Aleksander VI

Sukcesja apostolska
Data konsekracji	1471
Konsekrowani biskupi
Wiguläus Fröschl von Marzoll	14 maja 1500

Aleksander VI
Alexander Sextus
	Rodrigo Borgia; Rodrigo de Borja y Borja
	Papież; Biskup Rzymu
	; Portret Aleksandra VI, autorstwa Pedra Berruguete’a (koniec XV wieku)
Kraj działania	Państwo Kościelne
Data i miejsce urodzenia	1 stycznia 1431 ; Xàtiva
Data i miejsce śmierci	18 sierpnia 1503 ; Rzym
Miejsce pochówku	Kościół Matki Bożej z Montserrat w Rzymie
	Papież
Okres sprawowania	1492–1503
	Wicekanclerz Świętego Kościoła Rzymskiego
Okres sprawowania	1457–1492
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Diakonat	1468
Prezbiterat	30 października 1471
Nominacja biskupia	30 sierpnia 1471
Sakra biskupia	30 lub 31 października 1471
Kreacja kardynalska	20 lutego 1456; Kalikst III
Kościół tytularny	San Nicola in Carcere (17 września 1456); S. Maria in Via Lata; biskup Albano (30 sierpnia 1471); biskup Porto e S. Rufina (24 lipca 1476)
Pontyfikat	11 sierpnia 1492
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Aleksander VI, łac. Alexander VI, hiszp. Rodrigo de Borja y Borja, wł. Rodrigo Borgia^[1] (ur. 1 stycznia 1431 w Xativie, zm. 18 sierpnia 1503 w Rzymie^[2]) – papież w okresie od 11 sierpnia 1492 do 18 sierpnia 1503^[3].

Życiorys

Wczesne życie

Był synem Jofré de Borji y Escrivà i Isabel de Borji i siostrzeńcem papieża Kaliksta III (Alfonsa de Borja)^[4]. Ukończył studia prawnicze w Bolonii^[4]. W latach 40. XV wieku otrzymał liczne beneficja, m.in. w Xativie (1444), Walencji (1445), Barcelonie czy Segorbe (1448)^[4]. Wuj w 1456 mianował go legatem w Marchii Ankońskiej, następnie (w 1457) – wicekanclerzem Kościoła rzymskiego i wodzem wojsk papieskich^[2]. W tym samym roku, 20 lutego został mianowany kardynałem diakonem^[4]. 17 września otrzymał diakonię San Nicola in Carcere^[4] W 1468 Rodrigo Borgia przyjął święcenia kapłańskie^[3]. Otrzymał także liczne biskupstwa, m.in. biskupstwo Walencji^[3]. Jako urzędnik wyróżnił się dużą sprawnością, przeprowadził reformę kancelarii papieskiej, której poświęcił pismo Glossa in regulas Cancellariae. Od około 1467 żył w konkubinacie z Vanozzą Cattanei. Kochanka urodziła mu kilkoro dzieci – m.in. Cezara, Juana, Lukrecję i Joffrego. Miał również innych potomków z nieznanymi bliżej kobietami oraz z Giulią Farnese.

Wybór na papieża

Po śmierci Innocentego VIII, na konklawe w 1492 zebrało się 23 kardynałów, z których faworytami byli Rodrigo Borgia i Giuliano della Rovere^[5]. Obaj kandydaci jawnie uciekali się do łapownictwa, by zasiąść na Tronie Piotrowym^[5]. Francuski król Karol VIII Walezjusz, forsując kandydaturę kardynała della Rovere, zdeponował 200 tys. dukatów w banku rzymskim i kolejne 100 tys. w Genui^[5]. Dzięki swojej przebiegłości, Rodrigo Borgia zdołał przekupić część kardynałów, m.in.: Colonnę, Orsiniego, Savellego, Sclafenatiego i Michiela, nadając im liczne beneficja^[5]. Ponadto kardynał Ascanio Sforza otrzymał od przyszłego Aleksandra VI okazały zamek i tytuł wicekanclerza Kościoła rzymskiego^[5]. Działania te zaowocowały elekcją 11 sierpnia 1492^[4].

