Przejdź do zawartości

Hiperinflacja w Republice Weimarskiej

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Tapetowanie banknotami o nominale 1 marki było tańsze niż tapetami, 1923

Hiperinflacja w Republice Weimarskiej – okres hiperinflacji w Niemczech w latach 1919–1923.

Inflacja w niemieckiej gospodarce narastała łagodnie już podczas I wojny światowej. Na przełomie 1919/1920 wzrost cen zaczął gwałtownie przyspieszać, jednak sytuacja ustabilizowała się na wiosnę 1920. Latem 1921 inflacja ponownie nabrała przyspieszenia, by rok później – w 1922 – przerodzić się w hiperinflację. Najwyższa miesięczna stopa hiperinflacji niemieckiej wyniosła 29 525,71%, co jest trzecim najwyższym wynikiem w historii po stopie hiperinflacji w Serbii (1992–1994) – 309 tys. % i Węgrzech (1945–1946) – 1,295 × 1016 % (12,95 biliarda).

W okresie międzywojennym przyczyn hiperinflacji upatrywano w:

  1. deprecjacji marki przekładającej się na wzrost cen i płac prowadzącego do emisji dodatkowego pieniądza (teoria bilansu płatniczego),
  2. nadmiernej emisji pieniądza w celu pokrycia deficytów budżetowych wynikających z potrzeby finansowania I wojny światowej, powojennej odbudowy gospodarki oraz spłat reparacji wojennych (ilościowa teoria pieniądza).

W okresie powojennym sformułowano trzecią teorię, wg której zarówno emisja dodatkowego pieniądza, jak i ujemny bilans płatniczy były symptomami inflacji, a nie jej przyczynami – źródeł inflacji upatrywano w stale rosnących kosztach produkcji, w szczególności w podwyżkach płac.

Zjawisko hiperinflacji

[edytuj | edytuj kod]

Literatura przedmiotu nie wypracowała jednoznacznej klasyfikacji inflacji ze względu na wzrost cen i tempo w jakim się on odbywa. W przypadku hiperinflacji często przyjmuje się definicję zaproponowaną w 1956 przez amerykańskiego ekonomistę Philipa Cagana(inne języki)[1] – hiperinflacja występuje wtedy kiedy miesięczna stopa inflacji przekracza 50% a kończy się w miesiącu poprzedzającym spadek inflacji poniżej 50% na okres co najmniej jednego roku[2]. Miesięcznej stopie 50% odpowiada stopa roczna ok. 13 000%[3].

Przyczyny hiperinflacji w Niemczech

[edytuj | edytuj kod]

W okresie międzywojennym zjawisko hiperinflacji niemieckiej tłumaczyły dwie teorie ekonomiczne: teoria bilansu płatniczego i ilościowa teoria pieniądza[4].

Teoria bilansu płatniczego

[edytuj | edytuj kod]

Według zwolenników teorii bilansu płatniczego (m.in. Reichsbank[a], ekonomiści niemieccy, np. Helfferich, 1923; Moritz Bonn[5], ekonomista amerykański John Henry Williams(inne języki)[5]) przyczyn hiperinflacji należało upatrywać w ujemnym bilansie płatniczym i zachowaniu kursu walutowego[2] – deprecjacji marki.

Ujemny bilans płatniczy po zakończeniu wojny oznaczał odpływ pieniądza z kraju. Według Karla Helffericha – sekretarza stanu w Ministerstwie Skarbu (1915) odpowiedzialnego za finansowanie wojny, późniejszego wicekanclerza w rządzie Theobalda von Bethmanna Hollwega[6] – deficyt na rachunku płatniczym związany był z trudnościami Niemiec w pozyskaniu kredytów zagranicznych, koniecznością importu coraz droższych surowców, a ponadto stale rósł wskutek płatności na rzecz Belgii i Francji[7] – spłat 132 miliardów marek w złocie reparacji wojennych nałożonych na Niemcy w 1921 i innych obciążeń wynikających z postanowień traktatu wersalskiego[b]. Ujemny bilans płatniczy doprowadził do deprecjacji waluty, co z kolei wywołało wzrost cen – inflację i wzrost płac, i w efekcie doprowadziło do niedoboru pieniądza na rynku. Wobec takiej sytuacji, Helfferich uważał, że Reichsbank był zmuszony do emisji dodatkowego pieniądza, by zapewnić obsługę transakcji po wyższych cenach – sprostać rosnącemu popytowi na pieniądz i nie dopuścić do zapaści gospodarczej[7]. Helfferich mówił:

Inflacja i załamanie się wymiany to dzieci tego samego rodzica: niemożności zapłaty reparacji nałożonych na nas. Problem odbudowy obiegu nie jest problemem technicznym czy bankowym; to jest, wg ostatniej analizy, problem równowagi pomiędzy ciężarem a zdolnością gospodarki niemieckiej do jego uniesienia[8].

Jednocześnie Helfferich podkreślał, że deprecjacja waluty zachodziła w dużo szybszym tempie niż przyrost ilości pieniądza w obiegu, wnioskując z tego, że emisja pieniądza nie mogła doprowadzić do spadku wartości marki[7].

Zwolennicy teorii bilansu płatniczego winą za hiperinflację obarczali aliantów – co przemawiało do nacjonalistycznie nastawionych mas. Ponadto politycy i prasa o deprecjację waluty oskarżała spekulantów[9].

Ilościowa teoria pieniądza

[edytuj | edytuj kod]

Natomiast według ekonomistów popierających ilościową teorię pieniądza, hiperinflacja była spowodowana nadmierną emisją pieniądza w celu pokrycia rosnących deficytów budżetowych[10] (Walter Eucken, 1923[11]; Ludwig von Mises, 1922[12]; L. Albert Hahn[13]; Bresciani-Turroni, 1937; Graham, 1930[14]).

