendatzen dira, Franco Jeneralaren etorbidea (egungo Bexe Nafarroako etorbidea), Aberriaren Martirien kalea (egungo Amaiurko Gazteluko kalea), Mola Jeneralaren enparantza (egungo Merindadeen enparantza)... deitzera pasatuz. Gainera, Eroritakoen Monumentua altxatzen da, Jose Iharnotz eta Victor Eusa arkitektoek diseinatua eta ofizialki "Nafarroa bere hildakoei gurutzadan" deitua, non Emilio Mola eta Jose Sanjurjo jeneral kolpistak lurperatuak egon ziren 2016ko azarora arte, eta matxinatutako tropen hildakoei omenaldia egiten zaie.

Eliza Katolikoarekiko harreman onek, oraindik erregimenaren fase horretan, erraztu egiten dute Udalak erabat doan eta trukean baldintzarik gabe lagatzea Nafarroako Unibertsitatea eta Nafarroako Unibertsitatea Klinika eraikitzeko behar diren lurrak, eta horrek eragin handia izan zuen hiriko ekonomian eta eragin soziala izan zuen bertako biztanleengan. Gainera, Francisco Francok Nafarroako foru-erregimena onartu zuenean, hiria "alkate sozial" batzuek kudeatu zuten (Miguel Javier Urmeneta nabarmendu zen), eta herritarren parte-hartzea sustatu zuten, batzuetan erregimenari aurre eginez. Aldi berean, hirian greba garrantzitsuak egin ziren, 1951n hasi zirenak, eta 1960ko eta 1970eko hamarkadetan Iberiar Penintsulako gatazkarik handiena izatera iritsi zirenak.

Denbora gutxian, hiria bikoiztu egin zen, 1950ean 72 000 biztanle izatetik 1970ean 147 000 izatera pasa zen. Garapen-aldian, Landabengo industrialdea bultzatu eta eraiki zen Iruñan, 1964an Nafarroako Foru Aldundiaren Industria Sustatzeko Planean jaso zena. Industrialdeak hiriaren harreman ekonomikoak aldatzea ekarri zuen, ordura arte merkataritza-, landa- eta zerbitzu-jardueretan oinarrituta egon baitziren, artisau-jarduera hutsez.

German Rodriguez eta 1978ko sanferminetako gertaerak gogoratzeko hilarria

Trantsizio demokratikoa hasi ondoren, Iruñeko Udalak herritarren partaidetzaren bultzada areagotu zuen. Horren ondorioz, Javier Erice alkatea kargutik kendu zuten, 1977an ikurrina altxatu zuelako balkoian, eta hainbat zinegotzik dimisioa eman zuten.

Garai hartan, hirian maiz gertatzen ziren istiluak kaleetan, eta atentatuak eta eskuin muturraren indarkeriazko ekintzak, Espainiako Estatuak babestuta, Gipuzkoan, Araban eta Bizkaian bezala, eta, neurri txikiagoan, Iparraldean ere bai. Iruñan 1977ko maiatzeko amnistiaren aldeko astearen birulentzia nabarmentzen da, Hegoaldean izandako zazpi hildakoetatik bi, eta, bereziki, 1978ko Sanferminak.

Hirian egindako atentatuen artean, 1998an Tomás Caballero hil zuten, trantsizioaren hasieran hiriko alkate izan zena eta une horretan Nafar Herriaren Batasuna alderdiko zinegotzia zena. XXI. mendean, Udalak Bakegintza eta Bizikidetzarako Zuzendaritza Nagusia sortu zuen, eta hiriko 27 biktimen oroimena ohoratzeko ekintzak garatu zituen.

XXI. mendea

Baluarte jauregia

Gaur egun, gizarte industrialerako trantsizioa gaindituta, bere jarduera industriaren eta zerbitzuen artean banatzen duen tamaina ertaineko hiri bat bezala aurkezten du bere burua, Volkswagen enpresako fabrikaren inguruan automobil-sektorearekiko mendekotasun handiegia nabarmenduz.

Mendearen hasieran 200 000 biztanle inguru zituen eta 360 000 biztanleko eragin-eremuaren erdian kokatzen da. Hiriaren erdigunean zeuden gune militar zaharrak parke publiko eta berdegune bihurtu dira, eta aisialdirako espazioak kanpoaldera egokitu dira. Ondorioz, Iruña da biztanle bakoitzeko berdegune gehien dituen Iberiar Penintsulako hiria, eta Europako seigarrena.

Hirian gertatzen den hiri-, teknologia-, ekonomia-, gizarte- eta kultura-hazkundearen ondorioz, hiriak tasa handia du gizarte-zerbitzuetan, hezkuntza- eta osasun-eskaintzan, aisialdirako espazioetan, industria- edo komunikazio-jardueretarako poloetan.

Modernizazio-prozesuak mugarri ugari izan ditu, hala nola 2003an Nafarroako Biltzar Jauregia eta Auditorioa, Baluarte bezala ere ezagutzen da, inauguratu izana, hiriko hainbat auzotan Civivox kultur zentro batzuk martxan jarri izana, 2007ko azaroaren 9an autobus geltoki berriarekin hasi zen komunikazioen bultzada garrantzitsua, Noaingo aireportua handitzeko planak eta etorkizunean abiadura handiko trenbideen sarera konektatzea, Euskal Y-arekin eta Ebroko ardatzarekin lotura eginez: Zaragoza — Iruña — Euskal Y abiadura handiko burdinbidea, gaur egun 2024rako dago aurreikusita, hainbat urtez atzeratu ondoren.

XXI. mendea hasi zenean Mendillorri auzoa amaitzen ari ziren bitartean etorkizunerako hirigintzaren plangintza hasi zen. Horrela, etorkizunerako etxebizitza beharra ezarri zen, guztira 70 000 etxebizitza inguru eraikiko zirela erabaki zen. Plangintza hartako helburuak pixkanaka bete egin dira azken urteetan, eta 2020. urtean plangintzan zeuden auzoetariko batzuk eraiki dira eta eraikitzen ari dira dagoeneko:

Lezkairuko ikuspegia 2019n

Lezkairu

Artikulu nagusia: «Lezkairu»

Lezkairu auzoa "hirugarren zabalgunea" da, Bigarren Zabalgunearen linean. Mendillorri eta Arrosadia auzoen artean dago, Iruñeko erdigunea eta Mutiloa lotuz. Auzo berriaren eraikitze lanak 2007. urtean hasi ziren eta guztira 6 000 etxebizitza inguru eraikiko dira. Kalkuluen arabera, gaur egun 12 000 pertsona inguru bizi dira, eta aurreikusitako edukiera 16 000koa da.

Erripagaña

Artikulu nagusia: «Erripagaña»

Erripagaña Iruña, Burlata, Uharte eta Eguesibar (Sarrigurengo kontzejua) udalerrietan dagoen hirigintza-multzoa da. Belosoko erripatik Iruñeko ingurubideraino hedatzen da, Sarriguren inguruan, Mendillorri eta Areta industrialdea inguruan.

Etxabakoizko ikuspegia, 2009n

Etxabakoitz

Artikulu nagusia: «Etxabakoitz»

Etxabakoitz auzoa Barañain eta Mendebaldea artean dago. Abiadura handiko trenaren eraikitzearekin batera, 8 000 etxebizitza inguru eraikiko dira hor. Etxebizitza horietatik herena babes ofizialekoak izango dira. Horrez gain, trenaren geltoki berria eta Sanduzelaiko trenbidearen birgaitzea ere egingo dira. Iruñerriko beste auzo berrietako dentsitate txikia alde batera utziz, Etxabakoitzen eraikin altuagoak izango dira nagusi, 12 eta 15 solairu bitarteko eraikinak, eta 25 solairurainoko dorre bat, etorkizuneko tren geltokiaren ondoan.

Ekonomia

Nafar lansareko bulego bat Txantrean

Per capita errenta

Iruña urteko errenta handiena eta langabezia txikiena duten hirien artean dago. 2017ko estatistiken arabera, Nafarroako hiriburua hirugarrena da Euskal Herrian, 13 215 eurorekin dago buru taldean, Donostia (17 187) eta Bilborekin (15 137) batera.

Enplegua

1996 eta 2007 arteko aldian, Iruñan erregistratutako langabezia-tasa % 5 ingurukoa izan da; beraz, langabezia teknikotzat jo daiteke. Hala ere, 2008an hasitako mundu mailako krisi ekonomikoaren ondorioz, 2010eko bigarren hiruhilekoan Nafarroa Garaiko langabezia-tasa % 10,96koa da Biztanleria Aktiboaren Inkestaren arabera. Langabeziak etorkinei eragin die gehien.

Nekazaritza

Herrigunetik metro gutxira baratzeak daude, batez ere Arantzadi eta Magdalena izeneko Arga ibaiaren meandroetan. Horiez gain, Laiak eta Etxabakoitz bezalako guneak nabarmentzen dira. Lantzen diren barazki nagusiak txikoriak, kardoak, osterzuriak, piper berdeak, borrajak, porruak, azak, zerbak, urazak, tipulak, ziazerbak, babarrun berdeak, tomateak, patatak, errefauak eta babak dira.

Industria

Volkswagen enpresako salgaien trena bat, Landabengo ingurunetan

Udalerrian bi industrialde daude, eta bertan daude industria gehienak. Horietako bat Agustinos industrialdea da, eta bestea Landaben industrialdea. Volkswagen enpresa, Landabengo industrialdean kokatua, 2009an Iruñerrian lanpostu gehien sortzen dituen industria da, eta 5 000 langile inguru ditu.

1957an, Iruñeko Udalak Hiri Antolamenduko Plan Orokorra onartu zuen, eta, Nafarroako Industria Sustatzeko Planarekin batera, nekazaritzako eremu batetik teknologikoki aurreratutako industria-gune batera igarotzeko aukera eman du. Hiriburuan eta metropoli-eremuan, Nafarroako industria-enpleguaren ia % 50 betetzen dute. Gehienak enpresa txiki eta ertainak dira. Sektoreka, metalurgia nabarmentzen da, eta, horren barruan, automobilgintza eta metalen eraldaketa azpisektoreak, elikadurarekin eta paperarekin eta arte grafikoekin batera, eremuko jardueraren erakusgarri nagusia da, eta, gainera, siderurgia, mekanika, elektronika, material elektrikoa, nekazaritzako makineria, kimika, farmazeutika, kautxua, ehungintza, zuntz artifizialak, larrua, egurra, eraikuntza-materiala eta abar barne hartzen ditu.

Azken urteotan, industria asko hiriburutik kanpoaldera joan dira, eta Iruñerriko beste udalerri batzuetan lan egiten dute, Berriobeitin, Noainen edo Orkoienen, batez ere. Bultzada deszentralizatzaile horiek beharrizan berrietarako industria-lurzoru egokiagoa bilatzearen ondorio dira. 1982 eta 1990 artean industria-sektore guztiek galdu zuten enplegua hiriburuan, eta metalaren, elikaduraren eta eraikuntzaren sektoreek enplegua irabazi zuten periferian. Iruñak gero eta espezializazio handiagoa du zerbitzuetan.

Industria-enpresak sektoreka

Sektorea	Enpresen kopurua
Energia eta ura	19
Meatzaritza eta kimika erauzketa	44
Metalurgia-industria	193
Manufaktura-industria	457
GUZTIRA	713

Zerbitzuak

Karlos III.a etorbidea, merkataritza adartza nagusia

Hirugarren sektoreak funtsezko eginkizuna bete du, eta garrantzia galdu zuen hirurogeiko hamarkadan, hiriaren industrializazio indartsuarekin, bereziki hiriaren nekazaritza modernizatzeko prozesuarekin. Industria-krisialditik aurrera, hirugarren sektorea nagusi izan zen berriz ere hiri-jardueren artean. Zerbitzuen artean, honako hauek nabarmentzen dira: merkataritza, bankua eta turismoa.

