Vilnjus
| Vilnjus lit. Vilnius | |
|---|---|
Vilnjus | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Litvanija |
| Okrug | Vilnjus okrug |
| Osnovan | 1323. |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — | 539.939 |
| — gustina | 1.346,48 st./km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 54° 41′ 00″ S; 25° 17′ 00″ I / 54.683333° S; 25.283333° I |
| Površina | 401 km2 |
  Vilnjus Vilnjus na karti Litvanije | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Valdas Benkunskas |
| Poštanski broj | 01001 |
| Pozivni broj | 5 |
| Veb-sajt | |
| vilnius.lt | |
.jpg)
Vilnjus (litv. Vilnius, polj. Wilno, blr. Вільня, rus. Вильнюс) je prestonica i najveći grad Litvanije.[1] To je i drugi po veličini grad u Baltičkim zemljama. Vilnjus čini istoimenu opštinu u okviru Vilnjuskog okruga, koji čini šire gradsko područje, koje sa gradom ima oko 800 hiljada stanovnika.[2]
Stari deo grada Vilnjusa, jedno od najvećih očuvanih gradskih jezgara u istočnoj Evropi, je danas na spisku svetske baštine UNESKOa.
Odlukom Evropskog parlamenta Vilnjus i Linc su proglašeni kulturnim prestonicama Evrope za 2009. godine, što su uspešno i ostvarili.
Ovde postoji FK Žalgiris.
Geografija
[uredi | uredi izvor]
Vilnjus se nalazi u jugoistočnoj Litvaniji, na svega 20 km od beloruske granice. Od Baltičkog mora na zapadu zemlje grad je udaljen oko 320 km. Drugi po grad u Litvaniji, Kaunas, nalazi se na 102 km zapadno od Vilnjusa.
Vilnjus se nalazi u zapadnom delu prostrane Istočnoevropske nizije. Grad je smešten na 112 m nadmorske visine, u dolini reke Neris. Područje grada je blago zatalasano. Gradsko upravno područje zauzima danas 402 km². Grad Vilnjus se obrazovao na mestu ušća reke Vilnje u značajniju reku Neris. Reka meandrira kroz grad. Na području gradske uprave nalazi i niz malih jezera ledničkog porekla, oko kojih su danas smešteni gradski parkovi.
Klima
[uredi | uredi izvor]Klima oblasti Vilnjusa je umereno kontinentalna.[3]
| Klima Vilnjusa (1991—2020 normale, sunčanost 1961—1990, ekstremi 1777—sadašnjost) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Apsolutni maksimum, °C (°F) | 12,3 (54,1) |
14,4 (57,9) |
19,8 (67,6) |
29,0 (84,2) |
31,8 (89,2) |
34,2 (93,6) |
36,4 (97,5) |
34,9 (94,8) |
33,1 (91,6) |
24,5 (76,1) |
15,5 (59,9) |
10,5 (50,9) |
36,4 (97,5) |
| Srednji maksimum, °C (°F) | 4,9 (40,8) |
5,7 (42,3) |
13,1 (55,6) |
22,4 (72,3) |
26,7 (80,1) |
28,8 (83,8) |
30,8 (87,4) |
30,3 (86,5) |
25,4 (77,7) |
18,3 (64,9) |
11,1 (52) |
6,1 (43) |
32,1 (89,8) |
| Maksimum, °C (°F) | −1,7 (28,9) |
−0,5 (31,1) |
4,4 (39,9) |
12,6 (54,7) |
18,4 (65,1) |