Podaż pieniądza w Rzeszy zaczęła rosnąć już z wybuchem I wojny światowej – koszty wysiłku wojennego finansowano przede wszystkim poprzez emisję papierów dłużnych, które wobec zawieszenia wymienialności marki na złoto stały się nowym pokryciem waluty niemieckiej – Reichsbank dokonywał monetyzacji niemieckiego długu publicznego – skupował weksle skarbowe na otwartym rynku, udzielając w ten sposób pożyczek rządowi na pokrycie deficytu. Po przegranej wojnie podaż pieniądza nadal rosła by zaspokoić rządowe zapotrzebowanie na środki finansowe, co doprowadziło do deprecjacji waluty niemieckiej i osłabienia siły nabywczej[15].

Chronologia wydarzeń

[edytuj | edytuj kod]
Hiperinflacja w Niemczech: kurs złotej marki do marki papierowej, 1918–1924

Proces deprecjacji waluty niemieckiej przebiegał nierównomiernie[16]. W 1913 r., przed wybuchem I wojny światowej, kurs dolara amerykańskiego do marki niemieckiej, brytyjskiego szylinga, francuskiego franka czy włoskiego lira utrzymywał się na podobnym poziomie[17]. W latach 1914–1918 kurs marki spadł o połowę, a do sierpnia 1919 marka ponownie straciła połowę swojej wartości[17]. Podczas negocjacji pokojowych (18 stycznia 1919 – 21 stycznia 1920) deprecjacja marki nabrała przyspieszenia – w lutym 1920 wartość marki spadła do jednej czterdziestej jej wartości przedwojennej[18]. Po okresie kilkunastomiesięcznej stabilizacji – we wrześniu 1921 jedna marka była warta mniej niż jeden cent amerykański, w czerwcu 1922 za markę płacono już tylko ⅓ centa amerykańskiego[18]. Wartość marki spadała odtąd w przyspieszającym tempie. W listopadzie 1923 jedna marka papierowa warta była jedną bilionową złotej marki z 1914 – za 1 dolara amerykańskiego płacono 4,2 biliona marek (4,2 × 1012)[c][9].

I wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

31 lipca 1914 Reichsbank zawiesił samozwańczo wymienialność marki na złoto w swoich placówkach – w przededniu wojny obywatele niemieccy wymienili w filiach banku ok. 100 milionów marek[19], a rezerwy bankowe kruszcu były na wyczerpaniu[20]. 4 sierpnia 1914 wymienialność została zawieszona ustawowo[20]. Jednocześnie stworzono nowe możliwości zwiększania podaży pieniądza poprzez zniesienie wymogu pokrycia marki w złocie (ustawowo nie mniej niż 1/3 banknotów w obiegu musiała mieć pokrycie w złocie a reszta w trzymiesięcznych wekslach gwarantowanych[21])[22] – nowym pokryciem waluty mogły być odtąd trzymiesięczne papiery dłużne Rzeszy[23]. Ponadto kasy pożyczkowe (niem. Darlehnskassen), które udzielały kredytów lombardowych pod zabezpieczenie państwowymi papierami dłużnymi, mogły wprowadzać do obiegu jako oficjalny środek płatniczy tzw. Darlehnskassenscheine, które Reichsbank wymieniał na banknoty[24].

Pierwsze sześć dni mobilizacji na początku wojny wymagało zapewnienia finansowania w wysokości 750 milionów marek, co pomimo pełnowymiarowej pracy mennic przyczyniło się do niedoboru pieniądza o nominałach mniejszych niż 5 marek[22]. Wówczas miasta, gminy, a nawet przedsiębiorstwa rozpoczęły, za cichym przyzwoleniem rządu, emisję własnych pieniędzy (niem. Notgeld) o nominałach 50 fenigów oraz 1, 2, 3 i 5 marek[22]. Kiedy zaczęło brakować niezbędnych do produkcji bilonu miedzi i niklu, monety o nominale niższym niż 10 fenigów zaczęto bić z żelaza, cynku i aluminium[22]. Jednak emisje te nie zaspokoiły popytu na drobne, ponieważ zarówno gospodarstwa domowe, jak i urzędy gromadziły bilon miedziany, by pokrywać swoje zobowiązania[22]. Doprowadziło to do kolejnej emisji pieniądza komunalnego w 1915–1916[22]. Jednocześnie w obozach dla internowanych jeńców wojennych wprowadzono specjalny pieniądz obozowy (niem. Lagergeld)[22]. Ponadto w 1916 wycofano z obiegu srebrne i złote monety w celu przetopienia ich na metal przemysłowy, a część środków gromadzono by uregulować płatności za towary importowane – jako rekompensatę na rynek wypuszczono pieniądz papierowy[22]. Ponadto w okresie, kiedy produkcja krajowa była nastawiona na potrzeby wojny, na rynku wewnętrznym zaczęło brakować wielu towarów pierwszej potrzeby, co powodowało wzrost ich cen[19]. W 1917 wzrost cen przewyższył wzrost płac nominalnych – płace realne zaczęły spadać[19]. W 1918 płace realne zaczęły wzrastać a popyt cywilny nie mógł jednak zostać zaspokojony ze względu na panujące niedobory[19].