Merkataritza

Auzoka, Bigarren Zabalgunea (establezimenduen % 26,7) eta Alde Zaharra ( % 18) dira kontzentrazio handieneko guneak; horien atzetik, Iturrama, Donibane eta, hirugarrenik, Arrotxapea eta Txantrea auzoak. Hirigune zaharrean eta zabalgunean, pertsonaren ekipamendu-kontzentrazioa are handiagoa da, Iruñeko establezimendu guztien % 67 biltzen baititu.

Carrefour, El Corte Inglés eta Eroski enpresen esku daude hirian instalatutako merkataritza-guneak eta hipermerkatuak.

Hiriko hotel-azpiegitura nahikoa da hiria bisitatzen duten turisten ohiko kopurua ostatatzeko, baina ez da nahikoa Sanferminetako jaietan gertatzen den eskariari erantzuteko. Tabernek eta jatetxeek garrantzi handia dute tokiko ekonomian, jatetxe-arloan askotariko establezimenduak baitaude, eta sukaldeen aniztasun handia eskaintzen dute estilo gastronomiko eta kategoria guztietan.

Merkataritza-enpresak sektoreka Sektorea Enpresen kopurua Finantza-sektorea 237 Handizkako merkataritza 564 Xehekako merkataritza 5 935 Hipermerkatuak 3 Ostalaritza 1 356 GUZTIRA 8 095

Iruñeko hotelak, 2009n Izarrak Establezimendua Lekuak 5 1 4 4 3 502 3 11 801 2 2 66 1 1 19 GUZTIRA 18 1 432

Administraritza

Udal administrataritza

Artikulu nagusia: «Iruñeko Udala»

Hiriko administrazio politikoa kudeaketa demokratikoko udal baten bidez egiten da. Udal horretako kideak lau urtean behin aukeratzen dira, sufragio unibertsalaren bidez. Hautesle-errolda bertan erroldatutako 18 urtetik gorako egoiliar guztiek osatzen dute, baldin eta Euskal Herrian edo Europar Batasuneko herrialderen batean jaiotakoak badira. Hauteskunde Erregimen Orokorraren Legearen arabera, udalerriko biztanleriaren arabera zinegotzi hautagarrien kopurua ezartzen duena, Udalbatza 27 zinegotziz osatuta dago. Udalaren egoitza Alde Zaharran dago, Udaletxe Plazan.

Aurrekontuak

Funtzionamendua ziurtatzeko, Iruñeko Udalak aurrekontu hau onartu du:

«	Iruñeko Udalaren gastuen aurrekontu bateratuak, 2007. urterako, 355.188.240 euro jotzen du. Aurrekontu horretan bilduak dira Iruñeko Udalaren beraren aurrekontua, Udalaren menpeko bi erakunde autonomoenak, hots, Haur Eskolen eta Hirigintza Gerentziarenak, eta Pamplona Centro Histórico, S.A. zein Comiruña S.A. enpresa publikoen aurreikuspenak. Iazkoarekin alderatuta, % 38,5 handiagoa da aurtengoa.	»
Iruñeko Udala, Udalaren aurrekontuak

Osoko Bilkura

Iruñeko Udaleko Osoko Bilkura herritarren ordezkaritza politiko gorena duen organoa da, toki-gobernuari dagokionez. 26 zinegotziek eta alkateak osatzen dute. Alkatea da saio guztien mahaiburua. Toki Erakundeen Gobernua Modernizatzeko 57/2003 Legearen 122. eta 123. artikuluek jasotzen dituzten Udalbatzaren zereginak. Besteak beste, hauek:

• Udalaren aurrekontuak onartzea
• Gobernu-organoak kontrolatzea tea fiskalizatzea
• Ordenantzak eta arauak onartzea eta aldatzea

Hileko lehen ostegun guztietan ohiko saioa egiten du Udalbatzak, 16:30ean, jaiegunetan edo oporretan izan ezik. Horrelakoetan, hurrengo egun baliodunera arte atzeratzen da saioa. Alkateak eskubidea du ohiz kanpoko bilera-deialdia egiteko, arrazoi justifikaturen bat dela medio.

Udal alorrak

Udaleko kudeaketa exekutiboa hamahiru gobernu-arlotan antolatzen da, eta horien buru gobernu-taldeko zinegotzi bat dago. Gobernu-arlo bakoitzak hainbat ordezkaritza ditu, esleitzen zaizkion eskumenen arabera, eta eskumen horiek udal-gobernu batzuen eta besteen aldagaiak dira.

Hau da 2019-2023rako banaketa:

• Alkatetza
• Gobernu Estrategikoa, Merkataritza eta Turismo
• Hezkuntza, Herritarren Partaidetza eta Gazteria
• Gizarte Zerbitzuak, Komunitate Ekintza eta Kirola
• Kultura eta Berdintasuna
• Hirigintza, Etxebizitza eta Osasuna
• Proiektu Estrategikoak, Mugikortasuna eta Jasangarritasuna
• Zerbitzu Orokorrak
• Herritarren Segurtasuna

Judizial administraritza

Iruñan, Nafarroako Garaiko Auzitegi Nagusiaren, Probintzia Auzitegiaren eta Nafarroako 4. Barruti Judizialaren egoitza dago, 87 herritako barrutiarekin. Bulego judizial guztiak Donibane auzoan daude, San Roke kaleko 4. zenbakian, eta organo judizial hauek osatzen dituzte:

• Nafarroa Garaiko Auzitegi Nagusia
• Nafarroa Garaiko Auzitegi Probintziala
• 4. Barruti Judizialaren epaitegiak

Politika

Joseba Asiron (Euskal Herria Bildu) da Iruñeko alkatea 2023ko abenduaren 28tik.

Udal hauteskundeak

Alderdia	2023		2019		2015		2011		2007
	Bozak (%)	Zinegotziak	Bozak (%)	Zinegotziak	Bozak (%)	Zinegotziak	Bozak (%)	Zinegotziak	Bozak (%)	Zinegotziak
Navarra Suma	-	-	%40,58	13	-	-	-	-	-	-
Euskal Herria Bildu	%27,40	8	%24,81	7	%16,62	5	-	-	-	-
Geroa Bai	%7,55	2	%7,82	2	%15,74	5	-	-	-	-
Nafarroako Alderdi Sozialista	%15,64	5	%16,19	5	%10,04	3	%11,72	3	%15,23	4
Ahal Dugu	%5,16	1	%3,82	0	-	-	-	-	-	-
Izquierda-Ezkerra	-	-	%3,40	0	%5,70	1	%5,31	1	-	-
Aranzadi	-	-	%0,81	0	%9,50	3	-	-	-	-
Nafar Herriaren Batasuna	%30,30	9	-	-	%30,99	10	%35,80	11	%42,86	13
Nafarroa Bai	-	-	-	-	-	-	%22,58	7	%26,26	8
Nafarroako Alderdi Popularra	%8,41	2	-	-	%3,75	0	%6,72	2	-	-
Bildu	-	-	-	-	-	-	%10,88	3	-	-
Eusko Abertzale Ekintza	-	-	-	-	-	-	-	-	%6,6	2

Alkateak

Alkatea	Urtetik	Urtera	Alderdia
Julián Balduz Calvo	1979	1983	Euskadiko Alderdi Sozialista
Julián Balduz Calvo	1983	1987	Nafarroako Alderdi Sozialista
Javier Chourraut Burguete	1987	1991	Nafar Herriaren Batasuna
Alfredo Jaime Irujo	1991	1995	Nafar Herriaren Batasuna
Javier Chourraut Burguete	1995	1999	Nafarroako Demokraten Elkargunea
Yolanda Barcina Angulo	1999	2003	Nafar Herriaren Batasuna
Yolanda Barcina Angulo	2003	2007	Nafar Herriaren Batasuna
Yolanda Barcina Angulo	2007	2011	Nafar Herriaren Batasuna
Enrique Maya Miranda	2011	2015	Nafar Herriaren Batasuna
Joseba Asiron Saez	2015	2019	Euskal Herria Bildu
Enrique Maya Miranda	2019	2023	Nafar Herriaren Batasuna
Cristina Ibarrola	2023	2023	Nafar Herriaren Batasuna
Joseba Asiron Saez	2023	Orain	Euskal Herria Bildu

Garraioa

Aireportua

Artikulu nagusia: «Iruña-Noain aireportua»

Iruñak nazioarteko aireportu bat du Noain Elortzibarren. Bi terminal ditu: T1ak, 2010ean inauguratua, 12 400 m² -ko azalera du, fakturaziorako bederatzi erakusmahai eta bagaje berezietarako bat, bi segurtasun-iragazki, ontziratzeko hiru ate eta bagajea biltzeko bi zinta eta bagaje berezietarako beste bat. Hornidura berri horiei esker, urtean 100.000 bidaiari artatzeko aukera dago, segurtasun eta kalitate maila handienekin. T2an, nahiko egoera onean mantentzen dena, zenbait film eta telesail grabatzeko erabili da. Horren adibide dira 2016an Antonio Cuadri zuzendariaren Operacion Concha film hispano-mexikarraren eszena batzuk grabatzea, 2018an Patricia Ferreiraren Thi Mai, rumbo a Vietnam filmeko eszena batzuk filmatzea, eta 2019an Explota, Nacho Alvarezen lana grabatzea.

Hiria	Airelineak	Berrabiarazte data
Espainia
Kanariak
Kanaria Handia	Binter Canarias	2020-ko uztailaren 1ean
Katalunia
Bartzelona	Air Nostrum	2020-ko urriaren 2an
Madrilgo Erkidegoa
Madril	Air Nostrum	2020-ko uztailaren 1ean
Valentziako Erkidegoa
Valentzia	Air Nostrum	2020-ko urriaren 2an
Balear Uharteak
Mallorca	Air Nostrum	2020-ko uztailaren 17an
Europa
Alemania
Frankfurt	Lufthansa	2021eko Martxoan

• 
  Aireportuko T1
• 
  Garajea
• 
  Hegazkin bat aireportuak

Burdinbidea

Artikulu nagusia: «Iruñeko tren geltokia»

Hirian, gainera, tren geltoki bat dago, Sanduzelai auzoan. Geltokian geralekua duen Distantzia Luzeko trafikoak, nagusiki, Bartzelona, Asturias, Galizia eta Euskadi lotzen dituzten Alvia trenekin egindako zeharkako harremanak hartzen ditu barne, Gaztela eta Llióndik igaroz. Madril ere hiriarekin lotuta dago, Madril-Iruña ibilbidea egiten duen beste Alvia bati esker. Geltokian distantzia eraineko trafikoaren helmuga nagusiak Zaragoza, Castejon eta Logroño dira. Beste ibilbide puntual batzuk Gasteizera eta Burgosera ere iristen dira.

