Мазмұнға өту

Грузиндер

Сілтемелерді өңдеу
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Грузиндер
ქართველები, Картвелдер
Вахтанг I Горгасал
Давид III Куропалат
Баграт III
Мария Аланская
Петр Ивер
Давид IV
Тамара
Георгий V
Вахтанг VI
Шота Руставели
Ираклий II
Князь Петр Багратион
Джордж Баланчин
Илья Чавчавадзе
Иване Джавахишвили
Эквтиме Такаишвили
Паата Бурчуладзе
Кэти Мелуа
Бүкіл халықтың саны

5 млн.

Ең көп таралған аймақтар
 Грузия

3 661 173(2002 ж. санақ) [1][2]

 Түркия

150 000 - 300 000[3]

 Ресей

157 803(2010 ж. бүкілресейлік халық санағы)[4][5]

 Иран

60 000[6]

 Украина

34 199(2001 ж. санақ)[7]

 Әзербайжан

9 900(2009 ж. санақ)[8][9]; 14 877 (1999 ж. санақ)[10]

 Латвия

1155(2010)[11]

Тілдері

грузин тілі

Діні

Православие (Грузиндік Православие)

Грузиндер (өз-өздерін атауы — Картвелеби, груз. ქართველები) — Картвель тілдер тобына кіретін халық.[12]. Грузин халқының көп бөлігі Грузияның ішкі шекараларында қоныстанған.[12]. Сондай-ақ Түркияның шығыс аймақтарында және Иранның ішкі бөлігінде де (әсіресе Ферейдан қаласында) азды-көпті грузиндер мекендейді.[12].

Этнонимі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузиндер өздерін Картвелеби немесе Картвелдер, ал елін - Сакартвело деп атайды, бұл «картвелдер елі» дегенді білдіреді. Ұлттың атауы оның шыққан жері елдің негізгі аймағы болып табылатын Картли аймағының атауынан шыққан. Оның алғашқы мәліметтері біздің заманымыздың 800 жылынан басталады. «Грузия» және «Георгия» экзонимдері парсы түбірлерінен шыққан және 10 ғасырға дейін аймақ тұрғындарын атаған «гург» сөзінен шыққан. Грузиндердің өздері бұл атау оларға Георгий атынан келді деп есептейді.[13]

Этногенезі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузин ұлтының қалыптасуы біздің дәуірімізге дейінгі 1-мыңжылдықтың бірінші ғасырларында алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырау сатысында және тайпалық бірлестіктердің пайда болуынан басталды және негізінен біздің дәуіріміздің VI-X ғасырларында аяқталды. XIX ғасырдың 2-жартысына дейін кейбір таулы аймақтарда жергілікті ерекшеліктер сақталды, ежелгі грузин мемлекеті Картлия патшалығы (Иберия) Шығыс Грузияда (б. з. д. IV—III ғасырлар).[14]

Нәсілі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Антропологиялық тұрғыдан грузиндердің көп бөлігі кавказдық түрін білдіретін европеоидтық нәсілге жатады.

Сырт келбеті

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Физикалық типі жағынан грузиндер Кавказдағы ең әдемі халықтардың бірі болып табылады. Олардың айрықша ерекшеліктеріне мыналар жатады:

  • жоғары немесе орташа бойы;
  • мығым дене бітімі;
  • қоңыр, көк немесе жасыл көздері;
  • қара қоңыр, қара немесе қоңыр шаштары;
  • мұрын айтарлықтай үлкен, көбінесе дөңес және сәл қисық ұшы бар;
  • тарылған иегі кең бет және көрнекті жақ.[15]