Pontyfikat

Główną sferą działań większości papieży renesansu było wzmocnienie świeckiej władzy papieży i Państwa Kościelnego, walka o duchową i polityczną niezależność papiestwa i Kościoła od potęg świeckich oraz odnowa administracyjnych struktur kościelnych. Aleksander VI m.in. dzięki nadaniu licznych beneficjów opanował istniejącą w Państwie Kościelnym samowolę lokalnych możnowładców i całkowicie zreorganizował jego administrację^[2]. Ta typowa dla renesansowych władców polityka centralizacji państwa wzbudziła opór lokalnych notabli, którzy zwrócili się o pomoc przeciw Aleksandrowi do wrogiej Kościołowi Francji – królowie tego państwa, zwłaszcza w czasach niedawnej niewoli awiniońskiej, od dawna dążyli do podporządkowania sobie papiestwa i spraw kościelnych (gallikanizm). Celom tym służyły także nadane jego dzieciom beneficja^[2]. W 1492 Cezar Borgia został biskupem Walencji^[2]. Rok później ojciec kreował go kardynałem, wraz z Alessandrem Farnese^[2]. Papież zabiegał także o wzmacniające jego wpływy we Włoszech małżeństwa swoich dzieci (zwłaszcza Lukrecji) z najpotężniejszymi rodami Włoch i Hiszpanii^[2]. Częściowo zostało to przerwane w 1497 śmiercią drugiego syna, Juana, który został prawdopodobnie zamordowany przez swego brata Cezara^[2]. Wydarzenie to wstrząsnęło Aleksandrem VI – 16 czerwca zwołał on specjalny konsystorz, na którym publicznie wyznał swoje grzechy, zapowiedział wielką reformę całego Kościoła, powołał w tym celu komisję kardynalską i rozpoczął przygotowania do soboru. Plan reformy stanowił zapowiedź Soboru Laterańskiego V i późniejszego Soboru Trydenckiego, zamierzenia papieża nie zostały jednak zrealizowane, gdyż pod wpływem syna Cezara wkrótce powrócił on do dawnego trybu życia^[2].

W sprawach polityki wewnętrznej Borgia poparł króla Neapolu Ferrante w sporze z francuskim władcą Karolem VIII po tym, jak syn papieża, Joffre, zawarł małżeństwo z wnuczką Ferdynanda^[2]. Następnie, po śmierci króla Ferrante, Aleksander poparł jego syna Alfonsa II i koronował go^[2]. Karol Walezjusz wsparty przez kardynała Giuliana della Rovere najechał Włochy, zdobył Neapol i zagroził zwołaniem soboru^[2]. Papież początkowo zwrócił się z prośbą o pomoc do sułtana Bajazyta II, a następnie do Ligi Świętej, z pomocą której udało mu się wyprzeć Karola VIII z Włoch w 1493, a cztery lata później koronować na króla Neapolu Fryderyka Aragońskiego^[2]. W tym czasie zwolnił swego syna, Cezara, z godności kardynalskiej i uczynił go legatem w Neapolu, a potem we Francji^[2]. Na prośbę nowego króla francuskiego Ludwika XII unieważnił jego małżeństwo, a także podzielił królestwo Neapolu pomiędzy Francję i Hiszpanię, co przyczyniło się do znacznego ocieplenia relacji z Francją^[2].

W 1493 zrodził się konflikt pomiędzy Hiszpanią i Portugalią dotyczący eksploracji Nowego Świata^[2]. Papież, by rozwiązać ten spór, wyznaczył linię demarkacyjną^[3]. Przebiegała ona 100 mil na zachód od Wysp Azorskich, jednak została zmieniona podczas traktatu w Tordesillas (7 czerwca 1494), ponieważ początkowa wersja znacznie faworyzowała Hiszpanów^[2].

