Y Swistir

Schweizerische Eidgenossenschaft
Confédération suisse
Confederazione Svizzera
Confederaziun svizra
Confoederatio Helvetica
Y Conffederasiwn Swisaidd

Baner Arfbais
Arwyddair: Unus pro omnibus, omnes pro uno (Lladin: "Un er mwyn pawb; pawb er mwyn un")
Anthem: Salm Swisaidd
Lleoliad y Swistir
Prifddinas	Bern
Dinas fwyaf	Zürich
Iaith / Ieithoedd swyddogol	Almaeneg, Ffrangeg, Eidaleg a Romaunsch
Llywodraeth	Gweriniaeth Ffederal
• Cyngor Ffederal	Doris Leuthard Eveline Widmer-Schlumpf (Arlywydd 2012) Ueli Maurer (Is-arlywydd 2012) Didier Burkhalter Simonetta Sommaruga Johann Schneider-Ammann Alain Berset
Annibyniaeth  • Datganwyd  • Cydnabuwyd  • Gwlad Ffederal	Siarter Ffederal 1 Awst 1291 24 Hydref 1648 1848
Arwynebedd  - Cyfanswm  - Dŵr (%)	41,285 km² (136fed) 4.2
Poblogaeth  - Amcangyfrif 2005  - Cyfrifiad 2000  - Dwysedd	7,288,010 (95fed) 7,252,000 182/km² (61af)
CMC (PGP)  - Cyfanswm  - Y pen	Amcangyfrif 2005 $264.1 biliwn (39fed) $35,300 (10fed)
Indecs Datblygiad Dynol (2003)	0.947 (7fed) – uchel
Arian cyfred	Ffranc Swisaidd (CHF)
Cylchfa amser  - Haf	CET (UTC+1) CEST (UTC+2)
Côd ISO y wlad	.ch
Côd ffôn	+41

Mae'r Swistir (enw Lladin swyddogol: Confoederatio Helvetica, Almaeneg: Schweiz, Ffrangeg: Suisse, Eidaleg: Svizzera, Romaunsch: Svizra) yn wladwriaeth ffederal yng nghanol Ewrop, ac felly heb arfordir. Mae'n ffinio â'r Almaen, Ffrainc, yr Eidal, Awstria a Liechtenstein. Bern ydy'r brifddinas, a Zürich ydy'r ddinas fwyaf. Mae'n wlad fynyddig iawn ac mae rhan helaeth o'r Alpau o fewn ei ffiniau.

Mae'r Swistir yn un o wledydd cyfoethocaf y byd 'per capita', gyda thraddodiad cryf o fod yn niwtral yn wleidyddol ac yn filwrol. Serch hynny, mae'r Swistir wedi bod yn flaenllaw ym myd cydweithrediad rhyngwladol, gan roddi cartref i nifer o fudiadau rhyngwladol megis Y Groes Goch.

Mae'r enw Lladin ar y wlad Confoederatio Helvetica yn osgoi gorfod dewis un o bedair iaith swyddogol y wlad, sef Almaeneg, Ffrangeg, Eidaleg a Romaunsch.

Hanes

Prif: Hanes y Swistir

Yn y cyfnod Rhufeinig, roedd nifer o lwythau Celtaidd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn ffurfio'r Swistir. Y pwysicaf o'r rhain oedd yr Helvetii. Daw enw swyddogol Lladin y Swisdir, Confoederatio Helvetica neu Helvetia, o enw'r llwyth yma. Ceir manylion amdanynt gan Iŵl Cesar yn ei Commentarii de Bello Gallico. Dywed Cesar fod un o uchelwyr yr Helvetii, Orgetorix, wedi cynllunio i'r holl lwyth ymfudo o ardal yr Alpau i orllewin Gâl. Gadawodd yr Helvetii eu cartrefi yn 58 CC. Erbyn iddynt gyrraedd ffîn tiriogaeth yr Allobroges, roedd Cesar wedi malurio'r bont yn Genefa i'w hatal rhag croesi. Gyrrodd yr Helvetii lysgenhadon i ofyn am ganiatad i fynd trwy'r tiriogaethau hyn, ond wedi i Cesar gasglu ei fyddin ynghyd, gwrthododd roi hawl iddynt basio. Dilynodd yr Helvetii lwybr arall, trwy diriogaethau'r Sequani, ac anrheithio tiroedd yr Aedui, a ofynnodd i Cesar am gymorth. Ymosododd Cesar arnynt wrth iddynt groesi Afon Saône, a'u gorchfygu. Gorchfygwyd hwy eto ger Bibracte, a bu raid iddynt ildio i fyddin Cesar yn fuan wedyn. Gorchmynodd iddynt ddychwelyd i'w hen diriogaethau.