Тілі және жазуы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузин тілі Закавказьенің батысында кең таралған картвель тілдер отбасына кіреді. Біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықта қалыптаса бастады. Грузия аймақтарында жергілікті тілдер мен диалектілердің көп болуы территориялардың бөлшектенуі мен ежелгі дәуірдегі жекелеген тайпалардың оқшаулануымен байланысты. Бірте-бірте біртұтас мемлекет және грузин тілі қалыптасты. Бірақ жергілікті диалектілер де сақталған, олардың мемлекеттік тілден аздаған айырмашылығы бар; Осыған байланысты грузин тілі 17 диалектіге бөлінеді.[16] Жазуы ерте заманғы шығыс арамей жазуынан бастау алады. Түпнұсқа грузин әліпбиінде 33 әріп болған. Қазіргі уақытта грузин тілі 39 әріптен тұратын иврит алфавитін пайдаланады (машина кодтары 4304-4342):
ა (a), ბ (b), გ (g), დ (d), ე (e), ვ (v), ზ (z), თ (t), ი (i), კ (k'), ლ (l), მ (m), ნ (n), ო (o), პ (p'), ჟ (zh), რ (r), ს (s), ტ (t'), უ (u), ფ (p), ქ (k), ღ (gh), ყ (q'), შ (sh), ჟ (ch), ც (c), ძ (dz), წ (c'), ჭ (ch'), ხ (x), ჯ (j), ჰ (h), ჱ (), ჲ (), ჟ (), ჴ (), ჵ (), ჶ (f).[17]

Діні

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Светицховели храмы

Православиелік христиан діні Грузияға IV ғасырда келді және содан бері елдің басым дініне айналды. Бүгінде оны халықтың 90% - ы ұстанады. Көлемі мен маңызы бойынша екінші орынды ислам алады — ресми статистикаға сәйкес грузиндердің шамамен 10% - ы мойындайды, ал іс жүзінде бұл көрсеткіш әлдеқайда көп, әсіресе Аджария мен Квемо-Картли аймағында.[18]

Грузияның Мцхета қаласында орналасқан православие шіркеуінің орны ерекше, ол әлемдегі ең көне православие шіркеулерінің бірі болып табылады. Светицховели храмы 1994 жылдан бері Бүкіләлемдік мұра нысандарының тізіміне енгізілген. Бұл он екі апостолдың құрметіне грузин православие шіркеуінің басты соборлық патриархалды шіркеуі.

Басқа елдерде өз сенімі мен дәстүрін сақтайтын шетелдегі грузин диаспорасының маңызы ерекше. Бұл топтардың өзара әрекеттесуі Грузияның ұлттық мәдениетінің тарихи құндылығын сақтауға мүмкіндік береді.[19]

Тарихы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Б.з.б. 8-ғасырда қазіргі Грузия аумағын алдымен кемерліктер, кейін сақтар басып алды. Көп уақыт бойы бүкіл Кавказ аймағы Мидия патшалығы (б.з.б. 7-ғасыр) мен Ахемен әулетінің (б.з.б. 6-ғасыр) иелігінде болды. б.з.б. 6-ғасырда Батыс Грузияда Колхида патшалығы, ал 4-ғасырда Шығыс Грузияда Иберия патшалығы құрылды. 3-4 ғасырларда елге христиан діні тарай бастады. 4-ғасырдан бастап Грузияға парсылар шабуыл жасап, 523 жылы елді толық бағындырды. 7-9 ғасырларды Грузияның басым бөлігі Араб халифатына қосылды.

Кавказ. Грузиндер

10-ғасырдан бастап Грузия біртұтас мемлекет болып бірікті. Елді Багратион әулетінен шыққан патшалар билеп, 11-ғасырда Солтүстік Арменияны жаулап алды. Давид І (1073-1121), Георги ІІІ (1156-84), Тамара (1184-1213) патшалар тұсында Грузия Кавказдағы мықты мемлекеттердің бірі болды.

Грузия 13-ғасырдың 2-жартысынан бастап Шыңғыс ханның ұрпақтарының, 14-ғасырдың 2-жартысында Әмір Темір мемлекетінің иелігінде болды. 15-ғасырда бірнеше ұсақ мемлекетке (Картли, Кахети, Имеретия патшалықтары мен Мегрель, Гурий, Абхазия княздіктері) ыдырап, 16-18 ғасырларда Иран мен Осман сұлтандығының арасындағы ұрыс майданына айналды. 17-ғасырда Иран шаһы Аббас І Грузияға бірнеше жорықтар ұйымдастырды.