W czasie pontyfikatu Aleksandra VI miał miejsce ostry spór pomiędzy papieżem a zakonnikiem Girolamo Savonarolą^[3]. Konflikt rozpoczął się spokojnym dialogiem w 1495, a zakończył się ekskomuniką mnicha w 1498^[2]. Savonarola był przesłuchiwany, torturowany, a ostatecznie został skazany na śmierć przez powieszenie, a jego ciało spalono na stosie^[6].

Rządy Aleksandra VI to fala licznych skandali, ekscesów i oznak zepsucia moralnego w najwyższych władzach Kościoła rzymskiego. Do historii przeszedł tzw. „Bankiet Kasztanów(inne języki)”, znany także jako „Balet Kasztanów”, którym określa się kolację wydaną przez Cezara Borgię 30 października 1501. Johann Burchard, mistrz ceremonii kilku papieży w latach 1483–1503, opisał przebieg imprezy w swojej kronice Liber Notarum, gdzie Cesare i Lukrecja spędzili czas w towarzystwie ok. 50 kurtyzan i prostytutek^[7]^[8].

Życie prywatne

Z Vanozzą Cattanei miał pięcioro dzieci^[5]:

Juana, Cezara, Lukrecję, Joffre i Pedro Luisa^[a].

Z nieznanymi kobietami miał^[5]:

Isabellę i Girolamę oraz Rodriga^[9].

Z Giulią Farnese miał córkę^[5]:

Laurę.

Sporne jest pochodzenie urodzonego w 1498 Giovanniego Borgii. Aleksander VI 1 sierpnia 1501 wydał dwie sprzeczne ze sobą bulle, z których pierwsza podawała, że ojcem Giovanniego jest Cezar Borgia, a druga, że sam Aleksander VI^[10]. Pojawiały się nawet teorie, że Giovanni jest owocem kazirodczego związku Lukrecji z Aleksandrem VI^[10]. Obecnie pewną popularnością wśród badaczy cieszy się hipoteza, że był on nieślubnym synem Lukrecji Borgii i służącego Pedro Calderona, z którym Lukrecja nawiązała romans ok. 1498, a bulle z 1 sierpnia 1501 miały ukryć fakt, że jego ojciec był człowiekiem z niższych warstw społecznych^[11].

Był pradziadkiem Anny d’Este.

Śmierć

Po powrocie z podróży 12 sierpnia 1503 Aleksander VI i jego syn Cezar zachorowali. Przez kilka dni obaj cierpieli z powodu nawracającej wysokiej gorączki z wymiotami^[12]. Podczas, gdy 18 sierpnia Cezar Borgia był już niemal zdrowy, jego ojciec zmarł^[12]. Papieski lekarz Scipio stwierdził, że śmierć nastąpiła na skutek ataku apopleksji^[12]. Zdaniem niektórych współczesnych mu historyków, takich jak Raffaello Maffei, Francesco Guicciardini czy Pietro Bembo, zarówno papież, jak i jego syn, nie zmarli z przyczyn naturalnych^[12]. Mieli oni zamiar otruć bogatego kardynała Adriano Castello i omyłkowo wypili zatrute wino^[12]. Teoria ta ma jednak sporo mankamentów i wątpliwości, a co za tym idzie, jako nieprawdopodobna i nieprawdziwa, jest odrzucana przez większość badaczy historii papiestwa^[12].

Ocena

Okazał się dobrym dyplomatą i politykiem^[3]. Prowadził jednak bardzo rozwiązłe życie (przeciwnicy polityczni zarzucali mu nawet uczestnictwo w publicznych orgiach wraz z własną córką) i dbał nadmiernie o swoją rodzinę. Wszystkie swoje dzieci obsadził na wysokich stanowiskach w Państwie Kościelnym i zapewnił im dobrobyt^[2]. Zarzucano mu nadmierny przepych dworu papieskiego, symonię, nikolaizm i nepotyzm^[13].