Sefydlwyd y Swistir ar 1 Awst 1291, pan ddaeth tri canton, Uri, Schwyz ac Unterwalden, at ei gilydd a gwneud cytundeb i gynothwyo ei gilydd i ddod yn annibynnol ar frenhinllin yr Habsburg.

Cydnabyddwyd annibyniaeth y Swisdir yn Heddwch Westffalia yn 1648, a roddodd ddiwedd ar y Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain. Ychwanegodd cantonau eraill ei hunain at y conffederasiwn dros y blynyddoedd.

Yn ystod y Chwyldro Ffrengig, newidiwyd y dull o lywodraethu, a sefydlwyd y Weriniaeth Helfetaidd fel gweriniaeth ganolog. Fodd bynnag, dychwelwyd at drefn conffederasiwn yn 1803.

Bu'r Swistir yn niwtral yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd.

Daearyddiaeth

Prif: Daearyddiaeth y Swistir

Map o'r Swistir

Dominyddir daearyddiaeth y Swistir gan ei mynyddoedd a'i bryniau. Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop fel gwlad tirgaeëdig, felly nid oes ganddi arfordir. Yn y de mae prif gadwyn yr Alpau yn ymestyn ar hyd y ffin â'i copaon uchaf yn dynodi'r ffin honno. Copa uchaf y Swisdir yw'r Dufourspitze, 4634 medr o uchder. Ymhlith copaon enwocaf yr Alpau Swisaidd mae'r Matterhorn, yr Eiger a'r Jungfrau. Yn y canolbarth mae llwyfandir, tra yn y gogledd-orllewin mae mynyddoedd y Jura o gwmpas y ffîn a Ffrainc. Mae'r mynyddoedd hynny a'r bryniau llai sy'n llenwi'r rhan fwyaf o ganolbarth a gogledd y wlad yn cael eu gwahanu gan nifer o ddyffrynoedd a chymoedd mawr a bach.

Y mae'r Swistir yn wlad â nifer fawr o lynnoedd ac afonydd yn ogystal. Rhennir y ddau lyn mwyaf, Llyn Léman (Llyn Genefa) (581.3 km²) a'r Bodensee (541.1 km²) gyda gwledydd eraill. Y llyn mwyaf sy'n gyfangwbl o fewn y Swistir yw Llyn Neuchâtel (218.3 km²). Mae'n wlad goediog iawn.

Defnydd tir

• cnydau: 10%
• cnydau parhaol: 2%
• porfa barhaol: 28%
• fforestydd a choedydd:32%
• arall:28% (amcangyfrif 1993)

Llywodraeth

Prif: Cantons y Swistir

Valais

Ticino

Graubünden
(Grisons)

Genefa

Vaud

Neuchâtel

Jura

Berne

Thurgau

Zurich

Aargau

Lucerne

Solothurn

Basel Wledig

Schaffhausen

Uri

Schwyz

Glarus

St. Gallen

AI

AR

Obwalden

Nidwalden

Zug

Fribourg

Basel (dinas)

Ffrainc

Yr Eidal

Liecht.

Awstria

Yr Almaen

Demograffeg

Prif: Demograffeg y Swistir

Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop, ac mae'n fan cyfarfod i nifer o ddiwylliannau Ewrop, gan fod y wlad yn ffinio â Ffrainc, yr Almaen a'r Eidal. Mae 75% o'r boblogaeth yn byw ar y llwyfandir yng nghanol y wlad, rhwng yr Alpau a mynyddoedd y Jura ac o ddinas Genefa yn y gorllewin hyd at afon Rhein a'r Bodensee yn y gogledd-ddwyrain. Mae gan y wlad safon byw gyda'r uchaf yn y byd.