21,7 (71,1) |
23,8 (74,8) |
23,1 (73,6) |
17,4 (63,3) |
10,2 (50,4) |
3,7 (38,7) |
−0,3 (31,5) |
11,2 (52,2) |
| Prosek, °C (°F) | −3,9 (25) |
−3,1 (26,4) |
0,9 (33,6) |
7,6 (45,7) |
13,0 (55,4) |
16,4 (61,5) |
18,7 (65,7) |
17,9 (64,2) |
13,0 (55,4) |
7,0 (44,6) |
1,8 (35,2) |
−2,2 (28) |
7,3 (45,1) |
| Minimum, °C (°F) | −5,9 (21,4) |
−5,6 (21,9) |
−2,7 (27,1) |
2,6 (36,7) |
7,5 (45,5) |
11,1 (52) |
13,6 (56,5) |
12,7 (54,9) |
8,5 (47,3) |
3,7 (38,7) |
−0,1 (31,8) |
−4,1 (24,6) |
3,5 (38,3) |
| Srednji minimum, °C (°F) | −19,3 (−2,7) |
−17,5 (0,5) |
−10,8 (12,6) |
−4,2 (24,4) |
0,1 (32,2) |
4,9 (40,8) |
8,1 (46,6) |
6,8 (44,2) |
1,1 (34) |
−3,8 (25,2) |
−8,7 (16,3) |
−14,1 (6,6) |
−22,0 (−7,6) |
| Apsolutni minimum, °C (°F) | −37,2 (−35) |
−35,8 (−32,4) |
−29,6 (−21,3) |
−14,4 (6,1) |
−4,4 (24,1) |
0,1 (32,2) |
3,5 (38,3) |
1,0 (33,8) |
−4,8 (23,4) |
−14,4 (6,1) |
−22,8 (−9) |
−30,5 (−22,9) |
−37,2 (−35) |
| Količina padavina, mm (in) | 38,9 (1,531) |
34,4 (1,354) |
37,0 (1,457) |
46,2 (1,819) |
52,1 (2,051) |
72,7 (2,862) |
79,3 (3,122) |
75,8 (2,984) |
65,2 (2,567) |
51,5 (2,028) |
51,5 (2,028) |
49,2 (1,937) |
653,8 (25,74) |
| Dani sa padavinama | 21,7 | 18,4 | 17,5 | 10,2 | 12,4 | 11,7 | 11,4 | 10,5 | 9,7 | 13,5 | 16,7 | 21,2 | 174,9 |
| Sunčani sati — mesečni prosek | 37 | 70 | 117 | 165 | 242 | 231 | 220 | 217 | 141 | 93 | 33 | 25 | 1.591 |
| UV indeks | 0 | 1 | 2 | 3 | 5 | 6 | 6 | 5 | 3 | 2 | 1 | 0 | 2,8 |
| Izvor: WMO (avg high and low)[4] NOAA (sun, extremes, and mean temperatures),[5] Météo Climat,[6] Time and Date (dewpoints, 1985–2015)[7] and Weather Atlas[8] | |||||||||||||
Svega 20% gradske površine je izgrađeno područje, a ostatak su parkovi, šume, polja i obradivo zemljište. Zbog toga je Vilnjus jedan od „najzelenijih“ glavnih gradova u Evropi.
Istorija
[uredi | uredi izvor]
Naselje na mestu Vilnjusa je prvi put spominje 1252. god. pod imenom Voruta, legendarni glavni grad Mindaugas, a pod današnji nazivom 1323. godine. Već 1387. godine naselje Vilnjus dobija gradska prava. U prvo vreme grad je bio u okviru Velike kneževine Litvanije. Početkom 16. veka ova država doživljava svoj zenit, a srednjovekovni Vilnjus svoj procvat. Grad se obziđuje bedemima od 1503. do 1522. sa čak devet gradskih vrata i tri kule. Vladar Sigismund II Avgust je imao svoj dvor u Vilnjusu 1544. Univerzitet u Vilnjusu je osnovao kralj Stefan Batori 1579. godine. Međutim, stalni ratovi sa Rusima na istoku države doveli su do pada grada pod njihovu vlast i njegovog pustošenja krajem 17. veka. Grad se brzo oporavljao i uskoro ponovo bio jedan od najvećih gradova ovog dela Evrope.