Oceny pontyfikatu Aleksandra VI bywają skrajne – często uznaje się go za jednego z najgorszych papieży^[3]. Powstała też specyficzna czarna legenda Aleksandra VI i jego dzieci. Wiele faktów historycznych wciąż budzi spory – do złagodzenia opinii historyków o Aleksandrze VI, który szczególnie surowo oceniany był przez XIX-wieczną historiografię protestancką, przyczyniło się też odkrycie wielu nowych dokumentów historycznych^[13]. Istnieją jednak wśród historyków także tendencje do oczyszczania Aleksandra VI z wielu stawianych mu zarzutów oraz uwypuklania pozytywnych aspektów jego działalności^[13].

Wśród historyków XX-wiecznych bardzo negatywnie ocenia Aleksandra VI Ludwig von Pastor^[13]. Twierdził on, że panowanie Aleksandra VI było tragedią dla Kościoła, jego rządy charakteryzowała buta, jawna rozwiązłość w życiu prywatnym i nepotyzm^[13]. Nawet śmierć ukochanego syna, Juana, nie spowodowała przemiany moralnej papieża, który wkrótce potem powrócił do niemoralnego życia^[13]. Pastor zwrócił jednak uwagę, że nawet najzacieklejsi wrogowie Borgii nie mogli mu nic zarzucić w sprawach czysto kościelnych^[13]. Ogólnie jednak ocenił, że rządy Aleksandra zdyskredytowały autorytet papiestwa i były nieszczęściem dla Kościoła^[13]. Polemikę z Pastorem podjął belgijski badacz Peter De Roo, który po długoletniej kwerendzie we włoskich i zagranicznych archiwach, opierając się przy tym na literaturze przedmiotu obejmującej kilkaset pozycji, wydał pięciotomową pracę Material for a History of Pope Alexander VI, his relatives and his time^[14].

Nieco łagodniej od Pastora wypowiadał się niemiecki historyk, Ferdinand Gregorovius^[15]. Twierdził, że charakter człowieka zależy od okoliczności i czasów, w jakich się znajduje, a Aleksander VI jest postrzegany w „niewłaściwych proporcjach”^[15]. Nie uważał go bowiem za człowieka złego, a jedynie człowieka pozbawionego religijności^[15]. Zaznaczał, że papież nie był wybitnym umysłem i dążył do ustanowienia teokracji, a do wykonywania władzy miały zostać powołane jego dzieci^[15]. Według Gregoroviusa, Borgia nigdy nie sprawował rzeczywistej władzy, nie wykazał zdecydowania ani śmiałości w działaniu, a jedynie dostosowywał się do okoliczności^[15].

Zdecydowanie dalej w swojej krytyce posunął się szwajcarski teolog protestancki i historyk chrześcijaństwa Philip Schaff^[5]. Uważał on, że pontyfikat Aleksandra VI był zaprzeczeniem słów Jezusa skierowanych do św. Piotra o charakterze instytucji papiestwa^[5]. Twierdził, że Borgia był „potworem” gorszym od papieży okresu pornokracji oraz papieży oskarżanych o herezję^[5]. Odnosząc się do rozważań Pastora, Schaff uznał, że Aleksander dał przykład najwyższej deprawacji^[5].