1762 жылы Картли мен Кахети ірі мемлекет қайраткері және әйгілі қолбасшы Ираклий II басқарған біртұтас Шығыс Грузин патшалығына біріктірілді. Ираклий II реформалары қолөнерді, сауданы, білім беруді дамытуға, елді басқаруды жақсартуға, оның қорғаныс қабілетін нығайтуға бағытталған. 1768-1774 жж Грузия Ресей жағындағы орыс-түрік соғысына қатысады. Түркия мен Иран Грузияға қысымды күшейтуде. 1795 жылы Иран шахы Аға Мұхаммед хан елге басып кіріп, оның оңтүстік аймақтарын, Тбилисиді тонап, өртеп жіберді. Шығыс Грузияның халқы 1783 жылдан 1801 жылға дейін алпыс бір мың отбасынан отыз бес мың отбасына дейін қысқарды.

1801 жылы Картли-Кахети патшалықтары өмір сүруін тоқтатып, Шығыс Грузия толығымен Ресейге қосылды. 1803-1864 ж. Батыс Грузия да Ресейге толығымен бағынды.[20]

Кәсібі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дәстүр бойынша тау грузиндері мал шаруашылығымен айналысты: көбінесе қой шаруашылығымен, сирек жылқы мен ірі қара мал өсірді. Жазық жерлерде егіншілік басым болды. Негізгі дақылдар бидай, күріш, қара бидай, жасымық, сұлы, тары, жүгері болды. Грузиндер омарташылықпен, бау-бақша өсірумен, жабайы шөптерді жинаумен айналысқан. Шарап жасау әрқашан грузиндердің өмірінде ерекше рөл атқарды, кейбір зерттеушілер бұл шарап жасауды әлемде бірінші болып үйренген картвелебилердің ата-бабалары деп санайды. Шарап ішу мәдениеті де болды. Мысалы, стаканды әрқашан түбіне дейін ішу керек, стакан ретінде қуыс ешкі немесе қошқар мүйізі пайдаланылды.

Грузиндік «кірпіш шәй»

ХХ ғасырда олар экзотикалық дақылдарды өсіре бастады: лавр, темекі, цитрус, шай. Кеңес жылдарында Грузияны жаңа жылға қарай ол елді мандариндер мен апельсиндермен, басқа мерекелерге — шарап, темекі және шаймен қамтамасыз етті.[21]

Грузин халқының қолөнері - бұл ел мәдениетінің ерекше және маңызды аспектісі. Грузин халқы ежелден түрлі қолөнермен айналысып, өзінің өнері мен шығармашылық қабілеттерін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Грузияның әйгілі халық қолөнерінің бірі - ағаштан ою. Шебер оюшылар сәндік заттар, жиһаздар, ыдыс-аяқтар, ойыншықтар мен кәдесыйлар сияқты таңғажайып ағаш бұйымдарын жасайды. Грузин ағашын ою өнерінің басты ерекшелігі – грузин халқының эстетикасы мен дәстүрін көрсететін геометриялық өрнектер мен ою-өрнектерді пайдалану.

Тоқу да Грузияның мәнерлі қолөнері болып табылады. Қолөнершілер дәстүрлі түрде тоқу және тоқу әдістерін қолдана отырып, түрлі-түсті және ерекше маталар жасайды. Осындай маталар арқылы грузиндердің чохка, ачхарак сияқты ұлттық киімдері тігіледі. Олар Грузияның тарихы мен мәдениетін көрсететін сан алуан өрнектермен және түйіндермен безендірілген.

Керамика Грузиядағы тағы бір маңызды қолөнер саласы болып табылады. Құмыралар ыдыстар, вазалар, табақтар мен мүсіндер сияқты әдемі керамикалық бұйымдар жасайды. Грузин керамикалық бұйымдары көбінесе дәстүрлі геометриялық өрнектермен дизайнымен ерекшеленеді.