Ceir nifer sylweddol o drigolion nad ydynt yn ddinasyddion y Swistir; 1,524,663 (20.56%) yn 2004, o'i gymharu a tua 5.9 miliwn o ddinasyddion yr un flwyddyn. Roedd tua 623,100 o ddinasyddion y Swistir yn byw mewn gwledydd eraill, y nifer fwyaf yn Ffrainc (166,200).

O ran crefydd, disgrifia 5.78 miliwn (79.2%) o'r trigolion eu hunain fel Cristnogion yn 2000 (Catholig 41.8%, Protestaniaid 35.3%, Eglwys Uniongred 1.8%). Roedd 809,800 (11.1%) heb grefydd, 310,800 (4.3%) yn ddilynwyr Islam a 17,900 (0.2%) yn Iddewon.

Dinasoedd

Zürich

Genefa

Dinasoedd mwyaf y Swistir yn ôl poblogaeth yw:

Rhif	Enw	1995	2000	2005	2006	Canton
1.	Zürich	343869	337900	347517	350125	Zürich
2.	Genefa	173549	174999	178722	178603	Genefa
3.	Basel	174007	166009	163930	163081	Basel Ddinesig
4.	Bern	127469	122484	122178	122422	Bern
5.	Lausanne	115878	114889	117388	118049	Vaud
6.	Winterthur	87654	88767	93546	94709	Zürich
7.	St. Gallen	71877	69836	70316	70375	St. Gallen
8.	Lucerne	58847	57023	57533	57890	Lucerne
9.	Lugano	26000	25872	49223	49719	Ticino
10.	Biel	50733	48840	48735	49038	Bern
11.	Thun	39094	39981	41138	41177	Bern
12.	Köniz	36335	37196	37250	37226	Bern
13.	La Chaux-de-Fonds	37375	36747	36809	36713	Neuchâtel
14.	Schaffhausen	34073	33274	33569	33459	Schaffhausen
15.	Fribourg	32501	31691	33008	33418	Fribourg
16.	Chur	30091	31310	32409	32441	Graubünden
17.	Neuchâtel	31768	31639	32117	32333	Neuchâtel
18.	Vernier	28423	28727	30020	30606	Genefa
19.	Uster	26139	27893	29855	30144	Zürich

Ieithoedd

Ieithoedd swyddogol cantonau y Swistir.

Ceir nifer o ieithoedd swyddogol yn y Swistir. Almaeneg yw mamiaith y nifer fwyaf o'r trigolion, 63.7% yn ôl cyfrifiad 2000. O 26 canton y Swistir, Almaeneg yw iaith 17 ohonynt. Siaredir nifer o dafodieithoedd Almaeneg y Swistir, Schwyzerdütsch, a dim ond yn y sefyllfaoedd mwyaf ffurfiol y defnyddir Almaeneg safonol (Hochdeutsch).

Siaredir Ffrangeg fel mamiaith gan 20.4% o'r boblogaeth, yng ngorllewin y wlad yn bennaf. Ffrangeg yw iaith swyddogol pedair canton: Genefa, Jura, Neuchâtel a Vaud, gyda thair arall yn ddwyieithog gyda Ffrangeg yn un o'r ieithoedd swyddogol. Siaredir Eidaleg fel iaith gyntaf gan 6.5%, yn y de yn bennaf, ac mae'n iaith swyddogol canton Ticino. Siaredir Romawns gan 0.5%, yn bennaf yng nghanton Grisons. Roedd tua 9% a mamiaith nad oedd yn un o ieithoedd swyddogol y Swistir.

Economi

Prif: Economi y Swistir

Gweler hefyd

• Rhestr o Safleoedd Treftadaeth y Byd yn y Swistir

Dolenni allanol

• (Saesneg) Llywodraeth y Swistir