Mecenat artystyczny

Pomimo że Aleksander VI nie był takim mecenasem sztuki jak Sykstus IV, to chętnie korzystał z usług znanych artystów przy planach budowy kościołów^[2]. W kwestiach budowlanych Aleksander VI skupił swoją uwagę na Zatybrzu i tzw. „mieście Leona”, które zostały zmodernizowane^[16]. Odrestaurował ulicę Via Alessandrina i Zamek Świętego Anioła, a do jego udekorowania (a także do prywatnych apartamentów Borgiów) zatrudnił malarza Pinturicchiego^[16]. Ufortyfikował więzienie Torre di Nona i zrealizował plany architektoniczne Mikołaja V^[16]. Nakłonił Michała Anioła do przebudowy bazyliki św. Piotra^[2]. Przebudował swój dawny kościół tytularny S. Nicola in Carcere oraz SS. Apostoli; odnowił dach w kościele S. Maria Maggiore, a także umocnił mury miejskie^[16]. Ponadto wydał 9000 dukatów na odbudowy zamków w Subiaco, Civita Castellana, Tivoli, Nepi czy Osimo^[16]. Prace związane z freskami papież zlecał Rafaelowi Santiemu, natomiast do prac architektonicznych zatrudniany był Donato Bramante^[16].

W kulturze masowej

Życie papieża Aleksandra VI i jego rodziny wykorzystał Mario Puzo w swojej książce Rodzina Borgiów, gdzie ukazał rodzinę jako pierwszą włoską mafię, duchowych przodków klanu Corleone, niecofających się przed niczym, ale dbających o swoich krewnych^[17].
Rodrigo Borgia występuje w grach komputerowych Assassin’s Creed II^[18] oraz Assassin’s Creed: Brotherhood jako jeden z głównych celów Ezia Auditorego da Firenze, bractwa asasynów^[19].
W serialu telewizyjnym Rodzina Borgiów, opowiadającym o pontyfikacie Aleksandra VI, w jego postać wcielił się Jeremy Irons^[20], a w serialu Prawdziwa historia rodu Borgiów – John Doman.
Aleksander VI jest także bohaterem filmu Konklawe^[21] oraz komiksu Borgia. Krew dla papieża^[22].
Rodzina Borgiów jest także częścią fabuły książek Olivera Bowdena Assassin’s Creed: Renesans i Assassin’s Creed: Bractwo.

Uwagi

↑ W przypadku Pedro Luisa, macierzyństwo Vanozzy Cattanei bywa przez niektórych historyków kwestionowane.

Przypisy

↑ Alessandro VI. l’Enciclopedia Italiana. [dostęp 2013-04-18]. (wł.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u John N. D. Kelly: Encyklopedia papieży. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1997, s. 352–355. ISBN 83-06-02633-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Rudolf Fischer-Wollpert: Leksykon papieży. Kraków: Znak, 1996, s. 127–128. ISBN 83-7006-437-X.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Borja, Rodrigo de. The Cardinals of the Holy Roman Church. [dostęp 2013-04-13]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l The Last Popes of the Middle Ages. 1447–1521. W: Philip Schaff: History of the Christian Church. T. VI: From Boniface VIII. to Martin Luther. A.D. 1294–1517. Christian Classics Ethereal Library. (ang.).
↑ Roman Konik, W obronie Świętej Inkwizycji, Wektory, Wrocław 2004, s. 142, ISBN 83-918847-4-0
↑ Johann Burchard, Diarium sive rerum urbanarum commentarii (Paris: E. Leroux, 1883–85), vol. 1, 443, vol. 2,167; translated by Geoffrey Parker as At the Court of the Borgia, Being an Account of the Reign of Pope Alexander VI Written by His Master of Ceremonies Johann Burchard (London: Folio Society, 1963), p. 194.
↑ John Burchard, Pope Alexander VI and his Court. Extracts from the Latin Diary of the Papal Master of Ceremonies, 1484–1506. Ed. F. L. Glaser, New York, 1921.
↑ Uhl A., Dzieci Papieży, Wydawnictwo Olimp, Poznań 2009, ISBN 978-83-61513-19-3, s. 153.
↑ ^a ^b Ludwig von Pastor: The history of the popes, from the close of the middle ages. T. VI. Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner, Co & Ltd., 1901, s. 104–107.
↑ M. Bellonci, Lukrecja Borgia, jej życie i czasy, Warszawa 1988, s. 280.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ferdinand Gregorovius: History of the City of Rome in the Middle Ages. T. VII. Londyn: George Bell & Sons, 1900, s. 516–521. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Ludwig von Pastor: The history of the popes, from the close of the middle ages. T. VI. Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner, Co & Ltd., 1901, s. 137–141.
↑ Peter De Roo, Material for a History of Pope Alexander VI, his relatives and his time, Brugia 1924.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Ferdinand Gregorovius: History of the City of Rome in the Middle Ages. T. VII. Londyn: George Bell & Sons, 1900, s. 523–529. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ludwig von Pastor: The history of the popes, from the close of the middle ages. T. VI. Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner, Co & Ltd., 1901, s. 165–181.
↑ Rodzina Borgiów (The Family). Esensjopedia. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).
↑ Assassin’s Creed II – recenzja. Gry-Online. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).
↑ Assassin’s Creed: Brotherhood. Gry-Online. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).
↑ The Borgias Episodes. TV.com. [dostęp 2012-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-19)]. (ang.).
↑ The Conclave (2006). IMDb. [dostęp 2013-04-16]. (ang.).
↑ Borgia. Krew dla papieża. Taurus Media. [dostęp 2017-03-13]. (pol.).