Грузиядағы дәстүрлі үйлену тойы.

Грузин халықтық қолөнерінде кілем тоқу да маңызды орын алады. Грузин кілемдері жоғары сапа стандарттарымен және әдемі дизайнымен танымал. Кілемшілер түйін тоқу, жалпақ кілем тоқу сияқты түрлі әдістерді қолданады. Ұлттық мәдениеттің байлығы мен сұлулығын көрсететін грузин кілемдерінде геометриялық өрнектер мен жарқын түстер жиі басым болады.[22]

Өмір салты

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузияда отбасының негізгі формасы шағын отбасы болды. Көп балалы отбасылар бірте-бірте, әсіресе 19 ғасырдың екінші жартысында жойылды. Отбасылық қарым-қатынастар қатаң патриархатпен сипатталды және тыйымдардың (алдын алудың) тұтас жүйесімен реттелді. Ерлі — зайыптыларға бір-бірінің атын атауға, қайын атасы мен қайын енесінің атын айтуға, әйеліне күйеуінің үлкен туыстарымен сөйлесуге тыйым салынды. Неке нормаларында грузиндер қатаң экзогамияны ұстанды, 7-8-ші руға дейінгі қандас туыстар арасында некеге тыйым салынды. Некенің екі түрі кең таралды: қалыңдық пен күйеу жігіттің ата — анасының өзара келісімі бойынша кепіл беру (кейбір таулы аудандарда төлем) және алып қашу. Грузиндік үйлену кезеңдері құдалық (мачанклоба), қалыңдықтың көріністерін, сырға салу (нишноба) және үйлену тойын (корцили) қамтыды. Үйлену рәсімі үйлену тойында негізгі болып саналды. Үйлену тойы бірнеше күнге созылды және адамдар көп болды.
Одан да көп адамдар (әсіресе Батыс Грузияда) жерлеу рәсімдері болады, бұл бірнеше еске алу тағамдары үшін жыл бойына үлкен материалдық шығындарды талап етті. Грузиндердің дәстүрлі қоғамдық өмірінде өзара көмек, қонақжайлылық, қандастық, аталастық (Батыс Грузияда), бауырластық, туысқандық дәстүрлері берік сақталды.[23]

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузияның дәстүрлі қоныстары әртүрлі. Грузияның шығысындағы жазық тау бөктерінде көбінесе адамдар көп, жол бойында шашыраңқы немесе көлемі жағынан едәуір үлкен, тауларда кішкене, тау бөктерінде орналасқан. Батыс Грузияда ауылдар әдетте көптеген шақырымдарға созылды. Кеңес заманында Шығыс Грузияда кейбір ауылдар арнайы жасалған жобалар бойынша қайта салынды. Кейде ескі ауылдың жанынан қолайлырақ жерде – жолға, су көздеріне жақынырақ – жаңа елді мекен салынды. Батыс Грузияда ашық жоспарлау дәстүрлері сақталған.

19 ғасырдың басындағы Тбилисидегі грузин дворянының дарбази типіндегі үйі.

Грузин ауылдары әрқайсысы өз қалауы бойынша салынған, үйлер арасындағы өткелдер тар, шұңқырлармен қазылған, өту қиын. Қарабайыр құрылыстағы шаруалардың саклилері, әрқашан дерлік бұл жалпақ төбесі бар, тауға иықтасқан, сол сияқты қоршалған жеркепе, кейде тақтай немесе қыштан жасалған қосалқы құрылыстар бар. Дворяндар мен князьдердің және ауқатты тұрғындардың үйлері көбінесе екі қабатты, кейде толығымен еуропалық құрылыстан тұрады. Үйдің жалғыз кіреберісі (сахли) өрнекті бағандармен тірелген шатырмен безендірілген, есік үйдегі басты және ең үлкен бөлмеге апарады, онда қоныстанушының бүкіл өмірі өтеді, оған қонақ бөлмесі, ас үй, жатын бөлме және т.б.кіреді. Қазандық төбеге ілінеді, оның астында ошақ орналасқан және тамақ қайнатылады. Сакладағы еден топырақпен төселген. Кіреберіске қарама-қарсы қабырғада төсек сақталатын орын бар. Ыдыс-аяқ тек ағаштан және саздан жасалған, ауқатты үйлерде мыс, тіпті кейде күміс кездеседі. Қалалықтардың үйлері ауыл үйлерінен онша ерекшеленбейді, әрбір дерлік үй шатыры бар балкондармен жабдықталған. Тұрғын үй ошағы бар бір үлкен бөлмеден тұрады, үйдің астында керек-жарақтарды сақтауға арналған жертөле бар, жазғы кештерде олар онда ас ішеді, би билейді және ұйықтайды.[24]