Iruñeko tren geltokiko zerbitzuak

Jatorria	Aurrekoa	Linea	Hurrengoa	Norakoa
Distantzia Luzea
geltoki-burua			Tafalla	Madril–Chamartín
Irun	Altsasu		Tafalla	Bartzelona–Sants
Coruña	Gasteiz		Tafalla	Bartzelona–Sants
Xixón	Gasteiz		Tafalla	Bartzelona–Sants
Vigo-Urzáiz	Gasteiz		Tafalla	Bartzelona–Sants
Distantzia Ertaina
Gasteiz	Uharte Arakil		Tafalla	Zaragoza–Miraflores

• 
  Eraikina
• 
  Trenbideak
• 
  Distantzia Luzeko trena
• 
  Distantzia Luzeko trena

Autobusa

Artikulu nagusia: «Iruñeko autobus geltokia»

Hiriko autobus geltokia hiriaren erdian dago, Zitadelatik gertu eta Gaztelugibelaren azpian lurperatua. Bertan hainbat zerbitzu elkartzen dira. Lehenik eta behin, nazioarteko lineak daude, eta konpainia ezberdinek egunero eskaintzen dituzte konexioak Madril, Bartzelona, Lurda, Alacant, Xixón, Uviéu, Jaka, Jaen, Logroño, Murtzia, Santander, Soria, Vigo, Zaragoza, Salou eta Peníscola hiriekin. Era berean, Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko terminal nagusia da eta, neurri txikiagoan bada ere, Araba Bus eta Eskualdeko Hiri Garraioa zerbitzuak ere hartzen ditu.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa

Artikulu nagusia: «Nafarroako Hiriarteko Garraioa»

NBus Nafarroako Gobernuaren errepide bidezko bidaiarien hiriarteko garraio-sarea da, eta Nafarroa Garaia osoan jarduten du, bai eta probintzia mugakideetan ere, hala nola Gipuzkoan edo Nafarroa Beherean. Gaur egun, bi line motatan banatzen da: bateratuak eta bateratu gabeak. Lehenengoetatik 29 daude, lau emakidetan, markaren irudi bateratuaren azpian dagoena. Gainerakoek, 50 inguruk, enpresa emakidadunaren kartelak gordetzen dituzte. XII. legealdian, Nafarroako Gobernuak ildo gehiago gehituko dizkio sektore bateratuari.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 300 Iruñea Tafalla • Alfaro • Corella • Cintruenigo • Fitero • Valverde • Agreda • Matalebreras Soria⁠ 301 Iruñea Tafalla • Tutera • Cintruénigo Soria⁠ 320 Iruñea   Tafalla⁠ 321 Iruñea Tafalla Erriberri⁠ 322 Iruñea Noain • Tebas • Arrizabalaga • Untzue • Mendibil • Barasoain • Garinoain • Puiu Tafalla⁠ 350 Iruñea Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu • Alesbes • Milagro • Cadreita • Castejon • Valtierra • Arguedas • Tutera • Mallen Zaragoza⁠ 370 Iruñea Irurtzun • Etxarren • Zuhatzu • Hiriberri • Ihabar • Irañeta • Uharte Arakil • Arruazu • Lakuntza • Etxarri Aranatz • Bakaiku • Iturmendi • Urdiain • Altsasu • Olatzagutia • Ziordia • Agurain Gasteiz⁠ 371 Iruñea Altsasu • Olatzagutia Gasteiz⁠ 372 Iruñea Irurtzun • Etxarren • Zuhatzu • Hiriberri • Ihabar • Irañeta • Uharte Arakil • Arruazu • Lakuntza • Etxarri Aranatz • Bakaiku • Iturmendi • Urdiain • Altsasu • Olatzagutia • Ziordia Ziordia

Araba Bus

Araba Bus, Arabako hiriarteko autobus zerbitzuak, Iruñeraino iristen den linea bat du:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 20 Bilbo Altsasu Iruñea (geltokia)

Eskualdeko Hiri Garraioa

Artikulu nagusia: «Eskualdeko Hiri Garraioa»

Hiri autobusen sareak, Eskualdeko Hiri Garraioa izenekoak, Iruñerria osatzen duten herriak hiriaren erdialdearekin lotzen ditu. Autobus horiek billabesak edo atarrabiarrak izenez ezagutzen dira, La Villavesa SA izan baitzen 1920ko hamarkadaren amaieran sortu zen eta 1969an desegin zen hiriarteko bidaiarien garraiorako lehen sozietatea, egoitza Atarrabian zuena.

2020an, 24 dira eguneko lineak eta 10 gauekoak. Gainera, ekitaldi berezietarako lau linea daude. Zerbitzuak 130 autobus ditu jardunean eta 159 puntako orduetan. 2019an 40,6 milioi bidaiarik erabili dituzte autobus horiek, errekor historikoa. Zerbitzua Iruñerria mailakoa da eta Iruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du emakida baten bidez, gaur egun enpresa eragilea Kataluniako Transports Ciutat Comtal delarik, Moventis enpresaren filiala.

Eskualdeko Hiri Garraioko zerbitzuak

Linea	Ibilbidea	Hasiera	Azken zabalkuntza	Luzera (km)	Geldialdiak	Maiztasuna
						Lanegunak	Larunbatak	Jaiegunak
Eguneko zerbitzua
1	Zizur Txikia − NAUN ↔ Askatasuna − NUP	1953	2017	16,2	17	20'	30' - 60'	60'
2	San Ignazio ↔ Etxabakoitz	1953	2020	13,2	17	10' - 12'	12' - 15'	15' - 20'
3	Zirkularra Mendebaldea: Hirigunea ↔ Antsoain	1953	2020	8,4	23	10' - 12'		12' - 15'
4	Barañain ↔ Atarrabia − Uharte / Arre − Orikain	1953	2019	33,8	39	6' - 8'	10'	12' - 15'
5	Orvina 3 ↔ Nafarroako Unibertsitatea	1953	2020	11,1	17	15'	20'
6	Arrotxapea ↔ Unibertsitate Publikoa	1953	2017	11,6	18	15'		20'
7	Barañain ↔ Atarrabia	1953	2018	1,5	35	10' - 12'	15'	15' - 20'
8	Blanka Nafarroakoa ↔ Buztintxuri	1953	2020	10,1	12	12' - 15'	15'	20'
9	RENFE Geltokia ↔ Unibertsitate Publikoa	1953	2018	13,2	16	12'	15'	20'
10	Belosogoiti ↔ Orkoien	1953	2020	18,4	22	30'	35'
11	Ezkaba ↔ Galaria / Mutiloa Industrialdea	1991	2020	20,6	21	15'	20'
12	Ermitagaña ↔ Mendillorri	1993	2018	13,9	19	10' - 12'	15'	20'
14	Udaletxea ↔ Arrotxapea − Artika	1999	1999	4,1	9	30'
15	Pablo Sarasate ↔ Ardoi − Zizur Nagusia	1930	2020	16,2	17	20'		30'
16	Berriogoiti − Berriozar ↔ Noain − Beriain	1930	2018	36,4	34	12' - 15'	15'	20'
17	Berriozar ↔ Mutiloa	1930	2020	15,4	20	15'	20'	40'
18	Zizur Nagusia ↔ Sarriguren	1999	2019	24,2	28	15'		20'
19	Erripagaña ↔ Barañain	1999	2017	18,0	29	15'		20'
20	Bianako Printzea ↔ Gorraitz	1953	2019	19,2	22	20'	30'
21	Zirkularra Ekialdea: Hirigunea ↔ Antsoain	1953	2018	8,4	23	10' - 12'		12' - 15'
22	Merindadeak ↔ Mutiloa	2017	2020	7,4	9	30'
23	Kordobila − Bianako Printzea ↔ Itaroa − Olloki	2009	2019	25,8	22	60'	30' - 90'
24	Merkatuko Zirkularra: Donibane ↔ Landaben	2010	2012	5,8	11			25'
25	Bianako Printzea ↔ Mutiloa	2012	2020	10,9	15	20'		40'
Gaueko zerbitzua
N1	San Inazio ↔ Zizur Nagusia	2005	2019	17,9	24	60'
N2	Pablo Sarasate ↔ Barañain	2005	2005	12,9	21	30'
N3	Labriteko Aldapa ↔ Beriain	2005	2013	23,1	22	60'
N4	Pablo Sarasate ↔ Berriozar − Berriogoiti	2005	2018	15,0	19	40'
N5	Nafarroako Gorteen ↔ Uharte − Gorraitz	2005	2015	21,7	25	30'
N6	Nafarroako Gorteen ↔ Mendillorri	2005	2005	7,5	10	30'
N7	Pablo Sarasate ↔ Bexe Nafarroa	2005	2020	19,0	27	35'		15'
N8	Labriteko Aldapa ↔ Mutiloa	2005	2005	12,2	15	60'	120'
N9	Pablo Sarasate ↔ Orkoien	2005	2005	13,6	14		120'
N10	Nafarroako Gorteen ↔ Sarriguren	2005	2005	11,3	13	40'

Araba Bus

Artikulu nagusia: «Araba Bus»

Araba Buseko linea batek,   lineak (Bilbo-Iruña) geltokia du hirian 2017tik.

Araba Buseko zerbitzuak

Linea	Ibilbidea	Hasiera	Luzera (km)	Geldialdiak	Eragilea
	Bilbo ↔ Iruña	2017	163	3	Autobuses La Unión

• 
  NBus autobus bat
• 
  EHG hainbat autobusak
• 
  EHG autobus bat
• 
  Araba Bus autobus bat

Errepideak

Hiria autobidez edo autobiaz komunikatuta dago Nafarroa Garaia inguratzen duten probintzietako hiriburu guztiekin (nazionalak eta atzerrikoak) (Gasteiz, Donostia, Baiona, Zaragoza eta Logroño), Oskarekin izan ezik, Espainiako zatian  N-240  errepidea hartu behar baita, eta Donibane Garazirekin,  N-135  errepidea bidez.

Ingurubide bat ere badu,  PA-30  errepideak eta  A-15  autobiak osatzen dutena. Ardatz horrek Iruñerriko udalerriak eta hiriko hainbat auzo lotzen ditu, eta, beraz, Iruñeko eremu jakin batzuen arteko zirkulazioa banatzea lortzen da.

Beste hiri batzuekiko distantzia

Beste hiri batzuekiko distantziak Iruñetik

Nafarroa Garaian		Euskal Herrian		Azterrian
Hiria	Distantzia	Hiria	Distantzia	Hiria	Distantzia
Tafalla	35 km	Donibane Garazi	73 km	Logroño	86 km
Erriberri	41 km	Irun	77 km	Oska	166 km
Lizarra	42 km	Donostia	86 km	Zaragoza	178 km
Zangoza	45 km	Zarautz	91 km	Soria	179 km
Altsasu	50 km	Gasteiz	96 km	Paue	190 km
Leitza	51 km	Donapaleu	105 km	Burgos	211 km
Elizondo	57 km	Baiona	111 km	Bordele	290 km
Lodosa	72 km	Eibar	113 km	Madril	391 km
Viana	80 km	Maule-Lextarre	114 km	Bartzelona	485 km
Izaba	93 km	Durango	128 km	Paris	875 km
Tutera	94 km	Bilbo	159 km	Lisboa	907 km

• 
   AP-15  Martzillan
• 
   A-15  Irurtzunen
• 
   A-21  Ledean
• 
   N-121-A  Endarlatsan

Bizikleta

Artikulu nagusia: «Iruñeko Bidegorrien sarea»

Iruñak gaur egun 64 kilometro bidegorri sarez hornituta dago. Hauetatik, 20 Iruñerriko ibai parkeari dagozkio. Udalak 2015az geroztik "igarobide jasangarriak" sortzen ari da, auzo nagusiak haien artean bidegorri bidez hobekiago lotzeko eta autoen erabilera nolabait murrizteko bizikletaren erabilera sustatuz.

2021eko abenduan, Iruñeko Udalak bizikleta elektrikoak alokatzeko zerbitzu bat sartu zuen: Ride On. Mota honetako sistemarik garrantzitsuena da Euskal Herrian, 2,5 bizikleta baititu 1000 biztanleko. 42 base ditu, Iruñeko auzo guztietan banatuta, eta erabiltzaileei aukera ematen die gustukoen dituzten baseen artean ibiltzeko. Eguneko 24 orduetan erabil daiteke, urteko egun guztietan, San Fermin jaietan izan ezik. Bizikleta guztiak elektrikoak dira eta pedalei eragiteko laguntza dute. Energia % 100 berriztagarri ziurtatua erabiltzen dute bizikletak kargatzeko. Herritarren eskura 400 bizikleta daude guztira. Sistemak bizikletak erretiratzeko eta uzteko 42 base ditu, eta horietan, erabiltzen ez direnean, bateriak kargatzen dira. 42 base horiek 824 ainguraketa dituzte guztira bizikletak uzteko.