Godine 1795. Vilnjus potpada pod vlast Carske Rusije.[1] Grad je i dalje zadržao položaj važnog privrednog središta, ali su bune Litvanaca dovele do niza mera, kojima je brojnost i značaj litvanskog življa u gradu svedena na minimum u korist Poljaka, Jevreja i Belorusa.
U razdoblju od 1918—41. godine. Vilnjus je bio deo poljske države.[1] Grad je u ovo vreme bio jedan od najvećih gradova međuratne Poljske, a Poljaci su činili pretežno gradsko stanovništvo. Vilnjus je bio poznat kao jedno od najživljih mesta države sa jakom industrijom. Pred Drugi svetski rat grad je imao oko 200 hiljada stanovnika.
Drugi svetski rat doneo je brojne posledice po sliku dotadašnjeg Vilnjusa.[1] Vilnjus i veći deo Litvanije je priključen 1939. g. Sovjetskom Savezu. Zapravo, rukovodstvo Litvanije je pristalo na prisustvo vojske Sovjetskog Saveza na svojoj teritoriji u zamenu za priključenje Vilnjusa Litvaniji. Već 1941. godine grad zauzimaju Nemci, koji su veoma brzo uništili jevrejsko gradsko stanovništvo. Odmah posle rata veći deo dotad pretežnih Poljaka iselio se u maticu, a grad je postepeno dobijao litvanski karakter zahvaljujući nagloj industrijalizaciji i urbanizaciji, koja privukla brojno litvansko stanovništvo iz svih delova zemlje.
Godine 1991. u Vilnjusu je rukovodstvo dotadašnje sovjetske republike Litvanije izglasalo osamostaljenje Litvanije.[1] 2009. godine grad je bio Evropska prestonica kulture.
Stanovništvo
[uredi | uredi izvor]U gradu živi oko 556.490 stanovnika (2021.), dok je gustina naseljenosti oko 1560 st./km².
Po poslednjem popisu većinu stanovništva čine etnički Litvanci sa 67,1%, ali grad ima veoma heterogenu nacionalnu i versku strukturu. Pored njih, značajan deo stanovništva čine Poljaci (15,4%), Rusi (10%) i Belorusi (4%). Poljaci su do Drugog svetskog rata bili pretežno stanovništvo u gradu i okolini. Do tog rata u gradu su živeli i Jevreji (veoma brojni) i Nemci.
Od pada komunizma prisutan je stalni pad broja stanovnika u Vilnjusu (kao i u celoj Litvaniji). Iako je poslednjih godina ovaj proces usporen, on je i dalje prisutan.
Privreda
[uredi | uredi izvor]Iako u Vilnjusu živi oko 15% stanovništva Litvanije, on daje 35% državnog dohotka. Danas je Vilnjus glavno ekonomsko središte zemlje, iako je nekadašnja industrija znatno manje zastupljena u odnosu na pre 20 godina. Sa druge strane, tercijarni sektor doživeo je pravi procvat, najviše zahvaljujući dobijanju statusa prestonice i turizmu, zasnovanom na dobrom očuvanom starom gradskom jezgru.
Saobraćaj
[uredi | uredi izvor]![[ikona]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Wiki_letter_w_cropped.svg/20px-Wiki_letter_w_cropped.svg.png){kind=small} | Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Znamenitosti
[uredi | uredi izvor]Grad Vilnjus je prepoznatljiv po dobro očuvanom starom gradskom jezgru, jednom od najvećih u celoj Evropi (oko 3,5 km²). stari grad je i danas okružen starim zidinama sa kapijama, a u središnjem delu se nalazi katedrala i gradska kuća. Posebno je zanimljiv doživljaj spleta verskih hramova (katoličke, pravoslavne i protestantske crkve, sinagoge), kao odraza burne prošlosti, koji su pritom na veoma malim rastojanjima.
Ovde postoji Kompleks zamkova u Vilnjusu.