Тауларда қорғаныс мұнаралары бар тас бекініс үйлері (цихе сахли), 2-4 қабатты тастан жасалған тұрғын үйлер (чардахиани сахли, калоиани сахли, кор), тегіс жер төбесі бар бір қабатты тас үйлер (квиткири) салынды. Шығыс Грузияның жазық тау бөктерінде дарбази - баспалдақ тәрізді төбесі бар тас тұрғын үй (гвиргвини) болды. Дарбазидің ортасында ошақ,, оның екі жағында оюланған екі ағаш тірек тіректері (дедабодзи) болды. Тегіс жер төбесі бар жартасты жартылай жерасты тұрғын үйлері де салынды (мицурис сахли). Батыс Грузияда 1 және 2 қабатты ағаш үйлер тұрғызылды (саджалабо сахли, ода сахли, джаргвали, патцха) екі және төрт қабатты төбесі қыш, сабан, терезелері жоқ, бір - біріне қарсы екі есігі бар.

19 ғасырдың екінші жартысынан бастап Грузияда жаңа үлгідегі үйлер пайда бола бастады: екі қабатты, тастан жасалған, терезелері бар, едендері ағаштан жасалған, бірнеше бөлмелі, ашық ошақтың орнына камині бар. Тұрғын үйдің бұл түрі, неғұрлым жетілдірілген, қазіргі Грузияда кең таралған.[25]

Дәстүрлі киімдері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

XIX - XX ғасырларда Грузияда ұлттық костюм әлі де кең таралды.

Кең және ұзын жеңдер мен етегі тізеге дейін түсетін, белге дейін жалғасқан, әдетте қара түсті жүннен жасалған чоха, жібек ахалоканың үстінен киетін.

Чоха киген грузин

Ахалоха күміс бедерлі тар белбеумен буылған. Аяқ киімнің тұмсығы үшкір, негізі серпімді жұмсақ былғары етік болды. Шаруалар шикі былғарыдан тоқылған аяқ киім – каламани және ірі иірілген жүннен етік киген.

Грузиндік әйелдер костюмі де ерекше болды. Белге тартылған картули көйлегі, аяққа дейін жабатын ұзын кең белдемше - каба, ұштары жоғары бүгілген, артқы жағы жоқ өкшелі аяқ киім. Бас киім мчака - үшбұрышты ақ шілтер жамылғысынан, копи - жібек пен мақтадан жасалған және чихта - барқытпен қапталған бас киімнен тұрды. Үстіне тегіс, әдетте күңгірт, қарапайым өрнекті орамал - багдади тағылады. Мчака мен багдади иық пен арқаға түсіп, жиекке бекітілді.

Ерлердің дәстүрлі киімінің кейбір ерекшеліктері этнографиялық топтарды ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, Кахетиде және Шығыс Грузияның басқа аймақтарында ер адамдар бастың жоғарғы тұратын кішкентай киіз қалпақ киген, кейде әлі де киеді. Таулы өңірде тұратындар қой терісінен жасалған жүнді қалпақ папаха, батыс Грузияда - жұқа жүннен жасалған конус тәрізді кабалахи башлык киеді. Сванетиде қысқа жиектері бар өрілген дөңгелек конустық қалпақшалар жиі кездеседі.