Taxia

Artikulu nagusia: «Taxi Iruñerria»

Taxiari buruzko Foru Legeak, Nafarroako Parlamentuak onartuak, metropoli-eremuko 19 udalerri biltzen dituen zerbitzua batera emateko eremu bat sortzea bultzatu zuen. Iruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du zerbitzua. 2007an 313 taxi zeuden, horietatik 3k bederatzi plaza dituzte eta 17 elbarrientzat egokituta daude. Gainera, flotak 10 ibilgailu hibrido ditu (gasolinazko motorrak eta elektrikoak) eta beste 68k biodiesela erabiltzen dute.

Gizarte-ongizatea

Osasuna

Osasunbidea sare publikoak, Iruñeko eremurako, baliabide hauek ditu:

• Hirugarren mailako 2 ospitale orokor: Bideko Ama Birjinaren Ospitalea, 565 ohe dituena, eta Nafarroako Ospitalea, 510 ohe dituena. Elkarrengandik oso hurbil daudenez, 2010. urteaz geroztik bateratze-proiektu bati ekin zitzaion, eta 2016. urtean amaitu zen; beraz, gaur egun, bi ospitaleak Nafarroako Ospitale Gunearen barruan daude.
• Ortopediako eta errehabilitazioko ospitale monografiko bat: Ubarmin klinika. 93 ohe ditu.
• Asistentzia espezializatuko 4 zentro anbulatorio: Vianako Printzea Kontsulten Zentroa, San Martin doktorearen anbulatorioa (Soltxaga anbulatorio zaharra) eta Conde Oliveto anbulatorioa.
• 12 osasunetxe (Azpilagaña, Alde Zaharra, Txantrea, Etxabakoitz, Ermitagaña, Iturrama, Mendillorri, Arrosadia, Arrotxapea, Sanduzelai, Donibane eta Bigarren Zabalgunea)
• Osasun mentaleko 5 zentro Alde Zaharran, Arrosadian, Ermitagañan, Donibanen eta Arrotxapean.
• 1 egoitza-eguneko zentro psikogeriatrikoa: San Frantses Xabierrekoa.
• 4 eguneko ospitaleak: Zuria, I. arloa, II. arloa eta Natividad Zubieta.
• Emakumeen arretarako 5 Zentro: II Zabalgunea-Alde Zaharra, Ermitagaña, Iturrama-Donibane, Txantrea (Andraize) eta Azpilagaña-Arrosadia.

Espezializatutako laguntza-zentro eta -zerbitzuen taula osatzen dute:

• Odolako transfusio-zentroa, Nafarroako Osasun Eskualdea erreferentziatzat duena.
• Ikerketa Biomedikoko Zentroa.
• Osasun Mentala Birgaitzeko Klinika.

Sektore pribatuan honako hauek nabarmentzen dira: "Unibertsitate Klinika", bere prestigioagatik, beste hiri batzuetako paziente asko erakartzen dituena, San Juan de Dios Ospitalea eta San Migel Klinika, kudeaketa pribatukoak eta publikoarekin hitzartutako jarduerak dituztenak.

Eremu pribatuan dago San Fermin Klinika ere, arlo hauetan espezializatua: traumatologia, ortopedia eta errehabilitazioa, abestetrizia eta ginekologia, urologia, otorrinolaringologia eta kirurgia plastiko eta estetikoa.

• 
  Nafarroako Ospitalea
• 
  Nafarroako Unibertsitatea Klinika
• 
  San Juan de Dios Ospitalea

Hezkuntza

Artikulu nagusia: «Iruñeko hezkuntza»

Iruñeko zentroek Foru Erkidegoaren Euskarari eta Hezkuntzari buruzko legeei jarraitzen diete beren egitura eta hezkuntza finkatzeko. Nafarroak, bere lege historikoei esker, hezkuntza guztiz kudeatzen du Nafarroako Gobernuaren bidez, eta aldi berean, Hezkuntza Departamentuaren bitartez, beti Espainiako Hezkuntza legea oinarritzat hartuz.

Hezkuntza sistema, oso sinplea da. Alde batetik, derrigorrezkoak ez diren ikasketak ditugu: Haur hezkuntza (lehengo parbulitoak), Batxilergoa, Lanbide Heziketa, Arte, Musika, Hizkuntzak eta Unibertsitate ikasketak. Eta bestetik, derrigorrezkoak direnak, lehen hezkuntza (LH) eta bigarren hezkuntza (DBH). Nafarroako Gobernuak Helduentzako Hezkuntza dauka zerbitzugai.

Iruñeko hezkuntza sistema

Mota	Maila Kopurua	Adin teorikoa	Derrigorrezkoa
Haur Hezkuntza	3	3-6	Ez
Lehen Hezkuntza (LH)	6	6-12	Bai
Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (DBH)	4	12-16	Bai
Batxilergoa	2	16-18	Ez
Lanbide heziketa	4	16tik aurrera	Ez
Artea	2	16tik aurrera	Ez
Musika	10	8tik aurrera	Ez
Hizkuntzak	Hizkuntzaren eta egindako ikasketen arabera	14tik aurrera	Ez
Unibertsitatea	Karreraren arabera	18tik aurrera	Ez

Nafarroak, gainera, erkidego elebiduna denez, hainbat hezkuntza zentro eredu ditu hizkuntza irizpide hartuta. Ereduak hauek dira, A, B, D eta G.

• A eredua: erdarazko hezkuntza, euskara ikasgai modura eskainita
• B eredua: ikasketa gehienak euskaraz, hainbat ikasgai erdaraz eskainita
• D eredua: euskarazko hezkuntza, erdara ikasgai modura eskainita
• G eredua: ikasgai guztiak erdaraz

Unibertsitateak

Iruñan hiru unibertsitate daude, eta jatorri ezberdineko gazteak joaten dira bertara ikastera:

• Nafarroako Unibertsitate Publikoa, 1987an sortu zen, Nafarroako Parlamentuak finantzaketaren konpromisoa hartu zuenean. 2007/2008 ikasturtean 8 059 ikasle egon ziren matrikulatuta. Arrosadiako campusean daude instalazio gehienak, eta 260 000 m² daude urbanizatuta; horiei Nekazaritzako Praktika eta Ikerketa Finka, Kirol Instalazioak eta Landare Nekazaritzako Bioteknologiako Zentroa gehitu behar zaizkie. Unibertsitateak Osasun Zientzien eraikina mantentzen du ospitale-esparruan, izen bereko departamenduarekin eta Osasun Ikasketen Unibertsitate Eskolarekin. 2009. urterako, gastuen eta diru-sarreren aurrekontua 74 487 129 eurokoa da. Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaskuntza-jarduerak hiru fakultate, goi-mailako bi eskola tekniko eta unibertsitate-eskola bat hartzen ditu.
• Nafarroako Unibertsitatea 1952an José María Escrivá de Balaguerrek sortutako unibertsitate pribatua da. Nafarroako Unibertsitateak 17 fakultate eta eskola unibertsitario ditu: arkitektura, zientziak, komunikazioa, zuzenbidea, zuzenbide kanonikoa, filosofia, ekonomikoak, hezkuntza eta psikologia, erizaintza, farmazia eta nutrizioa, filosofia eta letrak, IESE (Enpresaren Goi Mailako Ikasketen Institutua), Ingeniaritza (Tecnun), ISEM Fashion Business School, ISSA, medikuntza eta teologia. 14 institutu, 8 zentro eta 9 erakunde laguntzaile ditu, hala nola Nafarroako Unibertsitate Klinika edo Medikuntza Aplikatuko Ikerketa Zentroa. 2015-2016 ikasturtean, 7 776 ikasle matrikulatu ziren graduko ikasketetan, 980 graduondoko ikasketetan eta 2.118 masterreko ikasketetan.
• Urrutiko Hezkuntzarako Unibertsitate Nazionala, 1973an sortua. 2009-2010 ikasturterako 111 irakasle tutore eta 3 200 ikasle ditu, 28 titulaziotan banatuta: 25 urtetik gorakoentzako Sarrera ikastaroa, Etengabeko Prestakuntzako ikastaroak, UNED seniorra eta ingelesa. Unibertsitate Publikoak Sario eraikinean duen Arrosadiako kanpusatik gertu dago.

Gainera, Pablo Sarasate Musika Kontserbatorio Profesionala Mendebaldeko auzoan dago.

• 
  Nafarroako Unibertsitatea
• 
  Nafarroako Unibertsitate Publikoa
• 
  Udal musika eskola
• 
  Escolapios ikastetxea

Herritarren segurtasuna

Herritarren segurtasuna Nafarroako Larrialdietarako Agentziaren egituraren mende dago. Erakunde autonomo hori Nafarroako Gobernuak sortu zuen otsailaren 16ko 12/2009 Foru Dekretuaren bidez, Babes Zibila-SOS Nafarroa 112 eta Nafarroako Suhiltzaileak taldekatzeko.

Auzoko segurtasun arloan bi polizia ari dira lanean: Foruzaingoa eta Iruñeko Udaltzaingoa. Azken gorputz horretan "auzoko polizia" edo "hurbileko polizia" izeneko brigada bat dago. Haren funtzio orokorra da poliziaren presentzia mantentzea Iruñeko kaleetan, herritarren kexak jasotzea erraztuz, bai eta udal-administrazioari azkar eta behar bezala helaraztea ere.

• 
  Udaltzaingoko auto bat
• 
  Nafarroako Suhiltzaileen auto bat

Hedabideak

Prentsa

Hirian hedapen handieneko egunkari nazionalak, eskualdekoak eta nazioartekoak eros daitezke, eta horietako batzuek tokiko edo eskualdeko informaziorako atal bat dute. Baina hirian argitaratzen diren informazio orokorreko bi egunkari ditu: Diario de Noticias eta Diario de Navarra.

Diario de Noticias 1993an sortu zuen Nafarroako inbertitzaile talde batek. Bere joera politikoa aurrerakoia da eta Nafarroako sentimendu euskaltzalearekiko sentikorra. 2008an 23 422 ale izan zituen, OJDren datuen arabera. Egunkaria argitaratzen duen enpresa Zeroa Multimedia S.A. da, eta Deia, Noticias de Álava eta Noticias de Gipuzkoa ere kudeatzen ditu.

Diario de Navarra 1903an sortu zuen tokiko 56 enpresarik, inguruko tiradarik handiena (64 663), eta sortu zenetik etenik gabe argitaratu da. Bere orientazio politikoa, tradizionalki, izaera kontserbadore eta erregionalistakoa izan da, Nafarroako foru erregimenaren defentsan Espainiako Koroaren barnean. Egunkariaren eragina Nafarroako gizartearen beste esparru batzuetara hedatzen da. Bere enpresa editorea La Información S.A. da.

El Periodico Universitario ere argitaratzen da, eta egunkarien ordezkaritzak ditu: Deia, Gara, Berria eta El Mundo. Era berean, hainbat aldizkari argitaratzen dira.

Irratia

Iruñeko FMn irrati generalista edo musikal ugari sintonizatu daitezke, baita kirol edo tokiko informazioari eskainitako beste gai batzuk ere. Tokiko irratien bidez, kate horiek deskonexioak emititzen dituzte, hainbat ordutegi-tartetan, tokiko aktualitateari eskainitako tarteetan. SER, Onda Cero eta COPE irratien kasua da.

LOS40, Cadena 100, Rock FM, Europa FM eta Kiss FM bezalako irrati batzuek ere emititzen dute lizentziarekin. Gainera, Iruñeko Udala, Iruñeko Udal Emisora izeneko udal titularitateko irrati baten jabea da, 93.7 FMn sintonizatu daitekeena Iruñerrian. Irabazi asmorik gabeko irratia da, publizitaterik gabea, esataririk eta programarik gabea, eta eduki musikala baino ez du ematen.

