Eneolit

Širenje obrade bakra od najstarijeg razdoblja do 4300. p. n. e.

Vrhovi kopalja od bakra iz San Roman de Hornija, Arheološki muzej Valjadolid, Španija

Eneolit, bakarno doba ili halkolit (grčki: khalkos + lithos = 'bakar kamen') u starijoj literaturi nazivano i „kameno bakarno doba“, zbog uporedne upotrebe bakra i kamena. Bakarno doba je prelazno razdoblje između neolita i bronzanog doba (4. i 3. milenijum p. n. e.; 3500. - 2000. p. n. e.). Ovaj period obeležilo je otkriće bakra, metala koji počinje da se koristi u izradi primitivnog oruđa i oružja. Mešanjem bakra i kalaja dobijena je tvrda legura - bronza, koja potiskuje u potpunosti kamen kao materijal za izradu predmeta. Upravo po bronzi sledeće doba, koje smenjuje eneolit, dobija ime - bronzano doba.

U evropskoj istoriji i arheologiji povezuje se s početkom formiranja indoevropskih plemenskih zajednica na područjima koja obuhvataju Pricrnomorje (Crno more), Balkan i Bliski istok. Karakterišu ga prevladavanje stočarstva nad poljodeljstvom, lovom i ribolovom, snažnije povezane plemenske grupe, razvoj bakarne metalurgije, patrijarhat i prodiranje indoevropskih grupa s istoka. U stručnoj literaturi najčešće se koristi pojam eneolitik, budući da je njime bolje određen prelazni karakter ovog razdoblja.

O bakru

Bakar je mekani metal koji je lako obradiv materijal i primitivnim kamenim alatom. Na zemljinoj površini se najčešće pojavljuje kao plavi azurit, zeleni malahit ili kao crvena stena. Jedna od takvih najvećih nalazišta, nalazila su se okolo velikih jezera na granici SAD i Kanade i bilo je pronađeno više od 10.000 mesta od kojih neka potiču iz 3000. p. n. e., gde se eksploatisao bakar, čiji grumeni su mogli dosegnuti težinu od 100 kilograma. Geohemijska analiza je potvrdila da je taj bakar bio eksportovan do Južne Amerike jer su njegovi tragovi nađeni u grobu Inka.

Istorija upotrebe

Nalazi „Kulture zvonolikih pehara”, oko 1800. p. n. e., Gradski muzej Bruhzal, Nemačka.

Zbog svoje mekoće, bakar se u početku koristio za nakit. Otkrićem obrade hladnim postupkom ostvarena je dvostruka tvrdoća, čime su nastali alat i oružje potrebne tvrdoće. Jedina mana te obrade je bila krtkost. Najstariji dokazi korištenja bakra potiču iz 8000. p. n. e. iz Turske, Kajonu Tepesi, u blizini kojeg se nalaze rudnici bakra koji se i danas eksploatišu.

Premda se pre smatralo da se metalurgija najpre javlja u Anatoliji, prema današnjim saznanjima ona je bila poznata od samih početaka vinčanske kulture. Tako je u mestu Belovode na planini Rudnik u Srbiji 2010. godine otrkiveni dokazi topljenja bakra na visokim temperaturama iz oko 5000. p. n. e.; što vinčansku kulturu čini prvom kulturom bakarnog doba na svetu.

Sve veća upotreba bakra uzrokovala je promene u tadašnjem društvu. Pojavile su se grupe prvih specijalista, rudara, kovača, metalurga. Sve važnija je bila potraga za rudom. Tako se s vremenom do 3800. p. n. e., proširila upotreba bakra po celom Mediteranu i obalama Atlantika. Paralelno s bakrom, došlo je i do eksploatacije zlata, srebra i olova. Oko 3500. p. n. e. godine otkriven je arsen koji je dodavan bakru, čime je povećana njegova tvrdoća, a time nastaje arsenova bronza.

Hronologija

Po klasičnoj (niskoj) hronoligiji eneolit se deli na 3 faze:

• rani (2200 godine p. n. e.)
• srednji (1900 godine p. n. e.)
• pozni (1800/1700 godine p. n. e.)

Po visokoj hronoligiji eneolit se deli na:

• rani (od 3300 do 2800 godine p. n. e.)
• srednji (od 2800 do 2300 godine p. n. e.)
• pozni (2300/2200 do 2000/1900 godine p. n. e.)