Хевсурлардың киімдері түрлі-түсті. Олардың жүннен тоқылған ерлер мен әйелдер костюмдері гүлді жарқын өрнектері бар кілем матасына ұқсайды. Қысқа күртелердің иығында күміс ойығы бар белбеулермен мықтап байланған кресттер тігілген. Аяқтарына үй жүнінен жасалған биік гамашалармен немесе түрлі-түсті жүннен жасалған жұмсақ етік чувяки киген.

Аджарияда, Гурияда және Мегрелияда киімнің басқа түрі басым болды. Жамбасқа дейін жететін, өрілген кестелі қысқа күртеше, етікке тығылған тар шалбар, басында шалма тәрізді оралған, алтын немесе күміс шоқтығы бар башлык киген.

Бірте-бірте Грузияда, әлемнің көптеген басқа аймақтарындағы сияқты, еуропалық костюм халық костюмін ығыстыра бастады, бірақ ежелгі дәстүрлер мен ұлттық киімге деген сүйіспеншілік толығымен жойылған жоқ.[26]

Дәстүрлі тағамдары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузин асханасы - олар Закавказье дәстүрлерін, Қара теңіз аймағы мен Азияның әдет-ғұрпын біріктіреді, жарқын дәмі мен тәбетті көрінісі бар. Дәстүрлі тағамның негізі сүт және өсімдік өнімдері, нан болды. Бұл қой, сиыр сүті, мацони (қышқыл сүттің бір түрі), сары май, сүзбе, кілегей, әртүрлі көкөністер мен жемістер (қыста кептірілген), бұршақ, шөптерден жасалған үй ірімшік (сулугуни, имереция, тушино) т.б. Нан – ашытқысыз және ашытқы (лаваш, пури, шоти) – бидайдан (Шығыс Грузияның жазық етегінде), арпадан, қара бидайдан, сұлы ұнынан (таулы ауылдарда) пісірілген. Батыс Грузияда ашытқысыз нан мчади жүгері ұнынан жасалған. Мұндағы жергілікті халықтың рационында маңызды орынды гоми – тұзсыз және майсыз тары немесе жүгері ұнынан жасалған қатты пісірілген ботқа түріндегі тағам алды.[27]

Харчо

Ұлттық тағамдары — хинкали, Грузин тағамдарының әйгілі тағамы, елдің «аспаздық» визиткасы. Грузиннің қоректік және шырынды тұшпаралары шошқа, сиыр немесе бұзау етінен, көбіне ұсақ туралған пияз қосылған қойдан жасалады. Сондай-ақ вегетариандық нұсқа бар - құю үшін қайнатылған картоп, саңырауқұлақтар мен ірімшік қолданылады. Дәмдеуіштерге тұз, бұрыш және кинза, кейде басқа шөптер жатады. Грузияда әр аймақтың рецепті мен тағам дайындау ерекшеліктері бар. Грузин хинкалиінің маңызды ерекшелігі - олардың пішіні. Дәстүрлі нұсқада құйрықтың негізінде кем дегенде 18 қатпар болуы керек, ал құйрықтың өзі тығыз, бірақ кішкентай болуы керек. Шырынды ет дәмі жұмсақ қамырмен үйлесімде пісірудің барлық қиындықтарын ақтайды.
Чанахи — Грузиндердің ет пен көкөністердің танымал тағамы. Дәстүрлі түрде сазды ыдыстарда пісіріледі. Ол шошқа немесе қой етіне негізделген, картоп, баклажан, көкөністерден пияз, қызанақ, бұршақ немесе бұрыш қолданылады. Рецепт міндетті түрде томат шырынын және аджиканы, бірнеше түйір сарымсақ пен түрлі дәмдеуіштерді қамтиды.