Stale rosnące koszty wysiłku wojennego – w sumie 164 miliardy marek (164 × 109)[d] – finansowano przede wszystkim poprzez emisję papierów dłużnych: obligacji skarbowych (97 miliardów marek) – np. obligacji wojennych (niem. Kriegsanleihen), weksli skarbowych (niem. Schatzwechsel), przekazów skarbowych (niem. Schatzanweisungen) itp. (57 miliardów marek), a w mniejszym stopniu poprzez zwiększanie opodatkowania (10 miliardów marek)[22]. Za reformą systemu podatkowego i podwyższeniem podatków opowiadał się Adolph Wagner, natomiast Karl Helfferich, ówczesny sekretarz stanu w Urzędzie Skarbu Rzeszy (niem. Reichsschatzamt), popierał politykę zadłużania[25]. Jak sugerował Helferrich w swoim przemówieniu przed Reichstagiem w 1915 r., wykup obligacji wojennych po zwycięskiej wojnie mógł być finansowany z reparacji wojennych uzyskanych przez Niemcy od przegranych:

Moi Panowie, z tego jak się sprawy mają wynika, że jedyną drogą, która nam obecnie pozostaje aby ostatecznie uregulować koszty wojny jest zaciągniecie kredytów, by przy ich pomocy przenieść spłatę naszych zobowiązań w przyszłość, na okres po zawarciu pokoju, na spokojne czasy. Przy czym chciałbym dziś ponownie podkreślić: jeśli Bóg da nam zwycięstwo a tym samym możliwość kształtowania warunków pokoju podług naszych potrzeb, wtedy obok innych spraw nie powinniśmy, nie wolno nam, zapomnieć o kwestii kosztów; [żywe poparcie] jesteśmy to winni przyszłości naszego narodu. [Okrzyki – Racja!] Musimy, o ile będzie to możliwe, uwolnić całą przyszłość naszego narodu od brzemienia, które narosło podczas wojny. [kolejne okrzyki – Racja!] Podżegający do tej wojny zasłużyli na ołowiany ciężar miliardów; [okrzyki – Racja!] oni powinni nieść ten ciężar przez dziesięciolecia, nie my. [okrzyki – Bardzo dobrze!][26].

Finansowanie wydatków państwowych na drodze deficytu doprowadziło to gwałtownego wzrostu zadłużenia państwa[22]. Jednak od 1916 r. papiery dłużne Niemiec nie znajdowały nabywców na rynku, funkcję kredytodawcy przejął Reichsbank poprzez emisję dodatkowego pieniądza (monetyzacja długu publicznego)[24]. Finansowanie deficytu za pomocą emisji dodatkowego pieniądza zamiast zwiększania dochodów budżetowych (np. poprzez podniesienie podatków) czy pożyczek na rynku finansowym spowodowało pięciokrotny wzrost podaży pieniądza w latach 1914–1918[19]. Deprecjacja waluty postępowała jednak relatywnie wolno[27], do końca wojny kurs marki wobec dolara amerykańskiego spadł o połowę[17].

Podaż pieniądza
Rok Ilość pieniądza w obiegu, miliony marek
czerwiec 1914 6323
grudzień 1918 33 106
grudzień 1921 122 963
czerwiec 1922 180 716
grudzień 1922 1 295 228
czerwiec 1923 17 393 000

Sytuacja powojenna

[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu wojny utrzymywała się łagodna inflacja. Dług publiczny osiągnął rekordowe 166 miliardów marek, z czego 48 miliardów pochodziło z monetyzacji[28]. Budżet Rzeszy obciążały koszty utrzymania porządku publicznego wobec narastających nastrojów rewolucyjnych, koszty demobilizacji i przestawienia gospodarki na produkcję cywilną oraz wypłaty rent weteranom wojennym i rodzinom poległych[24]. Rząd subwencjonował żywność, a także dopłacał do działalności poczty i kolei – udział subwencji w budżecie państwa stale wzrastał[24]. Utrzymując politykę pełnego zatrudnienia rząd zapewniał spokój społeczny, stąd też niechętnie patrzono na ewentualne podwyżki podatków[24]. Wobec stale rosnących wydatków państwa, dochody z podatków, opłat i ceł nie były w stanie pokryć potrzeb finansowych Rzeszy. Deficyty budżetowe nadal finansowano za pomocą emisji pieniądza bez pokrycia. Na przełomie listopada i grudnia 1918 podaż pieniądza zwiększyła się w stosunku do października 1918 o 24%[29]. Pierwszy powojenny minister finansów Eugen Schiffer(inne języki) planował wprowadzenie 80% podatku od zysków wojennych i 10% podatku od zysków kapitałowych, a także podwyżkę podatku dochodowego i podatku od spadków i darowizn – jego zamierzenia spotkały się z ostrą krytyką ze strony Landów a bardziej zamożni obywatele zaczęli wyprowadzać swój kapitał za granicę[28]. Z kolei Matthias Erzberger, minister bez teki, skrytykował 10% podatek od zysków kapitałowych jako zbyt niski – w Wielkiej Brytanii wynosił on wówczas 20% – gabinet poparł Erzbergera[30].

Próby zdławienia inflacji i konsolidacji finansów publicznych podjęte przez ministra finansów w rządzie Gustava Bauera Matthiasa Erzbergera nie powiodły się[19].

Sytuację budżetową pogorszyły horrendalnie wysokie reparacje wojenne w kwocie 132 miliardów marek w złocie nałożonych na Niemcy w maju 1921. Jeszcze w trakcie negocjacji, wobec oporu strony niemieckiej, wojska Francji i Belgii wkroczyły do Nadrenii, okupując główne ośrodki przemysłowe Düsseldorf i Duisburg wraz z Ruhrortem[31]. W przejawie protestu przeciw wysokości odszkodowań wojennych gabinet Konstantina Fehrenbacha podał się do dymisji, nie chcąc ratyfikować porozumienia[31]. 10 maja 1921 zaprzysiężono nowy rząd Josepha Wirtha, który zobowiązał się do spłaty reparacji w ich pełnym wymiarze, by zademonstrować aliantom wolę polityczną niemieckiego rządu[22] pomimo niemożliwość wypełnienia zobowiązań, a przez to doprowadzić do rewizji porozumienia w sprawie reparacji[31]. Owa polityka ustępstw – nazywana przez ówczesnych polityków prawicowych Erfüllungspolitik – doprowadziła do głębokiej polaryzacji niemieckiej sceny politycznej, a prawicowe partie opozycyjne zaczęły zyskiwać na poparciu społecznym[22]. W czerwcu 1921 zaufanie do marki zaczęło topnieć, coraz więcej przedsiębiorstw i gospodarstw domowych wyzbywało się pieniędzy, przyczyniając się do przyspieszenia obiegu pieniądza w gospodarce[19].