Geohronologija

Eneolit pripada subborealu. (Holocen počinje 8300. godine pre naše ere i deli se na:

• Preboreal (8300/8000- 7200 godine p. n. e.)- Doba mezolita;
• Boreal (7200-5.500 godine p. n. e.) - Doba mezolita;
• Atlantik (5.500-3000. godine p. n. e.) -Doba neolita;
• Subboreal (3000-800. godine p. n. e.) - bakarno i Bronzano doba;
• Subatlantik (800/500 - do danas) - Gvozdeno doba,
• istorijski period

Osobenosti

Bakarno doba označava razdoblje u kojem je čovek stekao znanje izrade metalnih predmeta od bakra, kojeg je relativno jednostavno pronaći u prirodi bez potrebe za tehnologijom rudarstva. Bakar je pri tome hladno kovan ili liven. Livenje bakra otvorilo je mogućnost za sledeću stepenicu u razvoju čoveka, kada je od legure bakra i kalaja dobijena bronza, čija šira upotreba uvodi čovečanstvo u Bronzano doba.

Bakar su poznavale i koristile neke neolitske kulture, pa sama prisutnost i kakva-takva proizvodnja nije dovoljan razlog za izdvajanje novog praistorijskog razdoblja ukoliko to ne povlači i promene u načinu života. Pa tako u privredi dolazi do prevlasti stočarstva nad poljoprivredom, a ono brže stvara viškove, te omogućuje intenzivniju trgovinu, a time i stvaranje znatnijih materijalnih bogatstava. Osim toga snaga životinja u bakarnom dobu se sve češće koristi u poljoprivredi i transportu. Sam razvitak privrede dovodi do užih specijalizacija unutar pojedinih privrednih grana. U društvenom pogledu formiraju se čvršće povezane i organizovane patrijarhalne rodovske i plemenske zajednice.

Presek kurgana, stepske grobne humke (tumul) u Rusiji.

Eneolitska keramika sa lokaliteta Prljuša-Mali Šturac na planini Rudnik. Veliki broj kamenih rudarskih batova (maljeva, čekića) za drobljenje stene ukazuje da je rudnik na ovom lokalitetu eksploatisan u većem obimu, i da je iskopana veća količina karbonatne rude bakra za potrebe praistorijske metalurgije. Prilikom iskopavanja pronađene su keramičke posude datovane u doba eneolita

Iako su sve te promene bile izuzetno značajne, nisu imale revolucionarno obeležje neolita, pa se stoga za bakarno doba često koristi izraz eneolitik, koji ukazuje na kontinuirani razvoj neolita u bakarno doba, tj. da je pored novih elemenata još uvek vrlo prepoznatljiva tradicija neolita u svim sferama života. Isto vredi i za termine halkolitik (koristi se uglavnom u kontekstu egejskog i maloazijskog sveta) i kuprolitik.

Granice između ranog, srednjeg i kasnog eneolita nisu jasno definisane. Rani eneolit određuju kulture još čvrsto utemeljene u neolitu, u materijalnom, duhovnom i privrednom smislu. Srednji i kasni eneolit predstavljaju udaljavanje od neolitskih tradicija, s vrlo jakim naglaskom na metalurgiju i društvene promene koje će krajem eneolita dovesti do stvaranja plemenskih i rodovskih aristokratija.

Nalazi tzv. kulture vrpčaste kermike ili kulture ratnih sekira sa severa Evrope (oko 2000. p. n. e.), Arheološki muzej, Talin, Estonija.

Područje napretka i inovacija u eneolitu, kao i u neolitu, je egejski i maloazijski prostor, čije su populacije prisiljene da traže nove krajeve za život, pa se prebacuju na evropsko tlo. U to vreme se pojavljuje novo išodište migracija, novi istorijski put koji će imati veliku ulogu u svim kasnijim razdobljima istorije - područje Ponta, Zakavkazja i južnoruskih stepa, a put vodi preko šumovitih i erdeljskih Karpata uz donji tok Dunava. Iz tih krajeva pristizali su brzi, pokretljivi stočari, kojima su bila potrebna nova prostranstva za stoku, spremni da se izbore pod svaku cenu, a nije nevažno ni to da su oni već dobro ovladali metalurgijom. Svemu se tome nisu mogle odupreti konzervativne poljodelske populacije preživelog neolita.

Razvoj metalurgije

Veliki rudnici u doba eneolita su bili kvalitetni. Kod metala postoji "reciklaža", tj. staro oruđe i oružje se ponovo pretapa. Iz ovog perioda imamo rudnike - kod Beča se vadio kremen, opsidijan se javlja na Melosu i u južnoj Italiji i u češkom ravnogorju (tzv. čađavi opsidijan). Kremena industrija traje sve do gvozdenog doba.

Rana metalurgija bakra

Žuti kremen, Rio de Žaneiro, Brazil

U prvoj fazi bakar se koristio kao petrografska sirovina, koristio se samorodni bakar koji se i u ranijem periodu koristio za nakit. Još u 6. milenijumu javljaju se perlice od samorodnog bakra, ali to nije prava metalurgija. U Evropi već u kulturama poznog neolita imamo pojavu samorodnog bakra i oksidnih ruda. Ležišta bakarne rude su na Karpatima, u Češkom Ravnogorju, na Kavkazu, Uralu (gde rano počinje mešanje bakra i arsena, čime se dobija arsenska bronza).