Gainera, dialean mota guztietako edukiak dituzten lizentziarik gabeko beste irrati batzuk emititzen dituzte, irrati generalista, lokal, komunitario, musikal, erlijioso eta gazte-irratietatik, biztanleria-segmentu desberdinei zuzenduta edo komunikazio-talde publiko edo pribatuetan sartuta: Dial, M80 Radio, Hit FM, Onda Vasca, Radio Euskadi, Euskadi Irratia, EITB Musika, Gaztea, Eguzki Irratia, Info 7 Irratia, Trak FM, Mega FM edo Berriozar Irratia.

Telebista

Lurreko Telebista Digitala martxan jartzearekin batera, telebista-kanalen kopurua biderkatu egin da, bai orotarikoa bai tematikoa. Nafarroako telebista kate publikoa, Euskal Herrian bezala, Euskal Telebista da. Toki batzuetan Televisión Españolako seinalea ere hartzen da, baina gainerako telebistak pribatuak dira.

Foru mailan Navarra Televisióngo bi kanalek emititzen dute: NATV 1-k, lehentasunez gaztelaniazko programazioarekin, eta NATV 2-k, gaztelaniaren eta euskararen arteko programazio alteratuarekin; toki mailan, Iruñak tokiko 3 kateren multiplexa du, eta horiek euskara hutsean emititzen dute: NTB 11 (Nafar Telebistakoa eta Hamaika Telebistakoa), Hamaika Telebista eta Xaloa Telebista.

Internet

Iruñan aire zabaleko espazioen sare bat dago, udal eraikinak edo Nafarroako Gobernuaren jabetzakoak, eta ordenagailuen edo telefono adimendunen bidez Wi-Fia doan konektatzea ahalbidetzen duten instalazioak eta ekipamenduak. Zitadela edo Maiteminduen parkeetan, Gazteluko enparantzan edo Karlos III.a etorbidean doako Wi-Fi sarbidea dago. Biblioteka guztiek eta Civivox eta Civican kultur etxeen sareak, barnean doako Wi-Fi sarbidea emateaz gain, sarbide libreko ekipo informatikoak dituzten aretoak dituzte, baina erregistratu egin behar dira eta egunean 30 eta 60 minutu arteko erabilera-muga dute.

Tokian-tokian, Udalaren webgunea (www.iruña.eus) aipatu behar da. Era berean, egunkarien, tokiko komunikabideen, unibertsitateen, museoen edo antzokien bertsio digitalak nabarmentzen dira.

Hornikuntza

Elektrizitatea

Nafarroa Garaia energia elektrikoaren sorkuntzan buruaskia da, eta 2008an 2 326 GWh-ko esportazio saldoa du. Datu horietatik positiboena da energia elektrikoaren ekoizpen hori zentral hidraulikoen, ziklo konbinatuaren eta eolikoaren bidez lortzen dela, batez ere Nafarroa Garaiko energia elektrikoaren balantzearen arabera.

Iruñan kontsumitzen den elektrizitatea Iberdrolak banatzen du eta Orkoien herrian duen azpiestazio elektrikotik dator. Udal mailan, 2001etik, Iruñeko Udal Energia Agentzia dago, Garapen Iraunkorreko Arloari atxikia.

Erregaiak

Petroliotik eratorritako erregaiak Nafarroa Garairi hornitzeko, Hidrokarburoen Konpainia Logistikoak Espartza Galar herrian kokatutako biltegiratze-instalazio batzuk ditu, 123 000 m³ biltegiratzeko ahalmenarekin. Instalazio horietara erregaia iristen da Bilbo-Zaragoza oliobidearen adar baten bidez, eta eremu horretatik oso gertu igarotzen da.

Gas naturala

Gas Navarra SA da Iruñerriko gas naturalaren % 100 hornitzeaz arduratzen den enpresa. Enpresa hori Gas Natural SDG, S. A. enpresaren parte da.

Edateko ura

Iruñerriko Mankomunitatea da Uraren Ziklo Integrala kudeatzen duen erakundea. Bertan, edateko ura, estolderia, saneamendua eta hondakin-uren arazketa hornitzen dira eta Arga ibaira isurtzen dira.

Bilketa-iturriak Artetako iturburua, Eugiko urtegia eta Nafarroako ubidea dira. Puntu horietatik Edateko Ura Tratatzeko Estazioetara (EUTE) bideratzen da: Egillor-Beasoaingo EUTEra, Urtasungo EUTEra eta Tebasko EUTEra. Edangarri bihurtu ondoren, erregulazio-deposituetara pasatzen da, eta horietatik etxeetako, industrietako eta saltokietako kontsumo-guneetara bideratzen dira kanalizazioak. Ura erabili ondoren, estolderia-sarean biltzen da, Aratzuriko hondakin-uren araztegira eramaten da, eta, ondoren, Arga ibaira isurtzen da.

Hondakinak eta bide publikoen garbiketa

Hondakinen bilketa Iruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du. Hondakinak gaika biltzen dira, eta, horretarako, hiriko hainbat gunetan hondakin mota bakoitzerako edukiontzi espezifikoak daude: gai organikoak; plastikoa: ontziak, latak eta brikak; papera eta kartoia; beira; arropa eta oinetakoak eta gainerakoa. Auzo batzuetan, Alde Zaharrean, Erripagañan edo Lezkairun kasuak, zaborraren bilketa pneumatikoa ezarrita dago.

Tamaina handiko objektuak, pilak, lorategiak inausteko materiala eta garbiguneak jasotzeko zerbitzuak ere baditu hiriak, etxean sortutako hondakin bereziak gaika biltzeko, hala nola pinturak eta automobil-produktuak. Bi garbigune mota daude: finkoak, hipermerkatuetako aparkalekuetan etengabe kokatuta daudenak, eta mugikorrak: hainbat herri eta auzotan mugitzen diren ibilgailuak.

Bide publikoaren garbiketa FCC S.L. enpresari azpikontratatuta dago.

Zuzkidura

1974an sortu zen Mercairuña enpresa elikagai galkorren handizkako banaketa-zentro bat da, Iruñerrian jarduten duena, Nafarroa osoa eta inguruko eremuak baztertu gabe. Gainera, jarduera osagarrietarako gune bat du, eta bertan beste enpresa mota batzuk daude, hala nola handizkako supermerkatua eta izoztuak biltegiratu eta banatzeko enpresak. Soto Aitzoainen dago, Iruñeko erdigunetik 8 kilometrora. Iruñeko Udalak enpresaren % 51 kontrolatzen du.

Elikagaiak eta kontsumorako ohiko beste produktu batzuk erosteko, merkataritza-establezimenduen sare zabala dago; horien artean, honako merkataritza-gune hauek nabarmentzen dira: Eroski, Mercadona, Carrefour eta El Corte Inglés supermerkatu-kateak.

Euskara

Handian, Estafeta eta Mercaderes kaleak adierazten dituen kartel elebiduna. Txikitan, kartela gaztelaniaz bakarrik, entzierroaren ibilbidea adieraziz

Iruñeko jatorrizko hizkuntza euskara da, eta XIX. mendearen erdialdera arte hainbat iruindarrek belaunaldiz belaunaldi eutsi zioten euskarari. Mende hartan, aldiz, galdu egin zen bertako euskara, hegoaldeko goi nafarrera.

Saioa Alkaiza Nafarroako bertso-txapelduna 2021ean.

Historian euskarak Iruñan izan duen nagusitasunaren zantzurik garbiena hiriko toponimian dago. Hiriko auzo edo toki izen gehienek agerian dute sustrai euskaldun nabarmena (ikus goian, «auzoak» atala). Toponimia izan ohi da galdutako hizkuntza baten aztarnarik iraunkorrena.

2006ko erroldaren arabera, Iruñeko biztanleen % 8,70 euskalduna zen, % 10,6 – ia euskalduna, eta % 80,7 – erdaldun hutsa.

Euskararen Foru Legearen arabera, Nafarroako hiriburua «eremu mistoa» delakoan dago sartuta. Hau da, euskal hizkuntza partzialki baino ez da ofiziala. Beraz, administrazioaren inprimaki guztiek eta errotulazioek hiriko bi hizkuntza ofizialetan egon behar dute, gaztelaniaz eta euskaraz, nahiz eta Diario de Noticias egunkariak salatu duenez, normala den azken horiek gaztelaniaz bakarrik edo letra txikiagoekin ( % 70) ikustea, edo euskaraz idatzitakoak kolore txikiagokoak izatea. 1997ko irailaren 12ko Euskararen Udal Ordenantzan xedatutakoa gorabehera, Diario de Noticias egunkariaren arabera, benetako elebitasuna araua baino gehiago salbuespena da.

Gaztelania da beraz, mintzaira nagusia. Dena den, etorkinen kopuru handia dela-eta, beste erdara batzuen hiztunak gero eta gehiago dira.

Euskara hirian

Joan Amendux iruinsemeak 1564an idatzi zuen goi nafarreraz ezagutzen den olerkirik zaharrena.

XVII. mendean Juan Beriain apaizak dotrina liburuak idatzi zituen Iruñeko euskaraz: Tratado de cómo se a de oyr misa, escrito en romance y bascuence (1621), eta Doctrina christiana (1626). Lehenengo liburuan egileak Iruñerriko euskaraz idazteko arrazoia ematen zuen:

«

Iruñan mintzatzen den euskaraz idazten dut, hiriburuko hizkuntza delako, eta Nafarroa osoan hobekien ulertzen den hizkuntza delako.

»

XVII. mendeko erdialdean Iruñeko ospitale zaharreko apaizei euskaldunak izatea eskatzen zitzaien, guregana iritsi den testu baten arabera. XVIII. mendearen bukaeran eskaera hori oraindik mantentzen zen, «por el crecido número de vascongados de esta ciudad» (euskaraz: hiri honetako euskaldunen kopuruak gora egin du).

XIX. mendearen hasieran hasi zen euskararen gainbehera hirian. Hala ere, napoleondar inbasioa gertatu zenean Reille jeneralak euskal bando bat atera zuen hirian, nafar gerrillarien aurkakoa: «orobat entregatuco zaizquio bimilla duro edocein personari arrapacen-vadu edo iltzen vadu Guefeac nombratuac Gorriz, Ulzurrun eta Cholin, bacochandaco bimilla duro».

Joan Mané i Flaquer katalan idazleak Euskal Herria bisitatu zuen 1874an. Iruñan zela, ostatu batean bertako neska baten testigantza jaso zuen: neska horrek esan zion haren aitona-amonek euskaraz hitz egin ohi zutela, haren gurasoek ulertu bai baina euskaraz mintzatu ez, eta berak ez zuela euskara ulertu ere egiten.

Datu soziolinguistikoak

Euskararen egoera eremu mistoan 1986 eta 2018 artean

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Euskararen egoera Iruñerrian 2006. urtean

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Euskararen egoera Iruñan 2011 eta 2018 artean

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Euskararekiko jarrera

• irakaskuntzan, % 85ek ongi deritzo irakaskuntzan euskararen aukera egoteari;
• administrazioan, % 66k ongi deritzo administrazio publikoarekin euskaraz mintzatu ahal izateari;
• errotulazioan, % 72k ongi deritzo hiriko errotulazioa elebiduna izateari;
• euskararen balorazioa administrazioan, % 77k ongi deritzo administrazioan lan egiteko aintzakotzat hartzeari;
• euskararen sustapenari dagokionez:
  • % 66k ongi deritzo Iruñerrian euskarari bultzada emateari;
  • % 21ek ez dute uste euskara bultzatu behar denik.

Kirolak

Zenbait kiroletako kategoria gorenetan taldeak ditu, eskualde-mailan, estatu-mailan eta baita kontinente-mailan ere. Horien artean aipatzekoa da Osasuna futbol kluba, UEFA Kopako txapelketan eta Txapeldunen Ligako aurreko fasean hainbat aldiz parte hartu duena. Era berean, azpimarratzekoa da bertan dagoela Euskal Pilotaren Nazioarteko Federakuntzaren egoitza, kirol honen nazioarteko erakunderik handiena.