Bibliografia

Pope Alexander VI. Catholic Encyclopedia. [dostęp 2013-04-13]. (ang.).

Linki zewnętrzne

Aleksander VI [online], catholic-hierarchy.org [dostęp 2011-07-29] (ang.).
Aleksander VI – dokumenty w bibliotece Polona

[uwaga1-9] W przypadku Pedro Luisa, macierzyństwo Vanozzy Cattanei bywa przez niektórych historyków kwestionowane.

[treccani-1] Alessandro VI. l’Enciclopedia Italiana. [dostęp 2013-04-18]. (wł.).

[Kelly-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u John N. D. Kelly: Encyklopedia papieży. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1997, s. 352–355. ISBN 83-06-02633-0.

[Wollpert-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Rudolf Fischer-Wollpert: Leksykon papieży. Kraków: Znak, 1996, s. 127–128. ISBN 83-7006-437-X.

[FIU-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Borja, Rodrigo de. The Cardinals of the Holy Roman Church. [dostęp 2013-04-13]. (ang.).

[Schaff-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l The Last Popes of the Middle Ages. 1447–1521. W: Philip Schaff: History of the Christian Church. T. VI: From Boniface VIII. to Martin Luther. A.D. 1294–1517. Christian Classics Ethereal Library. (ang.).

[6] Roman Konik, W obronie Świętej Inkwizycji, Wektory, Wrocław 2004, s. 142, ISBN 83-918847-4-0

[Burchard-7] Johann Burchard, Diarium sive rerum urbanarum commentarii (Paris: E. Leroux, 1883–85), vol. 1, 443, vol. 2,167; translated by Geoffrey Parker as At the Court of the Borgia, Being an Account of the Reign of Pope Alexander VI Written by His Master of Ceremonies Johann Burchard (London: Folio Society, 1963), p. 194.

[Burchard2-8] John Burchard, Pope Alexander VI and his Court. Extracts from the Latin Diary of the Papal Master of Ceremonies, 1484–1506. Ed. F. L. Glaser, New York, 1921.

[Uhl-10] Uhl A., Dzieci Papieży, Wydawnictwo Olimp, Poznań 2009, ISBN 978-83-61513-19-3, s. 153.

[Pastor-11] Ludwig von Pastor: The history of the popes, from the close of the middle ages. T. VI. Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner, Co & Ltd., 1901, s. 104–107.

[Bellonci-12] M. Bellonci, Lukrecja Borgia, jej życie i czasy, Warszawa 1988, s. 280.

[Gregorovius-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ferdinand Gregorovius: History of the City of Rome in the Middle Ages. T. VII. Londyn: George Bell & Sons, 1900, s. 516–521. (ang.).