Oksidne rude

Oksidne rude su sulfidne rude u žilama koje dospevaju na površinu, poput azurita, kuprita, malahita.

Eneolitski rudnici

• Rudna Glava (kod Majdanpeka)
• Ai Bunar (Južna Bugarska)

Ruda je primitivno vađena, sledila se žila sulfidne rude, koja je drobljena i zatim izvlačena. Kasnije se razvijaju i jednostavne peći za preradu rude. Oksidne rude su topljene u jamama (ruda je na dnu, ćumur postavljen okolo se palio) ili ognjištima. Metal bi se zahvatao u velike keramičke zdele. Sulfidne rude su tražile veliku vatru, bili su potrebni mehovi, a pretpostavlja se i „sopalj“ - šuplji predmet od keramike, koji je služio za duvanje (potpirivanje vatre). Ovakvi predmeti su pronađeni pored posuda za livenje. Istopljeni bakar se hvatao u malim posudama. U poznom eneolitu se javljaju kalupi. Bili su od kamena, izdubljeni, u početku jednodelni, za jednokratnu upotrebu. Dvodelni kalup se javlja tek 2300/2200. godine p. n. e. u Vučedolskoj kulturi.

Regionalne odlike

Evropa

Eci (ledeni čovek) pronađen je u Ectalskim Alpama i njegovi ostaci su datirani na 3300. p. n. e. Uz njegov leš pronađena je bakarna sekira koja dokazuje da se bakar iskopavao u Evropi pre 5.300 godina (500 godina pre nego što se ranije verovalo).

Još starija bakarna sekira pronađena je u Prokuplju u Srbiji (datirana oko 5.500. p. n. e.), što metalurgiju u Evropi čini još starijim. Da je saznanje o upotrebi bakra bilo raširenije od same upotrebe svjedoči kultura ratnih sekira (Kultura vrpčaste keramike) iz severne Evrope, gde su kamene sekire klesali u obliku izlivenih sekira, tj. kao imitaciju bakarnih sekira.

Primeri bakarnih kultura su Vila Nova de Sao Pedro i Los Milares na Iberskom poluostrvu, odakle potiče tzv. kultura zvonolikih vrčeva iz razvijenog bakarnog doba. Odavde se proširila obrada bakra i bronze na ostatak Evrope, zajedno s prodorom praindoevropskih jezika.

Kultura Varna u severnoj Bugarskoj pripada novijem bakarnom dobu (oko 4400-4100. p. n. e.), a karakterišu ga obojena keramika i bogate nekropole (npr. Varna i kompleks Durankulak koji je najveća praistorijska nekropola u jugoistočnoj Evropi (do danas je istraženo 1.200 grobova).

Megalitski hramovi na Malti su delo dve faze bakarnog doba: tzv. faza Džgantija (3600-3000. p. n. e.) i vrhunac tokom trajanja hramskog kompleksa u Taršinu koji je ostao u upotrebi sve do 2500. p. n. e.

Vučedolska kultura, koja je imala središte u istočnoj Slavoniji, uz desnu obalu Dunava, imala je svoj vrhunac od 3000-2200. p. n. e.

Rudnik bakra iz bakarnog doba u dolini Timna, pustinja Negev, Izrael.

Kulture eneolita na području Balkana

• Badenska kultura
• Kostolačka kultura
• Vučedolska kultura
• Tisapolgar - Bodrogkerestur (mađ. Tiszapolgár-Bodrogkeresztúr)
• Bubanj, Salkuca, Krivodol (Salkuca - rum. Salcuta)
• Kocofeni (rum. Cotofeni)
• Vajska

Širenje indoevropskih populacija iz stepskih oblasti južne Rusije prema srednjoj i jugoistočnoj Evropi i velika ekspanzija vučedolskog stila prema jadranskoj zoni, Panonskoj niziji i Rumunskom Banatu počinje razvoj eneolitskih kultura. Ovome doprinosi i razvoj metalurgije (u istočnim oblastima se nalaze najstariji rudokopi na Balkanu - Rudna Glava kod Majdanpeka).

Dezintegracijom ovog perioda započinje rano bronzano doba ovih oblasti. Ovi događaji služe kao podloga stvaranja periodizacije.