W 1921 spłaty reparacji wojennych stanowiły 32,4% wszystkich wydatków budżetowych, a w 1922 już 35,7%[24]. Jeszcze latem i na jesieni 1921 Walther Rathenau – ówczesny minister odbudowy Niemiec i Louis Loucheur(inne języki) – francuski minister regionów wyzwolonych podpisali porozumienie w sprawie spłat niemieckich reparacji. Francja zgodziła się na spłaty węglem, koksem, drewnem, a nawet w formie świadczeń pracy. Powołano nawet niemiecko-francuskie przedsiębiorstwa typu joint venture w celu odbudowy północnych regionów Francji[31].

Hiperinflacja 1922–1923

[edytuj | edytuj kod]
W lipcu 1923 berlińska gazeta donosiła, że w Nowym Jorku za dolara trzeba zapłacić milion marek
Punkt dostaw pieniądza w berlińskim oddziale Reichsbanku, październik 1923

Dalsze procesy inflacyjne zostały przyspieszone poprzez nagły wzrost oczekiwań inflacyjnych. Wzrost ten związany był z zabójstwem ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua w czerwcu 1922 przez członków skrajnie prawicowej organizacji terrorystycznej Consul oraz z wydaniem na zlecenie Komisji Reparacyjnej w czerwcu 1922 raportu komisji bankowej pod przewodnictwem J.P. Morgana, w którym zalecano wstrzymanie się z udzielaniem Niemcom pożyczek długoterminowych, aż do rewizji roszczeń reparacyjnych[32]. Zaufanie w stabilność polityczną w Niemczech zostało poważnie nadszarpnięte, co przyśpieszyło proces deprecjacji marki.

Jednocześnie rząd nie był w stanie wywiązać się ze zobowiązań reparacyjnych wobec Francji i zapobiec planom zajęcia zagłębia Ruhry – głównego ośrodka przemysłowego Rzeszy – przez wojska francuskie na poczet odszkodowań. W listopadzie 1922 świeżo powołany drugi rząd Josepha Wirtha upadł, kiedy nie udało się zawiązać koalicji ze wszystkimi siłami demokratycznymi reprezentowanymi w Reichstagu. Kolejny rząd bezpartyjnego liberała Wilhelma Cuno nie powstrzymał wojsk francuskich i belgijskich od okupacji Zagłębia Ruhry w styczniu 1923 – rząd proklamował opór pasywny a społeczeństwo Nadrenii i Ruhry przystąpiło do strajków. Środki na wsparcie strajkujących zdobywano poprzez kolejne zwiększenie emisji pieniądza[22].

Na przełomie marca i kwietnia 1923 rezerwy złota i dewiz Reichsbanku umożliwiające stabilizację kursu walutowego i hamowanie inflacji zaczęły się kończyć[32]. 18 kwietnia 1923 pozbawiony rezerw Reichsbank został zmuszony zakończyć swoje interwencje na otwartym rynku[32]. W kwietniu 1923 za jednego dolara płacono już 350 000 marek[32]. 12 sierpnia 1923 rząd Cuno podał się do dymisji, i został zastąpiony przez rząd Gustava Stresemanna. Głównym celem nowego gabinetu była stabilizacja gospodarcza kraju[32]. Stresemann zakończył walki w Nadrenii, co spotkało się z ogromną krytyką na niemieckiej scenie politycznej[32]. Kurs marki do dolara zareagował drastycznie – 29 września 1923 za jednego dolara płacono już 160 milionów marek[32].

W październiku 1923 dochody państwa z tytułu podatków pokrywały jedynie 1% wydatków państwowych – 99% środków pozyskiwano poprzez emisję dodatkowego pieniądza[19]. Deprecjacja marki przyspieszała – Reichsbank zmuszony był emitować banknoty o coraz wyższych nominałach – w listopadzie 1923 wypuszczono banknot o nominale 100 bilionów marek (10 × 1012). Jesienią 1923 dla mennicy Rzeszy pracowały 133 drukarnie, papier do druku dostarczało 30 zakładów papierniczych a matryce 29 warsztatów. Ogółem przy druku ok. 10 miliardów (109) banknotów zatrudnienie znalazło 30 tys. osób[22]. Pomimo tego nie nadążano z drukiem banknotów za postępującą deprecjacją. Stąd miasta, gminy i przedsiębiorstwa ponownie podjęły się emisji własnego pieniądza (niem. Notgeld) – w sumie wydrukowano ponad 700 trylionów marek (700 × 1018) a Reichsbank wyemitował 524 tryliony (524 × 1018)[22].

Była to sytuacja bez precedensu – najwyższa miesięczna stopa inflacji wyniosła wówczas 29 525,71% – co jest trzecim najwyższym wynikiem w historii po stopie hiperinflacji w Serbii (1992–1994) 309 tys. % i Węgrzech (1945–1946) 1,295 × 1016 %[33] (12,95 biliarda). Przykładowo: 3 stycznia 1923 1 kg chleba kosztował 163 marki a 1 kg wołowiny 1800 marek, 19 listopada 1923 ceny tych produktów wynosiły odpowiednio 233 miliardy marek i 4 biliony 800 miliardów marek[19]. Podczas gdy w maju 1923 za dolara amerykańskiego płacono 47 670 marek to 20 listopada 1923 kosztował on już 4,2 biliony marek[19].