Partnerski gradovi
[uredi | uredi izvor]Vilnjus je partnerski grad sa nizom gradova:[9]
Salcburg (nem. Salzburg), Austrija
Sofija (bug. София), Bugarska
Pirej (grč. Πειραιάς, Grčka
Alborg (dan. Aalborg), Danska
Pavija (ital. Pavia), Italija- Tajpej (kin: 臺北市), Kina (Tajvan)
Budimpešta (mađ. Budapest), Mađarska
Duizburg (nem. Duisburg), Nemačka- Erfurt (nem. Erfurt), Nemačka
Oslo (norv. Oslo), Norveška
Varšava (polj. Warszawa), Poljska- Krakov (polj. Kraków), Poljska
Medison (engl. Madison), Viskonsin, Sjedinjene Američke Države- Čikago (engl. Chicago), Ilinois, Sjedinjene Američke Države
Akhisar (tur. Akhisar), Turska
Kijev (ukr. Київ), Ukrajina
Joensu (fin. Joensuu), Finska
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b v g d Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. V-Đ. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 56. ISBN 86-331-2112-3.
- ^ „Statistinės suvestinės: Gyventojų skaičius pagal savivaldybes 2020 m. sausio 1 d.” [Statistical summaries: number of inhabitants in municipalities as of 1 January 2019]. Vilnius (na jeziku: litvanski). Valstybės įmonė Registrų centras [State Enterprise Center of Registers of Lithuania]. 1. 1. 2020. Pristupljeno 8. 1. 2020.
- ^ „Lithuanian Hydrometeorological Service”. meteo.lt. Pristupljeno 7. 8. 2020.
- ^ „World Weather Information Service – Vilnius”. World Meteorological Organization. Arhivirano iz originala 23. 12. 2019. g. Pristupljeno 2. 2. 2013.
- ^ „Vilnius Climate Normals 1961–1990”. National Oceanic and Atmospheric Administration. Pristupljeno 2. 2. 2017.
- ^ „Météo Climat 1991–2020 averages for Lithuania”. Météo Climat. Pristupljeno 2. 12. 2020.
- ^ „Climate & Weather Averages in Vilnius”. Time and Date. Pristupljeno 24. 7. 2022.
- ^ „Vilnius, Lithuania – Detailed climate information and monthly weather forecast”. Weather Atlas. Yu Media Group. Pristupljeno 6. 4. 2021.
- ^ „Miestai partneriai”. ivilnius.lt (na jeziku: litvanski). Vilnius. Pristupljeno 28. 8. 2019.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- References from vle.lt stands for the Visuotinė lietuvių enciklopedija.
- Briedis, Laimonas (2009). Vilnius. City of Strangers. Baltos Lankos Publishers.
- Brensztejn, Michał (1919). Spisy ludności m. Wilna za okupacji niemieckiej od d. 1 listopada 1915 r. (na jeziku: Polish). Warsaw.
- Mačiulis, Dangiras; Staliūnas, Darius (2015). Lithuanian Nationalism and the Vilnius Question, 1883-1940.
- Srebrakowski, Aleksander (2000). Polacy w Litewskiej SRR 1944-1989. Toruń.
- Srebrakowski, Aleksander (2020). „The nationality panorama of Vilnius”. Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej. LV (3).
- Weeks, T. R. (2015). Vilnius between Nations, 1795–2000. Northern Illinois University Press.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]- Zvanični veb-sajt
- Fotografije Vilnjusa
- Wilno (jezik: poljski)
- Grupa jevrejskih partizana kod Vilnjusa Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. jun 2015) (jezik: engleski)
- Kurzbiographien (jezik: nemački)
- Partisan Rachel Rudnitzky After Liberation (jezik: engleski)
- Najstariji pravoslavni hram u Litvaniji („Politika”, 7. februar 2019)
- The Jerusalem of Lithuania: The Story of the Jewish Community of Vilna an online exhibition by Yad Vashem
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Ostale | |
.svg){kind=small}