• Rani eneolit, označava dalju evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju sa bakrom, prerađuju ga i izrađuju od njega, sitnije, ukrasne predmete ili sekire koje podražavaju kamene, neolitske uzore (nalazi bakarnih predmeta u vinčanskoj kulturi, ostave kod Pločnika i dr).
• Srednji eneolit započinje sa prvim prodorom „stepskih pastira“ najpre u Podunavlje, a kasnije i južno od njega.
• Pozni eneolit naročito u zapadnim oblastima započinje formiranjem rane vučedolske kulture i traje kroz sve tri njene razvojne faze, sve do raspada vučedolskog kompleksa i formiranja niza lokalnih kultura ranog bronzanog doba nastalih na njenim tradicijama (Tivat-Rubež grupa, ljubljanska grupa, vinkovačka grupa ili na severu Mako u Mađarskoj, slč. Kosihy-Caka u Slovačkoj, a na istoku u Rumuniji rum. Moldova Veche.

U apsolutnim ciframa koje se oslanjaju na C-14 podatke (bez kalibracije), rani eneolit pripada vremenu 3100-2700, srednji eneolit traje od 2700-2300, a pozni od 2300. do 1900. god. p. n. e.

Afrika

Bakarno doba u Starom Egiptu, započelo oko 5. milenijuma p. n. e. i trajalo je duboko u Srednje kraljevstvo kada je bronza postala popularna tek za vreme 18. dinastije (oko 1500. p. n. e., Egipat - Nova država).

Subsaharska Afrika se razvijala odvojeno od ostatka sveta jer je Sahara delovala kao prepreka koja je ovo područje odsekla. Tako se bakarne i bronzane kulture javljaju sporadično i nepovezano, a pojedina plemena ostaju na nivou kamenog doba (Bušmani) sve do pojave kolonijalnih osvajača u 18. i 19. veku.

Azija

U području plodnog polumeseca (od Levanta do Mesopotamije), gde se i pojavila upotreba bakra, ona je trajala uporedo s upotrebom kalaja sve do 4. milenijuma p. n. e. kada je prevladala upotreba bronze. Najvažnija kultura bakarnog doba je mesopotamijska kultura grada Uruka (4000-3100. p. n. e.), prva ljudska civilizacija.

U južnoj Aziji su pripadnici Mergar kulture koristili oruđa od lokalnog bakra od 7700–3300. p. n. e., dok se na Dalekom istoku bakarni predmeti javljaju oko 4000. p. n. e. u kulturama Đangdžaj i Hungšan, mada nisu bili u široj upotrebi.

Prema nalazima A. Parpol, sličnosti lončarije civilizacije u dolini Inda, južnog Turkmenistana i severnog Irana od 4300. do 3300. p. n. e. navodi na zaključak da je u bakarnom dobu bila razvijena zavidna robna razmena.

Amerika

Nezavisna i sporadična pojava obrade bakra i bronze se javila među Inkama u južnoj Americi i među mezoameričkim kulturama u zapadnom Meksiku. U poređenju s ostatkom sveta, to se dogodilo relativno kasno (oko 600., a u široj upotrebi oko 800. godine). Odmah se javljaju regionalne razlike u obradi metala između središnje i južne Amerike (gde nastaju razne vrste legura: bakarno srebro, bakarni arsenik, bronza (bakar-kalaj) i bakar-arsen-kalaj), a morskim putevima proširila se prema severu.

Vidi još

• Umetnost praistorije

Literatura

• Srejović, Dragoslav (1981). „Kulture bakarnog i ranog bronzanog doba”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 31—43. 
• Nikola Tasic, "Eneolithic cultures of Central and West Balkans", Belgrade, 1995
• Parpola, Asko (2005). „Study of the Indus script”. Transactions of the 50th International Conference of Eastern Studies (PDF). Tokyo: The Tôhô Gakkai. str. 28—66. .
• Bogucki, Peter (2007). „Copper Age of Eastern Europe”. The Atlas of World Archaeology. London: Sandcastle Books. str. 66. .
• Evans, John (1897). The Ancient Stone Implements, Weapons and Ornaments of Great Britain. London: Longmans, Green, and Company. str. 197. .
• Hogan, C. Michael (2007). Los Silillos. , The Megalithic Portal, ed. A. Burnham [2]
• Miles, David (2016). The Tale of the Axe: How the Neolithic Revolution Transformed Britain. London, UK: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05186-3. 
• Pleger, T. C. (2002). „A Brief Introduction to the Old Copper Complex of the Western Great Lakes: 4000-1000 BC”. Proceedings of Twenty-seventh Annual Meeting of Forest History Association of Wisconsin. Oconto, Wisconsin: Forest History Association of Wisconsin. 
• Possehl, Gregory L (1996). Mehrgarh.  in Oxford Companion to Archaeology, edited by Brian Fagan. Oxford University Press.

Spoljašnje veze

• 'Chalcolithic Era' ; Elizabeth F. Henrickson . Encyclopædia Iranica 1991.