Klubak eta kirol elkarteak

Udal-instalazioetan egiten diren kirolez gain, hiriak honako kirol-erakunde hauek ditu, besteak beste:

Osasuna Futbol Kluba Amaia Kirol Elkartea Donibane Kirol Elkartea Club Deportivo Pamplona SCDR Anaitasuna Club de Tenis Arrotxapeako kiroldegia Club Natacion Elkartea Unión Ciclista Navarra Club Pamplona Atlético Basket Navarra Club SDC San Antonio

Nafarroako pilota klubak Txantrea Kirol eta Kultur Elkartea SDC Etxabakoitz Nafarroa Kirol Elkartea Irrintzi Kirol Elkartea Chanclazo Kirol Elkartea Orvina Kirol Elkartea Lezkairu Kirol Elkartea Oberena Kirol Elkartea La Unica Rugby Taldea Iruña Rugby Club Xota Futbol Sala

Estadioak eta pabiloiak

Futbol estadioa

Artikulu nagusia: «Sadar»

Sadar estadioa Osasuna futbol klubak Lehen Mailan jokatzen duen estadioa da. Estadioak, 1967ko irailaren 2an inauguratua, 19 800 laguneko gehienezko edukiera du (denak eserita). Zelaiaren neurriak 105 metro luze eta 67,5 metro zabal dira. 1989an birmoldatu zen Preferencia Alta tribuna eraikitzearekin batera, garai hartan 30 000 ikusle har zitzakeelarik, gehienak oinezko herriak zirelarik. 2005etik 2013ra Nafarroako Erresuma deitu zioten, publizitate-arrazoiengatik.

2020an estadioa berritzeko eta handitzeko lanak amaitu ziren, eta irudi berri bat lortu zen "Harresi Gorria" proiektuan oinarrituta. Edukiera 23 576 ikusleraino igoko da, klub gorritxoaren mendeurrenarekin bat.

Nafarroa Arena

Artikulu nagusia: «Nafarroa Arena»

Nafarroa Arena erabilera anitzeko pabiloi bat da, 10 000 ikusleentzako pista nagusi bat eta 3 000 ikusleentzako pilotaleku bat dituena, Nafarroako handiena bihurtzen duena. Pabiloia Sadar estadioaren ondoko orube batean eraiki zen, eta hainbat urtez itxita egon ondoren, 2018ko irailaren amaieran inauguratu zen.

Nafarroako Unibertsitate Pabiloia

Artikulu nagusia: «Nafarroako Unibertsitate Pabiloia»

Nafarroako Unibertsitate pabiloia, SDC San Antonio eskubaloi taldeak eta Xota Futbol Sala areto futboleko taldeak erabili dutena, bertako partidak jokatzeko. 2000. urtearen amaieran inauguratu zen eta luxuzko lehiaketa batekin estreinatu zen: San Antoniok jokatzen zuen lehen Europako Superkopa. 3 000 lagunentzako lekua du, eta 3 500 lagunentzako lekua.

SCDR Anaitasunaren pabilioia

SCDR. Anaitasunaren pabiloia bertako eskubaloi taldeak erabiltzen du bertako partidak jokatzeko. Era berean, maiz erabiltzen da hainbat ekitaldi hartzeko, hala nola kontzertuak eta mitin politikoak. 3 000 laguneko edukiera du.

Udal kirol instalazioak

• Arantzadiko Kirol Gunea
• Arrosadiko Udal Kiroldegia
• Azpilagañako udal kiroldegia
• Basokoko udal kiroldegia
• Ermitagañako udal kiroldegia
• Ezkabako udal kiroldegia
• Jose Mari Iribarren udal kiroldegia
• Arrotxapeako udal kiroldegia
• Sanduzelaiko udal kiroldegia
• Mendillorriko kiroldegia eta trinketa
• Ciudad Deportiva San Jorge
• Erabilera irekiko instalazioak
• Labrit pilotalekua: pilotaren pilotaleku motzean esku pilota eta pala motzeko modalitateak joka daitezke, baita Bombonera ere, 945 lagunentzako edukierarekin. 1952an eraiki zen, berme handiko frontoi batekin erantzuteko asmoz, nafar hiriburuko profesional eta zaleen eskari handiari. 1986an eraberritu zuten eta 2002ko Munduko Euskal Pilota Txapelketaren egoitza nagusia bihurtu zen. Nafarroako Pilota Federazioak kudeatzen du. Udal kirol programa batzuk ere garatzen dira bertan eta, data jakin batzuetan, kultur jarduerak

• 
  Sadar
• 
  Nafarroa Arena
• 
  Labrit pilotalekua
• 
  Sanduzelaiko futbol zelaia

Kultura

Jaiak

Sanferminak

Artikulu nagusia: «Sanferminak»

Sanferminak uztailaren 6tik 14ra bitartean ospatzen dituzten jaiak dira, Fermin Amienskoa Nafarroako zaindariaren omenez. Garai batean, jaiak urriaren 10ean ospatzen ziren, baina 1591n gaur egunera aldatu ziren. Tradizioaren arabera, Fermin, Iruña III. mendean gobernatu zuen Firmus senatariaren semea, kristautasunera bihurtu zen eta Saturdi Tolosakoak bataiatu zuen gaur egun San Zerningo Pozkoa deitzen den tokian, Jarauta, Nagusia, San Saturnino eta Campana kaleen bidegurutzean. Botero, ardogile eta okin kofradietako patroia, San Ferminek izena ematen du eta 204 orduz Iruña jai iraunkor bihurtzeko aitzakia da. Festa horretan, bertaratzen diren guztiek zuriz eta gorriz janzteko ohitura dute, Ernest Hemingwayk literarioki jasoa, Fiesta izeneko eleberrian.

Sanferminetako jarduerarik ospetsuenetako bat entzierroa da, mendeetako antzinatasuna duena eta 1867an lasterketa arautzen zuen lehen udal bandoarekin. Entzierroak egunero izaten dira uztailaren 7tik 14ra bitartean, eta goizeko zortzietan hasten dira, hiru minutu inguruko iraupenarekin, abereak errezatzen ez badira. Entzierro horiek zauri larriak eta heriotza ere eragin ditzakete. Hil zen azken korrikalaria 2009ko Sanferminetan izan zen, 1922tik erregistratutako hamabosgarren korrikalaria izan zelarik.

Iruindarrentzat, batez ere txikienentzat, Erraldoi eta Buruhandien Konpartsa oso preziatua da eta festaren ikur esanguratsuenetako bat. Tadeo Amorenak eginak, erraldoiek 160 urteko historia dute, eta haien itxura harroak ez du parekorik. Europa, Asia, Afrika eta Amerikako kontinenteetako lau errege bikote dira (bitxia bada ere, indiar janzkera eta larru beltzarekin), Ozeania ordezkatzen duen bikoterik ez dagoelarik. Beren kohortearekin doaz: Kilikiak (burumakur, zigorkatzeko goma-aparrezko puxikarekin), zaldikoak (kartoizko zaldiekin, hau ere astintzen dutenak) eta buruhandiak (agurtzen dutenak eta jotzen ez dutenak), txistulari, gaitero eta danborjoleen doinuan dantzatuz.

Horrez gain, Txupinazo, Gaixoa ni, Riau-Riau edo su artifizialak bezalako beste ekitaldi asko daude.

1978ko Sanferminetan, istilu larriak izan ziren, Polizia Armatua Iruñeko zezen-plazan sartu ondoren, eta horrek markatu zuen trantsizio politikoa Nafarroan.

• 
  Entzierroa
• 
  Iruñeko erraldoiak
• 
  Txupinazo
• 
  Gaixoa ni

Auzoen jaiak

Duela urte asko, Iruñeko auzo elkarteek hasi ziren beren auzoek jai propio batzuk izateko lanak eta hauxe da Iruñeko auzoen jaien zerrenda, ordena kronologikoan:

• Sanduzelaiko jaiak, hiriko lehen jaiak dira, apirilean ospatzen direnak, San Jurgi (apirilaren 23) egunarekin bat egiten duen asteburuan.
• Txantreako jaiak, Iruñeko jai zaharrenetarikoak, maiatzaren lehenarekin bat egiten duen asteburuan izaten dira. Egun horretan, maiatzaren batean, erraldoi eta buruhandien bilkura antolatzen da urteoro.
• Azpilagañako jaiak, maiatzaren azkenaurreko asteburuan ospatzen dira.
• Iturrama auzoko jaiak, maiatzaren azken asteburuan ospatzen dira. Bertan, herri talde eta gazte taldeek, normalean, hartzen dute programazioaren zati handi bat.
• Arrosadian, ekainaren lehen asteburuan ospatzen dituzte heuren jaiak.
• Arrotxapean, jaiak ekainaren bigarren asteburuan ospatzen dira. Nahiko fama dute auzo hartako jaiek.
• Donibaneko jaiek, San Joan bezperarekin (ekainaren 23) bat egiten duen asteburua eta egun hori bera hartzen ditu. Jaien programazioaren barnean sartzen dira Donibane suak, auzoaren izena berak dion bezela.
• Mendillorriko jaiak, orain dela urte batzuk soilik hasi ziren ospatzen eta, irailaren lehen asteburuan ospatzen dira.
• Azkenik, Aldapako San Fermin edo San Fermin Txikito jaiak izaten dira, Alde Zaharreko jaiak. Iraileko azken asteburuan izaten dira eta, ohiz, hilabetearen 25arekin izaten da bat, San Fermin egunarekin.

Espazio eszenikoak

• Gaiarre antzokia: eraikinak lau solairu ditu eta aulki-patioak 458 plazako edukiera du. Eraikinaren bigarren solairuak 78 eserlekuko edukiera du, eta aretoaren erdiko plateak hartzen ditu. Hirugarren solairuak, palkoak, 194 eserleku ditu, eta anfiteatroak, 170 eserleku. Antzerkian era guztietako antzezlanak antzezten dira. Titulartasun publikoko fundazio batek zuzentzen du.
• Nafarroako Biltzar Jauregia eta Auditorioa edo Baluarte: 2003an inauguratu zen eta ekitaldi sozial eta kultural garrantzitsuenak hartzen ditu, baita erakusketak, azokak eta kongresuak ere.
• Civivox kulturetxeak: hiriko hainbat auzotan kokatutako udal-kudeaketako espazio eszeniko kulturalak dira, eta bertan egiten dira Udalak antolatutako jarduera kultural gehienak. 2017an hiriak sei civivox ditu: Arrotxapea, Sanduzelai, Mendillorri, Kondestablea, Iturrama eta Zabalgunea.
• Erakusketa-aretoak: hiriak arte garaikideari eskainitako hainbat erakusketa areto ditu. Nabarmentzekoak dira Zitadelako pabiloiak (armen aretoa, mistoen pabiloia eta labea), Oinutsak 72 aretoa eta Eroritakoen monumentua aretoa, Iruñeko Udalakoak guztiak. Horietan bilduma publikoak zein pribatuak irudikatzen dira, bai tokiko artistenak, bai nazioko eta nazioarteko artistenak.
• Planetarioa: kultura eta zientzia eta teknologia dibulgatzeko zentroa da. Zentro hau 1993an inauguratu zen eta Yamaguchi parkean dago. Hogei metroko diametroa duen proiekzio kupula bat du, munduko handienetako bat dena. Kupula honek, 70 proiektore eta ikus-entzunezko beste sistema batzuen laguntzarekin, bederatzi mila izar ikustea ahalbidetzen du. Gainera, erakusketetarako 400 metro karratuko gunea eta 250 lagunentzako hitzaldi aretoa ditu.
• Nafarroako Filmoteka: 2001eko martxoaren 1ean inauguratu zen eta Mendebaldea auzoan duen Nafarroako Liburutegi Nagusiarekin partekatzen du egoitza. Bere eginkizun nagusia da Nafarroarekin lotutako filmak eta ikus-entzunezko lanak berreskuratzea, artxibatzea, kontserbatzea, ikertzea eta zabaltzea, bai eta, oro har, zinema eta ikus-entzunezkoak aztertzeko interesgarriak diren materialak, ekipoak eta beste edozein elementu ere. Gainera, Navarra Film Commission elkartearen egoitza eta Liburutegi Zerbitzuaren egoitza administratibo guztiak hartzen ditu. Bere emanaldi-aretoan, 176 besaulkirako edukierarekin, astero zinema zikloak programatzen ditu, asteazkenetik ostiralera, zinema klasikoari edo Nafarroari lotutakoei eskainiak.