[Pastor3-14] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Ludwig von Pastor: The history of the popes, from the close of the middle ages. T. VI. Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner, Co & Ltd., 1901, s. 137–141.

[De_Roo-15] Peter De Roo, Material for a History of Pope Alexander VI, his relatives and his time, Brugia 1924.

[Gregorovius2-16] Ferdinand Gregorovius: History of the City of Rome in the Middle Ages. T. VII. Londyn: George Bell & Sons, 1900, s. 523–529. (ang.).

[Pastor2-17] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Ludwig von Pastor: The history of the popes, from the close of the middle ages. T. VI. Londyn: Kegan Paul, Trench, Trubner, Co & Ltd., 1901, s. 165–181.

[esensja-18] Rodzina Borgiów (The Family). Esensjopedia. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).

[gryonline-19] Assassin’s Creed II – recenzja. Gry-Online. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).

[gryonline2-20] Assassin’s Creed: Brotherhood. Gry-Online. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).

[tv.com-21] The Borgias Episodes. TV.com. [dostęp 2012-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-19)]. (ang.).

[imdb-22] The Conclave (2006). IMDb. [dostęp 2013-04-16]. (ang.).

[taurus-23] Borgia. Krew dla papieża. Taurus Media. [dostęp 2017-03-13]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[a]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Lata 1130–1378	Wilhelm (1130–1137) Corrado Demetri (1137–1138) Gilles (1138–1139) Corrado Demetri (1139–1153) Imar (1153–1159) Gregorio Centu (1159–1162) Ubaldo de Lucca (1162–1181) Konrad von Wittelsbach (1181–1200) Ottaviano di Paoli (1200–1206) Pietro Gallocia (1206–1211) Giovanni di San Paolo (1211–1214) Niccolò de Romanis (1214–1218) Guido Papareschi (1218–1221) Ugolino Conti di Segni (1221–1227) Pelagio Galvani (1227–1230) Jean d’Abbeville (1230–1237) Jacques de Vitry (1237–1240) Romano Bonaventura (1240–1243) Rinaldo Conti di Jenne (1243–1254) Odon de Châteauroux (1254–1273) Jan z Toledo (1273–1275) Pedro Julião Reboli (1275–1276) Bertrand de Saint-Martin (1276–1278) Ordoño Alvares (1278–1285) Bentivenga da Bentivengi (1285–1289) Latino Malabranca Orsini (1289–1294) Gerardo Bianchi (1294–1302) Giovanni Boccamazza (1302–1309) Leonardo Patrasso (1309–1311) Giovanni Minio da Morrovalle (1311–1313) Niccolò Alberti (1313–1321) Berenger Fredol (1321–1323) Berenguer Fredol (1323) Guillaume Godin (1323–1336) Pierre Desprès (1336–1361) Élie Talleyrand de Périgord (1361–1364) Guy de Boulogne (1364–1373) Angelic de Grimoard (1373–1378)
Obediencja „rzymska”	Pietro Corsini (1378–1381) Philippe d’Alençon (1381–1397) Pileo di Prata (1397–1400) Angelo Acciaioli (1405–1408) Enrico Minutoli (1408) Antonio Correr (1408–1415)
Obediencja „awiniońska”	Angelic de Grimoard (1373–1388) Pietro Corsini (1388–1405) Gui de Malsec (1405–1408) Jean Flandrin (1408–1415)
Obediencja „pizańska”	Gui de Malsec (1409–1412) Jean de Brogny (1412–1415)