Грузиндердің көптеген ұлттық тағамдары тек көкөністерден тұрады. Лобио тағамын дайындаудың көптеген нұсқалары мен ерекшеліктері бар, бұл елдің аймағына және үй иесінің ас үйінде қажетті өнімдердің болуына байланысты. Бірақ дәстүр бойынша пияз, сарымсақ, кинза және корица, аджика, кориандр сияқты дәмдеуіштер бұршаққа қосылады (негізгі ингредиент). Харчо — Грузин ұлттық тағамдарынан ең танымал сорпасы. Өткір дәм мен ерекше ащы хош иісті. Хачапури — Грузиядан тыс жерлерге таралған, жіпсіз ірімшігі бар өте дәмді және өте танымал бәліштер. Оларды дайындау кезінде олар арнайы «жас» ірімшікті пайдаланады. Ол барлық басқа сорттардан ерекше қышқыл, бірақ сонымен бірге нәзік дәмімен ерекшеленеді.[28]

Фольклоры

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузин фольклоры — бұл елдің мәдениетінің тірі және қайталанбас бөлігі. Ол Грузия халқының көп ғасырлық тарихы мен дәстүрінің бай мұрасын білдіреді. Грузин фольклорында оның жан дүниесі, салт-дәстүрі, музыкасы мен ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық ертегілері бейнеленген.

Сухихсвили ансамблінің АҚШ-қа гастрольдік сапарында орындауындағы грузин ұлттық халық биі, 2007 жыл

Грузин фольклорының ең таңғаларлық ерекшеліктерінің бірі - оның сиқырлы және жұмбақ сипаты. Грузин халқының өмірінде магияға байланысты нанымдар мен салт-дәстүрлер маңызды рөл атқарды. Грузин сиқыры табиғатпен, рухтармен және мифологиялық жаратылыстармен байланысты.

Грузин фольклорында музыка да маңызды рөл атқарады. Грузин полифониялық музыкасы әлемдегі музыка өнерінің ең ерекше және әдемі түрлерінің бірі болып саналады. Ол өзінің ерекше үйлесімділігімен және аранжировкаларының күрделілігімен ерекшеленеді. Грузин полифониясы бір мезгілде әртүрлі әуендерді айтатын бірнеше дауысты қамтиды. Ән айту грузин мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады, ал грузин әндері өмірдің әртүрлі аспектілерін көрсетеді - махаббат пен қуаныштан сағыныш пен қайғыға дейін.

Грузиядағы музыка ежелден бастау алады. Ән айту дәстүр бойынша ерлерге тән. Дүние жүзіндегі ең танымалы - әдетте үш әнші орындайтын көп дауысты грузин әні. Бастапқыда тек халық әні болған, христиандықтың қабылдануымен грузин әні де шіркеу әніне айналды, шіркеулерде орындалды.
2001 жылы грузин әнін ЮНЕСКО ауызша материалдық емес мұраның шедеврі деп таныды.

Грузин билері жеке, жұптық және топтық болады. Би кезінде грузин қыздары әсем қимылдап, кішігірім қадамдар жасайды, ерлер, керісінше, жылдам қозғалыстар мен биіктікке секіреді. Сонымен бірге би кезінде ерлердің де, әйелдердің де арқасы тік және қозғалыссыз қалады.[29]

Қазақстандағы грузиндер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Грузиндердің алғашқы өкілдері Қазақстанға 19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың бас кезінде келе бастады. Екінші толқын 20-ғасырдың ортасы мен соңына қарай көш-қон үдерістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы грузиндердің саны - 5,3 мың адам (2013).[30]