15 listopada 1923 wartość nominalna banknotów w obiegu wynosiła 92,8 tryliona marek papierowych[20]. Wtedy dolar kosztował 4,2 biliona marek.

Społeczne skutki inflacji

[edytuj | edytuj kod]

Hiperinflacja stale pogarszała sytuację zaopatrzeniową społeczeństwa – wzrost płac nie nadążał za wzrostem cen, płace realne spadły do poziomu 40% swojej wartości przedwojennej, oszczędności w gotówce traciły na wartości, z braku popytu ceny nieruchomości spadały – społeczeństwo ubożało[22]. Wypłaty wynagrodzenia odbywały się w rytmie dziennym, by umożliwić pracownikom jak najszybsze zakupy, a godziny otwarcia sklepów dopasowano do godzin ogłaszania oficjalnego kursu walutowego[22].

Wskutek orzeczenia sądowego o spłacie kredytów z wiosny 1923, stanowiącego, że „marka marce równa” (niem. eine Mark gleich eine Mark), przedwojenne pożyczki zaciągnięte w markach złotych były spłacane w markach papierowych w stosunku 1:1. Wielu rolników i przedsiębiorców mogło szybko spłacić zaciągnięte wcześniej kredyty. Również skarb państwa spłacił długi wojenne w ten sposób – wykupując obligacje wojenne w kwocie 154 miliardów marek, których wartość nabywcza w listopadzie 1923 stanowiła 15,4 fenigów z 1913[19].

  • 50 000 marek 19 listopada 1922 (= ok. 20 marek z 1914)
    50 000 marek
    19 listopada 1922
    (= ok. 20 marek z 1914)
  • 500 000 marek 25 lipca 1923 (= ok. 50 fenigów z 1914)
    500 000 marek
    25 lipca 1923
    (= ok. 50 fenigów z 1914)
  • 5 milionów marek 25 lipca 1923 (= ok. 5 marek z 1914)
    5 milionów marek
    25 lipca 1923
    (= ok. 5 marek z 1914)
  • 50 milionów marek 1 września 1923 (= ok. 5 marek z 1914)
    50 milionów marek
    1 września 1923
    (= ok. 5 marek z 1914)
  • 1 miliard marek Nadruk z końca 1923 ehem. 1000 Mark-Schein von 15. Dezember 1922 (wartość pod koniec 1922 ok. 20 fenigów z 1914)
    1 miliard marek
    Nadruk z końca 1923 ehem. 1000 Mark-Schein von 15. Dezember 1922
    (wartość pod koniec 1922 ok. 20 fenigów z 1914)
  • 5 miliardów marek 10 września 1923 (= ok. 50 marek z 1914)
    5 miliardów marek
    10 września 1923
    (= ok. 50 marek z 1914)
  • 5 bln marek 1 listopada 1923 (= ok. 50 marek z 1914) Notgeld z 1924–1925 (wartość 5 Rentenmark – wg kursu z 15 listopada 1923)
    5 bln marek
    1 listopada 1923
    (= ok. 50 marek z 1914)
    Notgeld z 1924–1925
    (wartość 5 Rentenmark – wg kursu z 15 listopada 1923)
  • 100 bln marek 15 lutego 1924 Notgeld z 1924–1925 (wartość 100 Rentenmark – wg kursu z 15 listopada 1923)
    100 bln marek
    15 lutego 1924
    Notgeld z 1924–1925
    (wartość 100 Rentenmark – wg kursu z 15 listopada 1923)

Reforma walutowa w listopadzie 1923

[edytuj | edytuj kod]
Reforma walutowa: wydawanie nowych Rentenmarek

W kulminacyjnym punkcie hiperinflacji istniały już różne propozycje wyjścia z sytuacji. We wrześniu 1923 Karl Theodor Helfferich zaproponował wprowadzenie nowej waluty opartej na życie – marki żytniej (niem. Roggenmark), która nie byłaby jeszcze walutą w pełni stabilną z uwagi na wahanie cen żyta w zależności od zbiorów, lecz pozwoliłaby na utrzymanie wartości waluty w przedziale pomiędzy najwyższą a najniższą ceną żyta[34]. Plan Helffericha nie został pozytywnie przyjęty ani przez przedstawicieli ministerstwa finansów ani przez przemysłowców, którzy preferowali walutę opartą na złocie[34]. Pomysł Helffericha, by nowa waluta znalazła pokrycie w konkretnym dobrze, został jednak zrealizowany kiedy wprowadzoną walutę przejściową Rentenmarkę oparto na ziemi znajdującej się w posiadaniu państwa niemieckiego[34]. W związku z tym, nazywano często Helffericha „ojcem Rentenmarki” (niem. Vater der Rentenmark)[35].

15 października 1923 rząd Rzeszy powołał do życia Deutsche Rentenbank[32][36], który przejął zadanie emisji pieniądza od Reichsbanku[37] i od 15 listopada 1923 rozpoczął emisję nowej waluty – Rentenmarki. Ponieważ rezerwy złota Rzeszy nie wystarczyły na pokrycie kapitału założycielskiego Rentenbanku, zaciągnięto kredyt pod hipotekę zakładów przemysłowych i gospodarstw rolnych znajdujących się w posiadaniu państwa – kredyt opiewał na sumę 3,2 miliarda Rentenmarek. Kurs nowej waluty – Rentenmarki – ustalono na 1:1012 (bilion) marki papierowej, co odpowiadało 4,2 Rentenmarki za dolara.

Rozporządzenie ograniczyło ilość pieniądza w obiegu do kwoty 3,2 miliarda Rentenmarek, ustalając również granicę 1,2 miliarda Rentenmarek do dyspozycji rządu[37]. Pomimo tego, że finansowanie wydatków rządowych odbywało się prawie wyłącznie poprzez emisję dodatkowego pieniądza, Rentenbank nie zgodził się na podwyższenie tych pułapów[37]. Reforma skutecznie ograniczyła ilość pieniądza w obiegu, zatrzymała inflację i wymusiła powrót do zbilansowanego budżetu[37].