• 
  Gaiarre antzokia
• 
  Baluarte jauregia
• 
  Iruñeko planetarioa
• 
  Eroritakoen monumentua

Musika folklorikoa

Iruñeko musika tradizionalaren artean aipatzekoak dira zortzikoa, txistuekin eta gaita nafarrarekin egindako jota eta txarangen musika. Iruña kultur erakundeen egoitza da, hala nola, La Pamplonesako udal musika banda, Nafarroako Orkestra Sinfonikoa eta Pablo Sarasate Musika Kontserbatorio Profesionala.

Kultur ekitaldiak

Sanferminez gain, badira beste ekitaldi batzuk urtean zehar hirian:

• Punto de Vista Zinemaldia: "Ikus-entzunezko Sormen Lehiaketa" ren oinordekoa da, eta otsailean zinema dokumentalaren edo ez-fikzioaren sortzaileak biltzen ditu.
• Iruñeko Zinemaldia: Urrian egiten da eta fikziozko zineman, gai sozialei buruzko dokumentalean eta film laburretan espezializatuta dago.
• Musika: urtero hainbat musika-lehiaketa egiten dira, eta horietan musika modalitate guztiak agertzen dira. Nafarroako musika tradizionalaren emanaldiak eta herriko taldeen emanaldiak nabarmentzen dira. 2009ko uztailean, musika-ekitaldi handi bat egingo da "Pamplona en clave de música" izenarekin, eta bi jarduera paralelotan banatuko da: Iruñeko Musika Historikoen Akademia eta "fringe festival" bat, "Escenario e Improvisaciones" izenarekin.
• Liburu azoka: urtero egiten da liburu azoka eta irakurketaren sustapenarekin zerikusia duten hainbat ekitaldi. Horien artean, hainbat literatur lehiaketa daude, Iruñeko Udalak eta Nafarroako Gobernuak sustatuta.
• Talentu gazteen sustapena: urtero egiten da Nafarroako artista gazteak sustatzeko lehiaketa bat, hainbat kategoriatan: musika, arte plastikoak, ikus-entzunezko sorkuntza, arte eszenikoak eta literatura. Nafarroako Gobernuak sustatzen du lehiaketa hori, Kirolaren eta Gazteriaren Nafarroako Institutuaren bidez. Kontserbatorio horiek beren talentu gazteen prestakuntzak dituzte, eta curriculum bikaina dute, bai nazioan, bai nazioartean.

Museoak

• Nafarroako Museoa: Nafarroako Gobernuaren erakunde bat da, 1956an sortua. Alde Zaharreko Santo Domingoko aldapan dago, Miserikordiako Andre Mariaren ospitale zaharrean. 1986an museoa modernizatzeko eta berrantolatzeko birmoldaketa bat egin zen. Izaera publikoa eman nahi izan zitzaion, ekitaldi-areto bat, aldi baterako erakusketa-areto bat eta beste zerbitzu batzuk erantsiz; gainera, bilduma kronologikoki ordenatu zen.
• Elizbarrutiko Museoa. Iruñeko katedralean dago, eta bertan daude errefertorioko gelak, sukaldea eta XIV. mendeko zizelkaritza. Ikusgai dauden piezen artean, XIII. mendeko Hilobi Santuaren eta XIV. mendeko Lignum Crucis erlikia-ontziak nabarmentzen dira, biak urre koloreko zilarrezkoak eta esmaltekoak. Beste lan gotiko batzuk ere nabarmentzen dira, hala nola ebanjeliarioa zilarrezko zaindariekin, Espina Santuaren erlikia-ontzia edo corpusaren zaintza eta bere tenpletea, eta balio handiko prozesio-gurutzeak, Arazurikoa kasu. Pintatutako taulak osatzen dute multzoa, Van Dyck edo Peraltarenak, XII. mendetik XV. mendera bitarteko hainbat birjina eta tailu eta dekorazio arteen lagin batzuk.
• Nafarroako Unibertsitatea Museoa: Nafarroako Unibertsitatearen jabetzakoa, arte garaikidean espezializatua, unibertsitate campusean kokatzen da eta eraikina Rafael Moneo arkitekto nafarrak diseinatu zuen. 2015eko urtarrilaren 22an inauguratu zuten. Bere bildumaren oinarria Maria Josefa Uharte Beaumonten bildumaren dohaintzan (2008an) eta Ortiz Etxague legatuaren argazki bilduman (1981ean) dago.

• 
  Nafarroako Museoa
• 
  Iruñeko Elizbarrutiko Museoa
• 
  Nafarroako Unibertsitatea Museoa
• 
  Erretaul bat Elizbarrutiko museoan

Bibliotekak eta artxiboak

• Nafarroako Artxibo Orokorra: sortze-agiritzat har daiteke 1836ko Errege Agindua, zeinaren bidez Aldundiari agindu baitzitzaion desagertutako Kontuen Ganberako artxiboa zaintzeko. 1999tik Nafarroako Errege-Erreginen Jauregian du egoitza, jauregi zahar hau, XII. mendekoa, Rafael Moneo arkitektoaren proiektu batekin zaharberritu zen.
• Nafarroako Liburutegi Nagusia. Nafarroako Gobernuaren Liburutegi Publikoen Zerbitzuaren zentrala da, eta, beraz, edozein liburutegi publikoren zerbitzuak eskaintzea, Nafarroako bibliografia-ondarearen eta Nafarroako liburutegi publiko guztien arteko maileguaren koordinazioaren arduradun nagusia da. 300 000 lan baino gehiago biltzen dituen bilduma bat du, horien artean antzinako funts garrantzitsu bat, XIX. mendeko fondo historiko oso bat eta 'Zezen Liburutegia' ren funtsak. Bere aurreko egoitza, XX. mendearen hasieran eraikitako "la Agrícola" izeneko eraikinaren beheko solairuan eta sotoan zegoen, San Frantzisko plazan, Alde Zaharraren barruan. 2011ko martxoaren 1ean inauguratu zen Nafarroako Filmoteka ere hartzen duen eraikin berria, Mendebaldeko Antonio Pérez Goyena kaleko 3. zenbakian, 8 450 metro koadroko lursail batean. Beheko solairua, bi altuera eta sotoa ditu, 19 000 metro koadroko azalera eraikian.
• Liburutegi publikoak: Nafarroako Gobernuaren Liburutegi Publikoen Zerbitzuak Nafarroako Liburutegi Nagusia eta hamar liburutegi publiko gehiago ditu Iruñeko auzoetan.

• 
  La Agrícola eraikina
• 
  Nafarroako Artxibo Orokorra
• 
  Sanduzelaiko Liburutegi Publikoa
• 
  Civican

Gastronomia

Iruñeko gastronomian ohikoena eta ezagunena pintxoak izenez ezagutzen diren aperitiboak dira. Horien sustapena urte osoan zehar egiten bada ere, urteroko ospakizun lehiaketa bat finkatu da, Iruñan hasi eta Nafarroako beste hiri batzuetara zabaldu dena, non taberna eta jatetxe ugarik parte hartzen duten, non onenak ebaluatzen eta saritzen diren, kolore, usain, sormen edo ehundura irizpideak kontuan hartuz. Establezimendu gehien biltzen dituen gunea Alde Zaharrean dago.

Zaharberritzeari dagokionez, Nafarroako gastronomia guztia dasta daiteke, eta, horri esker, askotariko karta bat eskura daiteke.

Nafarroako gastronomiari dagokionez, bertako barazkiak nabarmentzen dira, hala nola orburuak, babak, kardua, borraja, zainzuriak eta pikillo piperrak. Lekaleak oso preziatuak dira babarrun gorriak eta potxak. Gainera, eskualdean perretxiko eta onddo ugari dagoenez, sukaldaritza-balio handia dute, bai bakarrik kontsumitzen badira, bai beste gisatu batzuekin batera kontsumitzen badira.

Haragien barruan, txuletoiak nabarmentzen dira, hala idiarenak nola txahalarenak, bildotsa txilindroian, txano errea (txerri txikia) eta Zikiro jate (antxume harrapatua, pago-egurrarekin errea). Ehiza ere oso preziatua da, baina gisatuak denboraldiaren araberakoak izango dira. Ehiza larriaren artean, basurde, adarzabal, orkatz eta orein platerak nabarmentzen dira, eta ehiza xeheak, berriz, osatzen duten animalia guztien karta zabala eskaintzen du.

Arrainari dagokionez, Bidasoko izokina, amuarrainak nafar erara, aingirak potxekin eta gainerako arrain barietate orokor guztiak nabarmendu behar dira. Hemen postreak Nafarroako gozogintzaren bilduma dira. Esnearen eratorriak, hala nola gaztak, mamiak eta gozogintza tradizionala, ospetsu egiten dira. Askotariko gaztak dastatu daitezke, batez ere ardi-esnearekin egindakoak; horien artean, jatorri-deitura duten bi mota daude: Erronkari eta Idiazabal.

• 
  Txilindron
• 
  Zainzuriak
• 
  Txistorra
• 
  Pikillo piperra
• 
  Mamia

Monumentu eta leku interesgarriak

Ikus zerrenda: «Iruñeko kultura ondasunak»

Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala

San Zernin eliza

San Nikolas eliza

Atari Berria

Iruñeko harresiak eta Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea

Zaldi Zuriaren zokoa

La Agricola eraikina

Sarasate pasealekua: Foruen monumentua eta Nafarroako jauregia

Iruñeko zitadela

Takonera lorategiak

Yamaguchi parkea

Magdalenako zubia

Iruñeko monumentu eta eraikin garrantzitsuenak honakoak dira:

• Iruñeko Andra Maria Errealaren katedrala : Gotiko estilokoa da (1387 –1525 ). Sei ataldun hiru nabez eta girola batez inguratutako abside poligonal batez osatua dago. Aurrealde neoklasikoa du, Ventura Rodríguez arkitektoaren lana (1783 ). Donejakue Bideko lehenbiziko erromesen ezagutu zuten katedrala erromanikoa zen, baina korua erori ondoren, Karlos III.a Nobleak eraikin guztia garai hartan nagusi zen estiloan zaharberritzea erabaki zuen.

Barnealdean, Karlos III.a Noblea bera eta bere emazte Leonor Trastamarakoaren mausoleo bikaina dago (Jean Lomme de Tournairen lana, 1416), errezelpean dauden bi irudi jesarriez eta 28 iruditxo erregutzailez osatua, guztia polikromia eta metalezko xehetasunekin apaindurik.

Absideko kaperak XV. mendeko aurrealdeko aldarea eta 1530. urteko harlanduzko bikainezko korua du. Klaustrora «Ate Ederrean» barna gurutzaduraren eskuinaldetik sartzen da, mainelean historiatutako hiru txapitel eta Ama Birjina ditu, eta tinpanoan XIV. mendeko Maria Lotiaren irudi polikromatua.

Klaustro gotikoa, gotiko estiloaren maisu lana da (XIV-XV. mendea). Zulodun trazeriazko arku laukoitz dotoreak ditu. Hainbat kapera eta Iruñeko Elizbarrutiko Museoa.