Танымал грузиндер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Александр Гарсеванович Чавчавадзе – ақын, қоғам қайраткері, князь, грузин романтизмінің негізін салушы;
  • Николай Асланович Пиросманашвили - грузин және орыс суретшісі, примитивизм өкілі;
  • Иосиф Виссарионович Сталин (Джугашвили) - Кеңес Одағының Бас хатшысы;
  • Михаил Константинович Калатозов (шын аты-жөні Калатозишвили) - кинорежиссер, оператор және мәдениет қайраткері, Грузия КСР халық әртісі, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1951);
  • Георгий Мелитонович Баланчивадзе (псевдоним Джордж Баланчин) - американдық хореограф. 1921-1924 жылдары Петроградтағы академиялық опера және балет театрында, 1924 жылдан бастап шетелде. Американдық балет мектебінің (1934) ұйымдастырушысы және директоры және оның негізінде американдық балет труппасы (1948 жылдан бастап Нью-Йорк сити балеті);
  • Вано Ильич Мурадели - кеңестік композитор және дирижер, КСРО халық әртісі (1968);
  • Сергей Иосифович Параджанов - кинорежиссер, Украинаның халық әртісі (1990), Арменияның халық әртісі (1990);
  • Вахтанг (Буба) Константинович Кикабидзе - әнші, актер, сценарист, кинорежиссер, Грузияның халық әртісі (1980);
  • Григорий Шалвович Чхартишвили – фантаст, драматург, сценарист, жапон ғалымы, шығыстанушы, әдебиеттанушы, аудармашы, тарихшы, қоғам қайраткері;
  • Тинатин Гивиевна Канделаки - журналист, тележүргізуші, телепродюсер, радиожүргізуші, кәсіпкер, ресторатор, актриса және қоғам қайраткері;
  • Зураб Гайозович Макиев - ресейлік саяси қайраткер. Мемлекеттік Думаның VI және VII шақырылымдарының депутаты.[31]

Сілтеме

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Мойындалмаған Абхазия және Оңтүстік Осетия Республикаларының территорияларында санақ жүргізілмеді.
  2. ↑ a b c Ethnic groups by major administrative-territorial units Мұрағатталған 7 сәуірдің 2014 жылы.  (ағыл.)
  3. ↑ joshuaproject.Turkey — People Groups (ағыл.)
  4. ↑ a b c d e f g Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 ж. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 ж. Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы. (орыс.)
  5. ↑ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010 Мұрағатталған 23 желтоқсанның 2021 жылы.  (орыс.)
  6. ↑ joshuaproject.Iran — People Groups (ағыл.)
  7. ↑ a b c d e f Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык. Басты дереккөзінен мұрағатталған 22 тамыз 2011. (орыс.)
  8. ↑ Ethnic composition of Azerbaijan 2009 (ағыл.)
  9. ↑ http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/AP_/1_5.xls Мұрағатталған 4 қаңтардың 2012 жылы.
  10. ↑ Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 ж.). Демоскоп  (орыс.)
  11. ↑ Распределение населения Латвии по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010 Мұрағатталған 22 шілденің 2011 жылы.  (латыш.)
  12. ↑ a b c Дэвид М.Лэнг "Общая характеристика и происхождение Грузин" // Грузины — Москва, 2008. — ISBN 978-5-9524-3813-2.
  13. ↑ Грузиндер. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  14. ↑ Грузиндер. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  15. ↑ Грузиндердің сыртқы түрі мен сипаты. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  16. ↑ Грузия және грузин халқы туралы. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  17. ↑ Грузин әліпбиі. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  18. ↑ Грузияның дәстүрлері мен күнделікті өмірі: қонақжайлылық, менталитет, дін. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  19. ↑ Грузия христиан дінін қашан қабылдады?. Тексерілді, 31 шілде 2024.
  20. ↑ Тарихы, мәдениеті. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  21. ↑ Грузиндер мерекелер мен ежелгі дәстүрлердің көшбасшысы. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  22. ↑ қолөнері. Тексерілді, 31 шілде 2024.
  23. ↑ Грузиндер. Тексерілді, 31 шілде 2024.
  24. ↑ Грузиндер. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  25. ↑ Волков Н.Г. Грузины.. Тексерілді, 31 шілде 2024.
  26. ↑ Грузин костюмі. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  27. ↑ Грузиндер. Тексерілді, 31 шілде 2024.
  28. ↑ Ұлттық Грузин Тағамдары. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  29. ↑ рузин мәдениеті. Тарихы. Дәстүрлер. Тексерілді, 30 шілде 2024.
  30. ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 157-158 бет. — ISBN 978-601-7472-88-7.
  31. ↑ Грузиндер - ұлттың сипаттамасы. Тексерілді, 30 шілде 2024.
Мақала бастамасы Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Грузиндер&oldid=3387583» бетінен алынған