Dzięki reformie, ograniczeniu pieniądza w obiegu i drastycznej konsolidacji budżetu udało się ustabilizować walutę – zaczęto mówić o cudzie Rentenmarki.

Rentenmarka była jedynie rozwiązaniem przejściowym, a 30 sierpnia 1924 zgodnie z planem Dawesa wprowadzono Reichsmarkę.

  • 1 Rentenmarka z 1923
    1 Rentenmarka z 1923
  • 2 Rentenmarki z 1923
    2 Rentenmarki z 1923
  • 5 Rentenmarek z 1923
    5 Rentenmarek z 1923
  • 10 Rentenmarek z 1923
    10 Rentenmarek z 1923
  • 100 Rentenmarek z 1923
    100 Rentenmarek z 1923
  • 1000 Rentenmarek z 1923
    1000 Rentenmarek z 1923
  • 10 Rentenmarek z 1925
    10 Rentenmarek z 1925
  • 5 Rentenmarek z 1926
    5 Rentenmarek z 1926

Znaczenie

[edytuj | edytuj kod]

Chociaż hiperinflacja zakończyła się reformą walutową a Republika Weimarska przetrwała jeszcze przez ponad dekadę, wielu historyków uważa, że ówczesna sytuacja gospodarcza odegrała znaczącą role w dojściu nazistów i Adolfa Hitlera do władzy. Hiperinflacja poważnie zachwiała zaufaniem klasy średniej do instytucji liberalnych – członkowie klasy średniej mający oszczędności w gotówce i obligacjach byli najbardziej narażeni na straty. Spadło zaufanie do banków – wielu bankierów było pochodzenia żydowskiego, przez co niektórzy określali weimarskie banknoty o wysokich nominałach mianem żydowskiego confetti[38].

Stabilność cen i waluty stały się głównym celem późniejszej polityki pieniężnej Niemiec, a przywiązanie do restrykcyjnej polityki pieniężnej widoczne jest również w debatach na temat mechanizmów antykryzysowych i organizacji pomocy dla gospodarek strefy euro osłabionych podczas kryzysu w 2008 roku.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
 Wykaz literatury uzupełniającej: Hiperinflacja w Republice Weimarskiej.