• Iruñeko udaletxea : XVIII. mendeko aurrealde barrokoa du. Lehenbiziko udaletxea Batasun Pribilegioaren bidez eraikia izan zen, honetan, Karlos III.a Nobleak Iruñeko burguen arteko borrokak ekidin eta alderdikeriaz jokatu zuela aipatu ez zezaten udaletxea inorena ez zen lursailetan eraiki zuelarik.
• Gazteluko enparantza : Iruñeko erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. Izena Luis I.aren garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
• San Saturnino edo San Zernin eliza : Hiriaren ebanjelizatzailearen izena darama. Hiriko elizen artean Done Jakue Bideko usadio handiena duena da. XIII. mendekoa da. Albo banatan dorre sendoak dituen gotorleku itxura du. Atariak Azken Epaiaren irudia duen tinpanoa du. Aurrealdean Donejakue eta haren oinetan dagoen haur erromes baten taila du. XVIII. mendean eliza honetako antzinako klaustroaren lekuan Bideko Ama Birjinaren Kapera eraiki zen. Saturnino Tolosakoaren taila bat du.
• San Nikolas eliza : San Nikolas plazan dago. Gotorleku gotiko itxura duen eliza da, arrosa-lehoia eta XV. mendeko dorre bat ditu. Mendeetan barna eraldaketa eta handitze ugari izan ditu.
• Iruñeko harresiak : Iruñeko Alde Zaharra ipar eta ekialdetik inguratzen duten harresiak dira.
• Atari Berria: Gipuzkoako etorbideko azpian ate bat. Iruñeko sarbide nagusia iparraldetik da.
• Frantziako atea edo Zumalakarregiren atea : Iruñeko hiri zaharreko ate nagusia.
• Zaldi Zuriaren zokoa : Iruñeko harresietan dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatik Arrotxapea , Txantrea eta Sanduzelai auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz, Ezkaba mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
• Kontuen ganbera (Kontu Auzitegia): Florencio Ansoleaga kalearen 10. zenbakian dago. XIV. mendeko eraikina da.
• Nafarroako Erregeen jauregia (gaur egun Nafarroako Artxibo Orokorra)
• San Fermin Aldapakoaren eliza : Maiatzaren Bia kalean .
• Nafarroako museoa : Nafarroako Gobernuak 1956an Iruñean eraikitako museoa da, Alde Zaharreko Santo Domingo aldapan kokatuta. Bertan, Nafarroako historiaren gertakariak, artelan eta objektuak ikusgai daude. XVI. mendeko aurrealde eta kapera ditu.
• Navarro Tafallatarren jauregia : Zapateria kaleko rococo estiloko jauregia. 1752an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egun EAJ alderdiaren egoitza da.
• Goienetxe jauregia : Estafeta kalea eta Gazteluko plazaren arteko Xabierko kalean dagoen XVIII. mendeko jauregia da.
• Iruñeko Gotzain Jauregia : Iruñeko katedralarekin parez-pare eta Iruñeko harresien mendebaldeko pasabidea edo hormaren aldamenean dago. XVIII. mendeko jauregi barrokoa eta denbora luzez Iruñeko gotzainaren egoitza izan zen.
• Neptunoren iturria : Kontseiluko plazan dago. 1788an Luis Paretek diseinatu zuen, neoklasiko erakoa delarik. Garai batean Sanfermin jaietan atzerritar edo giriak , normalean alkohola edo drogen efektupean, iturri honen goialdera igo eta beren buruak beheko jendartera bota ohi zituzten.
• Nabarreriako iturria : Nabarreria plazan dago.
• Javier Zigaren jaiotetxea : Javier Ziga Etxandi (1877-1959) iruindar margolari eta politikariaren jaiotetxea da eta Nabarreria kalearen 25. zenbakian dago.
• Ezpeleta jauregia : Aurrealde ikusgarria duen XVIII. mendeko jauregi barrokoa . Kale Nagusian dago. Bere balkoietako batean 1875 . urtean Hirugarren Karlistaldian San Kristobal gotorlekutik tiro eginiriko bala ikus daiteke. Bere atzealdean arkupe areto ederra du.
• Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa : 1905an Julian Arteagak eraikia, Kale Berria eta San Frantzisko plazaren artean dafo.
• Kondestablearen jauregia : Kale Nagusia eta Jarauta kalearen arteko elkargunean dagoen XVI. mendeko jauregia da.
• Gendulain jauregia : Kontseiluko plazan dago.
• Iruña kafetegia : Gazteluko plazan dagoen kafetegi dotorea da. 1888an iruindar talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik. Ernest Hemingway estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
• La Agrícola eraikina : Gaur egun Iruñeko liburutegiaren egoitza. San Frantzisko plazan dago eta 1910an Francisco Urkola arkitektoak diseinatu eta eraiki zuen.
• Redin eta Kruzat jauregia : XVIII. mendean eraikitako jauregia, Kale Nagusiaren 31. zenbakian dago.
• Rozalejoko markesaren jauregia : Nabarreria kalean dagoen XVIII. mendeko jauretxe barrokoa.
• San Lorentzo eliza : XIV. mendeko eliza da, bertan San Ferminen kapera eta irudia daude.
• Santo Domingoko merkatua : Iruñeko udaletxearen atzealdean dagoen udal-merkatua da. 1876an lehenbizikoz ireki zen.
• Santo Domingoko eliza : XVI. mendeko eliza da. Santo Domingoko aldaparen alboan dagoen Done Jakue plazan dago, Santo Domingoko merkatuaren alboan eta Iruñeko udaletxearen atzealdean.
• San Agustin eliza : San Agustin kalean dagoen XVI. mendeko eliza da, bertan, 1523an Garcilaso de la Vega olerkaria Done Jakueren Zaldun izendatu zuten.
• San Martin Tourskoaren kapera : 1317an eraikia, Caldereria kalean dago.
• San Filipe Neri kapera : XVIII. mendeko portada barroko ederra du eta Florencio Ansoleaga kalean dago.
• Vessollako markesaren jauregia : Takonera plaza eta Kale Berriaren arteko izkinan dago.
• Nafarroako jauregia : Nafarroako Gobernuaren egoitzaren eraikina da, 1840 eta 1850 urteen artean eraikia foru-erakundeen egoitza izateko. Jose Nagusia arkitektoak egina da. Jauregi-izaera du, neoklasikoa da, eta horretan laguntzen dute harlanduaren sendotasunak, elementuen dimentsio kalkulatuak eta haien banaketak, bai eta pasealekura ematen duen frontis klasiko lasaiak ere. Bere hormetan, Espainiako Gerra Zibilean eroritako bonben inpaktuak ikus daitezke. Barrualdean, tronuaren aretoa nabarmentzen da, 1861 eta 1865 artean Maximiano Hijon arkitektoak egindako isabeldar estiloko maiestate handiarekin. 1931n Karlos III.a Noblearen etorbidera Gazteluko enparatza ireki zenean, fatxada nagusiaren antzeko beste fatxada bat eraiki zen. Lorategi bat du, iturri argiduna, eta ehun urtetik gorako sequoia bat, 1855ean Jose Maria Gaston Etxebertza Gorteetako diputatuak Ameriketatik ekarria.
• Sarasate pasealekua : bertan, Foruen monumentua dago, Madrilgo Errege Jauregiko teilatuan jartzekoak ziren Nafarroako errege-erreginen estatuekin apaindua.
• Zitadela : Gotorleku errenazentistaren adibide bat da, hiriaren erdian dagoena, armadak 1966ko uztailaren 23an honi eman ziona.
• Takonera lorategiak : hiriko parkerik zaharrena da, XIX. mendearen hasierakoa. Harresiaren barruan, harresiaren hondarrak kontserbatzen dira, hala nola izen bereko gotorlekua edo Gobagakoa eta zenbait atari.
• Medialuna parkea : berdegune honek garai batean larrainak ziren lurrak hartzen ditu, leku garai batean kokatuta dagoenez, inguruaren panoramika onak ikus daitezke. San Bartolome gotorlekutik, zezen-plazaren atzealdean, Belosoraino hedatzen da, eta ibaira iristen den ezponda natural bat zeharkatzen du. Arrainak dituen urmael bat, patinatzeko pista eta hainbat espezie dituen zuhaizti bat ditu, horien artean sekuoia erraldoi bat nabarmentzen delarik. Lorategi batean Pablo Sarasate biolin-jotzaile iruindarraren monumentua dago. Zaharberritu egin dute eta Victor Eusak diseinatutako lorategien jatorrizko erakargarritasuna berreskuratu du.
• Yamaguchi parkea : parke hau Yamaguchi hiri senidetuarekin dauden harremanen emaitza bezala eraiki da. Parkea ekialdeko diseinukoa da, non japoniar paisajistek parte hartu duten. Hemen dago Iruñeko planetarioa.
• Iruñerriko ibai parkea : Iruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du. Parke horrek 14 udalerri eta hiru ibai (Arga ibaia eta haren bi ibaiadar, Ultzama eta Elortz ibaia) zeharkatzen ditu guztira, eta 33 kilometro ditu berdegunean paseatzeko, horietatik 11 Iruñean, eta aisialdirako lekuak ditu ibilbide osoan.
• Milutzeko zubia : bere jatorria Erdi Aroan dago, baita erromatarren garaian ere, XIX. mendean berreraiki zen arren. Dirudienez, Iberiar Penintsulako Gerran suntsitu ahal izan zen tropak igarotzea eragozteko.
• Dona Graziako zubia : XIII. mendeko zubi gotikoa, hiriaren sarrera nagusia iparraldetik.
• Arrotxapeako zubia : Erdi Aroko zubia, Arrotxapea eta Alde Zaharra lotzen dituen.
• Xampedro zubia : Arrotxapeako kanpoaldean dagoen erromatar jatorriko zubi erromanikoa.
• Magdalenako zubia : XII. mendeko zubi erromanikoa, hiriaren sarrera nagusia Erdi Aroan. Bertatik erromesak igarotzen dira Donejakue bidetik.
• Foruen monumentua : Sarasate pasealekuan, Aldundiaren eta Gorteen artean, herri-harpidetzaz eraikitako monumentua.
• Nafarroako Foruen enparantza : Bigarren Zabalgunearen hegoaldean dagoen biribilgune handia, Zitadela eta Mirari elizaren inguruan, azken hau estilo eta arkitekto berekoa: Rafael Moneo.
• Merindadeen enparantza : Karlos III.a eta Bexe Nafarroa etorbideen artean dagoen hiriko enparantza nagusia, Gazteluarekin batera. Iturri apaingarri bat du erdian.
• Eroritakoen monumentua : Karlos III.a etorbidearen amaieran dagoen memorial frankista, gaur egun, jendearentzat itxita dagoen erakusketa areto bat da.
• Oblatuen egoitza : Eugenio Arraiza arkitektoaren Trinitarioak auzunean dagoen eraikin neoklasizista. Gaur egun zahar-egoitza da.

Iruindar ospetsuak

Ikus zerrenda: «Iruindar ospetsuak»

Iruindar famatuen artean, aipatzekoak dira Pablo Sarasate musikaria, Arturo Kanpion euskal idazle eta kulturagilea, Jesus Aizpun eta Carlos Garaikoetxea politikariak, besteak beste.

Herri eta hiri senidetuak

Iruñea ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Baiona (Lapurdi): 1960ko ekainaren 19an sinatu zen senidetzeko akordioa. Padeborn (Alemania): 1992ko abuztuaren 27an sinatu zen senidetzeko akordioa, hiri hartan nafar franko zeudelako eta hiri bietako unibertsitateek elkarri laguntzen ziotelako. Pamplona (Kolonbia): 2001eko maiatzaren 29an sinatu zen senidetzeko akordioa, gaztelaniaz izen bera izateagatik. Yamaguchi (Japonia): 1980ko otsailaren 19an sinatu zen senidetzeko akordioa, San Frantzisko Xabierkoak XVI. mendean han predikatu baitzuen.

Ikus, gainera

• Iruñeko Erresuma
• Iruña-Tutera artxidiozesia
• Iruñerria
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Iruñea

• Iruñeko Udalaren webgune ofiziala

• Datuak: Q10282
• Multimedia: Pamplona-Iruña / Q10282
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Iruñea