Lata 1415–1503	Angelo Correr (1415–1417) Jean de Brogny (1417–1419) Baldassare Cossa (1419) Jean de Brogny (1419–1426) Angelo d’Anna de Sommariva (1426–1428) Giordano Orsini (1428–1438) Antonio Correr (1438–1445) Pierre de Foix (1445–1449) Amadeusz Sabaudzki (1449–1451) Pierre de Foix (1451–1464) Bessarion (1464–1472) Guillaume d’Estouteville (1472–1483) Rodrigo Borgia (1483–1492) Oliviero Carafa (od 1492)
Lata od 1503	Oliviero Carafa (do 1511) Raffaele Sansoni Riario (1511–1521) Bernardino Lopez de Carvajal (1521–1523) Francesco Soderini (1523–1524) Niccolò Fieschi (1524) Alessandro Farnese (1524–1534) Giovanni Piccolomini (1535–1537) Giovanni Domenico de Cupis (1537–1553) Gian Pietro Carafa (1553–1555) Jean du Bellay (1555–1560) François de Tournon (1560–1562) Rodolfo Pio di Carpi (1562–1564) Francesco Pisani (1564–1570) Giovanni Girolamo Morone (1570–1580) Alessandro Farnese (1580–1589) Giovanni Antonio Serbelloni (1589–1591) Alfonso Gesualdo (1591–1603) Tolomeo Gallio (1603–1607) Domenico Pinelli (1607–1611) François de Joyeuse (1611–1615) Antonio Maria Galli (1615–1620) Antonio Maria Sauli (1620–1623) Francesco Maria Bourbon del Monte (1623–1626) Ottavio Bandini (1626–1629) Giovanni Battista Deti (1629–1630) Domenico Ginnasi (1630–1639) Carlo Emmanuele Pio (1639–1641) Marcello Lante della Rovere (1641–1652) Giulio Roma (1652) Carlo de’ Medici (1652–1666) Francesco Barberini (1666–1679) Cesare Facchinetti (1680–1683) Niccolò Albergati-Ludovisi (1683–1687) Alderano Cibo (1687–1700) Emmanuel–Theodose de la Tour d'Auvergne de Bouillon (1700–1715) Nicolò Acciaioli (1715–1719) Fulvio Astalli (1719–1721) Sebastiano Antonio Tanara (1721–1724) Francesco del Giudice (1724–1725) Fabrizio Paolucci (1725–1726) Francesco Pignatelli (1726–1734) Francesco Barberini (1734–1738) Pietro Ottoboni (1738–1740) Tommaso Ruffo (1740–1753) Pietro Luigi Carafa (1753–1755) Raniero d’Elci (1756–1761) Giuseppe Spinelli (1761–1763) Carlo Alberto Guidoboni Cavalchini (1763–1774) Giovanni Francesco Albani (1774–1803) Henry Benedict Stuart (1803–1807) Leonardo Antonelli (1807–1811) Alessandro Mattei (1814–1820) Giulio Maria della Somaglia (1820–1830) Bartolomeo Pacca (1830–1844) Lodovico Micara (1844–1847) Vincenzo Macchi (1847–1860) Mario Mattei (1860–1870) Costantino Patrizi Naro (1870–1876) Luigi Amat di San Filippo e Sorso (1877–1878) Camillo di Pietro (1878–1884) Carlo Sacconi (1884–1889) Raffaele Monaco La Valletta (1889–1896) Luigi Oreglia di Santo Stefano (1896–1913) Serafino Vannutelli (1914–1915) Vincenzo Vannutelli (1915–1930) Gennaro Granito Pignatelli di Belmonte (1930–1948) Francesco Marchetti Selvaggiani (1948–1951) Eugène Tisserant (1951–1972) Amleto Giovanni Cicognani (1972–1973) Luigi Traglia (1974–1977) Carlo Confalonieri (1977–1986) Agnelo Rossi (1986–1993) Bernardin Gantin (1993–2002) Joseph Ratzinger (2002–2005) Angelo Sodano (2005–2019) Giovanni Battista Re (od 2020)

Biografia	Konklawe 1492 herb Kancelaria Apostolska Borgiowie
Współpracownicy	Kardynałowie z nominacji Aleksandra VI