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Analiza tajnej korespondencji Reichsbanku z Kancelarią Rzeszy z okresu wojny wykazała, że wg Reichsbanku głównym zagrożeniem dla stabilności waluty była jednak ekspansywna polityka fiskalna i stale narastający dług publiczny. Rząd był wzywany do konsolidacji finansów publicznych po wojnie, poprzez cięcia wydatków i zapewnienie odpowiedniej bazy dochodów, by sfinansować rosnące odsetki od zaciągniętych kredytów oraz renty dla weteranów wojennych i rodzin poległych. Jednocześnie bank ostrzegał, że ewentualne reparacje na rzecz zwycięskich Niemiec nie wystarczą do całkowitej spłaty niemieckich długów. Po wojnie zaś Reichsbank wielokrotnie wskazywał na monetarystyczne źródła deprecjacji marki i wzywał rząd do restrykcyjnej polityki fiskalnej. Swoje stanowisko przedstawiał rządowi m.in. w utajnionych załącznikach do regularnych raportów rocznych – np. w dokumencie z 31 marca 1919 stwierdzono, że źródłem deprecjacji marki obok niepewnej sytuacji politycznej w Niemczech i zagranicą była niemiecka polityka fiskalna i rosnąca ilość pieniądza w gospodarce. Bank groził nawet rządowi, że zaprzestanie emisji dodatkowego pieniądza, co jednak, wobec pełnej zależności banku od ministerstwa skarbu, nie pociągnęło za sobą żadnych reform ze strony rządu. Patrz Carl-Ludwig Holtfrerich: The German inflation, 1914-1923: causes and effects in international perspective. Walter de Gruyter, 1986, s. 164–165. ISBN 3-11-009714-1. [dostęp 2010-12-04]. (ang.).
  2. ↑ Podpisany w czerwcu 1919 Traktat wersalski nie precyzował kwot reparacji, odkładając ich wyliczenie na 1921 – patrz Peace Treaty of Versailles, Articles 231–247 and Annexes, Reparations. net.lib.byu.edu. [dostęp 2011-02-23]. (ang.). Latem 1920 alianci doszli do porozumienia w sprawie podziału reparacji – Francja miała otrzymać 52%, Wielka Brytania 22%, Włochy 10%, Belgia 8% a pozostałe 8% Serbia i Rumunia. Ustalenie wysokości odszkodowań wojennych zajęło ponad rok. Ostateczne porozumienie w tej sprawie zawarto w maju 1921 w Londynie. Niemcy miały zapłacić 132 miliardy marek w złocie rozłożone na miesięczne raty w wysokości 50 milionów – patrz Conan Fischer: Europe Between Democracy and Dictatorship: 1900–1945. John Wiley and Sons, 2010, s. 149–150. ISBN 0-631-21511-5. [dostęp 2011-02-23]. (ang.). Kwota reparacji była nierealistycznie wysoka głównie dzięki staraniom Francji, która przy pomocy reparacji dążyła do ograniczenia wzrostu potęgi gospodarczej Niemiec, których rewanżyzmu obawiała się przez cały okres międzywojenny. Mimo początkowej determinacji francuskiej by reparacje natychmiast wyegzekwować (okupacja zagłębia Ruhry w styczniu 1923), zostały one ostatecznie spłacone dopiero w 2010 roku. Patrz Thomas Hanke. Letzte Zahlungen. Das späte Ende des Versailler Vertrags. „Handelsblatt”, 2010-10-01. [dostęp 2010-12-01]. (niem.).  Oprócz środków na spłatę reparacji wojennych, Niemcy musiały wygospodarować 37 milionów miesięcznie by sprostać innym zobowiązaniom zagranicznym. Ponadto budżet był obciążony dodatkowymi płatnościami w wysokości 26% przychodów z eksportu, a także przejęciem odpowiedzialności finansowej za francusko-belgijską okupację Nadrenii – patrz Conan Fischer: Europe Between Democracy and Dictatorship: 1900–1945. John Wiley and Sons, 2010, s. 149–150. ISBN 0-631-21511-5. [dostęp 2011-02-23]. (ang.).
  3. ↑ W literaturze anglojęzycznej stosowana jest tzw. krótka skala wg której 1 000 000 000 000 = 1012 to trylion.
  4. ↑ Uwzględniając deprecjację marki było to 110 miliardów przedwojennych, patrz Fergusson, s. 8.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Peter Bernholz: Monetary regimes and inflation: history, economic and political relationships. Edward Elgar Publishing, 2003, s. 2. ISBN 1-84376-155-6. [dostęp 2010-12-01]. (ang.).
  2. ↑ a b Stanley Fischer, Ratna Sahay, Carlos Vegh. Modern hyper- and high inflations. „IMF Working Paper”, s. 4, 2003. 02/197. International Monetary Fund (IMF). [dostęp 2010-12-01]. (ang.). 
  3. ↑ Wolfgang Chr. Fischer: German Hyperinflation 1922/23. Lohmar-Köln: Josef Eul Verlag, 2010, s. 51. ISBN 978-3-89936-931-1. [dostęp 2010-12-16]. (ang.).
  4. ↑ David F. Lindenfeld: The practical imagination: the German sciences of state in the nineteenth century. University of Chicago Press, 1997, s. 326. ISBN 0-226-48241-3. [dostęp 2011-02-08]. (ang.).
  5. ↑ a b Charles P. Kindleberger: Keynesianism vs. monetarism, and other essays in financial history. Taylor & Francis, 2006, s. 13. ISBN 0-415-38212-2. [dostęp 2011-02-08]. (ang.).
  6. ↑ Deutsches Historisches Museum: Karl Helfferich, Nationalökonom, Politiker. [dostęp 2010-12-12]. (niem.).
  7. ↑ a b c David E. W. Laidler, George W. Stadler: Monetary explanations of the Weimar Republic’s hyeprinflation: some neglected contributions in contemporary German literature. W: David E.W. Laidler: Macroeconomics in retrospect: the selected essays of David Laidler. Edward Elgar Publishing, 2004, s. 142. ISBN 1-84376-384-2. [dostęp 2011-02-10]. (ang.).
  8. ↑ Wolne tłum. z jęz. ang. Costantino Bresciani-Turroni: The Economics of Inflation. A Study of Currency Depreciation in Post-War Germany. London: 1968, s. 46. [dostęp 2010-12-12]. Cytat: Inflation and the collapse of the exchange are children of the same parent: the impossibility of paying the tributes imposed on us. The problem of restoring the circulation is not a technical or banking problem; it is, in the last analysis, the problem of the equilibrium between the burden and the capacity of the German economy for supporting this burden. (ang.).
  9. ↑ a b Mises Daily: Hans F. Sennholz: Hyperinflation in Germany, 1914-1923. 2006-10-27. [dostęp 2010-12-07]. (ang.).
  10. ↑ Carl-Ludwig Holtfrerich: The German inflation, 1914-1923: causes and effects in international perspective. Walter de Gruyter, 1986, s. 157. ISBN 3-11-009714-1. [dostęp 2010-12-04]. (ang.).
  11. ↑ Walter Eucken: Kritische Betrachtungen zum Deutschen Geldproblem. Jena: Gustav Fischer, 1923. (niem.).
  12. ↑ Ludwig von Mises. Inflation und Geldknappheit: Gegen eine weitere Verwendung der Notenpresse. „Neue Freie Presse”, 11 März 1922. (niem.). 
  13. ↑ L. Albert Hahn. Zur Frage des sogennenten „Vertrauens in die Währung”. „Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik”, s. 289–316, 1924. (niem.). 
  14. ↑ Frank D. Graham: Exchange, Prices, and Production in Hyperinflation: Germany 1920-1923. New York: Princeton University Press, 1930. (ang.).
  15. ↑ Carl-Ludwig Holtfrerich: The German inflation, 1914-1923: causes and effects in international perspective. Walter de Gruyter, 1986, s. 158. ISBN 3-11-009714-1. [dostęp 2010-12-04]. (ang.).
  16. ↑ Frank D. Graham: Exchange, Prices, and Production in Hyperinflation: Germany 1920-1923. New York: Princeton University Press, 1930, s. 3. (ang.).
  17. ↑ a b c Adam Fergusson: When Money Dies: The Nightmare of the Weimar Collapse. London: Wiliam Kimber, 1975, s. 4. [dostęp 2010-12-08]. (ang.).
  18. ↑ a b Frank D. Graham: Exchange, Prices, and Production in Hyperinflation: Germany 1920-1923. New York: Princeton University Press, 1930, s. 4. (ang.).
  19. ↑ a b c d e f g h i j k Historisches Lexikon Bayerns: Helmut Braun, Inflation, 1914-1923. 2010-01-26. [dostęp 2010-12-01]. (niem.).
  20. ↑ a b c Costantino Bresciani-Turroni: The Economics of Inflation. A Study of Currency Depreciation in Post-War Germany. London: 1968, s. 23. [dostęp 2010-12-01]. (ang.).
  21. ↑ Patrz §. 17 niemieckiego Prawa Bankowego z 1875; Deutsches Reichsgesetzblatt Band Nr.15: Bankgesetz vom 14. März 1875. 1875. s. 177–198. [dostęp 2010-12-07]. (niem.).
  22. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Deutsches Historisches Musem: Die Inflation von 1914 bis 1923. [dostęp 2010-12-01]. (niem.).
  23. ↑ Adam Fergusson: When Money Dies: The Nightmare of the Weimar Collapse. London: Wiliam Kimber, 1975, s. 8. [dostęp 2010-12-08]. (ang.).
  24. ↑ a b c d e f Deutsche Bundesbank: Fünfzig Jahre Deutsche Mark. C.H.Beck, 1998, s. 46–53. ISBN 3-406-43659-5. [dostęp 2011-03-27]. (niem.).
  25. ↑ C. Edmund Clingan: Finance from Kaiser to Führer: budget politics in Germany, 1912-1934. Greenwood Publishing Group, 2001, s. 21. ISBN 0-313-31184-6. [dostęp 2011-04-15].
  26. ↑ Verhandlungen der Reichstags XIII. Legislaturperiode II Session Band 306. Berlin: 1916, s. 224. [dostęp 2010-12-08]. Cytat: Meine Herren, wie die Dinge liegen, bleibt also vorläufig nur der Weg, die endgültige Regelung der Kriegskosten durch das Mittel des Kredits auf die Zukunft zu verschieben, auf den Friedensschluss und auf die Friedenszeit. Und dabei möchte ich auch heute wieder betonen: Wenn Gott uns den Sieg verleiht und damit die Möglichkeit, den Frieden nach unseren Bedürfnissen und nach unseren Lebensnotwendigkeiten zu gestalten, dann wollen und dürfen wir neben allem anderen auch die Kostenfrage nicht vergessen; [lebhafte Zustimmung] das sind wir der Zukunft unseres Volkes schuldig. [,Sehr wahr!‘-Rufe] Die ganze künftige Lebenshaltung unseres Volkes muss, soweit es irgend möglich ist, von der ungeheuren Bürde befreit bleiben und entlastet werden, die der Krieg anwachsen lässt. [weitere, Sehr wahr!‘-Rufe] Das Bleigewicht der Milliarden haben die Anstifter dieses Krieges verdient; [,Sehr richtig!‘-Rufe] sie mögen es durch die Jahrzehnte schleppen, nicht wir. [,Sehr gut!‘-Rufe]. (niem.).
  27. ↑ Costantino Bresciani-Turroni: The Economics of Inflation. A Study of Currency Depreciation in Post-War Germany. London: 1968, s. 25. [dostęp 2010-12-01]. (ang.).
  28. ↑ a b C. Edmund Clingan: Finance from Kaiser to Führer: budget politics in Germany, 1912-1934. Greenwood Publishing Group, 2001, s. 24. ISBN 0-313-31184-6. [dostęp 2011-04-15].
  29. ↑ Costantino Bresciani-Turroni: The Economics of Inflation. A Study of Currency Depreciation in Post-War Germany. London: 1968, s. 51. [dostęp 2010-12-01]. (ang.).
  30. ↑ C. Edmund Clingan: Finance from Kaiser to Führer: budget politics in Germany, 1912-1934. Greenwood Publishing Group, 2001, s. 25. ISBN 0-313-31184-6. [dostęp 2011-04-15].
  31. ↑ a b c d Conan Fischer: Europe Between Democracy and Dictatorship: 1900–1945. John Wiley and Sons, 2010, s. 151. ISBN 0-631-21511-5. [dostęp 2011-02-23]. (ang.).
  32. ↑ a b c d e f g h Andrea H. Schneider: Verordnung über die Errichtung der Deutschen Rentenbank [Hyperinflation, 15. Oktober 1923]. 31. März 2011. [dostęp 2011-04-02]. (niem.).
  33. ↑ Peter Bernholz: Monetary regimes and inflation: history, economic and political relationships. Edward Elgar Publishing, 2003, s. 8. ISBN 1-84376-155-6. [dostęp 2010-12-01]. (ang.).
  34. ↑ a b c Karl Erich Born: Helfferich, Karl Theodor. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). T. 8. 1968, s. 470–472. (niem.).
  35. ↑ Historische Gesellschaft der Deutschen Bank e.V: Helfferich, Karl. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-24)]. (niem.).
  36. ↑ Patrz Rozporządzenie w Sprawie Założenia Niemieckiego Rentenbanku z 15 października 1923 (niem. Verordnung über die Errichtung der Deutschen Rentenbank).
  37. ↑ a b c d Gerald D. Feldman, C.L. Holtfrerich: The Experience of Inflation: International and Comparative Studies/Die Erfahrung Der Inflation Im Internationalen Zusammenhang Und Vergleich. Walter de Gruyter, 1984, s. 60. ISBN 3-11-009679-X. [dostęp 2010-04-02]. (niem.).
  38. ↑ Adam Fergusson: When Money Dies: The Nightmare of the Weimar Collapse. London: Wiliam Kimber, 1975, s. 77. [dostęp 2010-12-08]. (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Historia Niemiec
Historia Niemiec
Germanie
Państwo frankijskie
Imperium Karolińskie
Państwo wschodniofrankijskie
Święte Cesarstwo Rzymskie
Wojny napoleońskie
Związek Niemiecki
Związek Północnoniemiecki
Cesarstwo Niemieckie
I wojna światowa
Republika Weimarska
III Rzesza
II wojna światowa
Okupacja aliancka
Podział Niemiec
RFN
NRD
Berlin Zachodni
Ponowne zjednoczenie Niemiec
Republika Federalna Niemiec
Kluczowe postacie
Najważniejsze
państwa niemieckie
Państwo Saksońskie
Państwo Bawarskie
Państwo Pruskie
Państwo Austriackie
Pozostałe

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hiperinflacja_w_Republice_Weimarskiej&oldid=75107696”