Հովհաննես Զ Սսեցի
| Հովհաննես Զ Սսեցի | |
|---|---|
| Ծնվել է | անհայտ |
| Մահացել է | 1221 |
| Մասնագիտություն | ուղղափառ քահանա |
| Զբաղեցրած պաշտոններ | Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս |
Հովհաննես Զ Սսեցի (անհայտ - 1221), Ամենայն Հայոց կաթողիկոս 1203-1221 թթ.։ Որդին է Լամբրոնի տեր Կոստանդին Օշինյանի։ Եղել է Արքակաղնի, ապա Դրազարկի վանքերի վանահայրը, այնուհետև դարձել է մայրաքաղաք Սսի արքեպիսկոպոս։ Հաջորդել է Գրիգոր Զ Ապիրատ կաթողիկոսին։
Ընտրությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրիգոր Զ Ապիրատի մահվանից հետո կաթողիկոսական ամենահավանական թեկնածուները երկուսն էին՝ Սսի արքեպիսկոպոս Հովհաննեսը և Սեբաստիայի արքեպիսկոպոս Անանիան։ Սակայն Սսում հավաքված ժողովը, Լևոն Բ-ի կամքին հնազանդ, կաթողիկոս է ընտրում Հովհաննես արքեպիսկոպոսին։ Ընտրությունից հետո նորընտիր Հայրապետը քայլեր է ձեռնարկում շահելու Հայաստանի հոգևորականության համակրանքը։ Այդ քայլերից էր այն, որ արգելեց Հայ եկեղեցում լատինների նմանությամբ կատարված որոշ նորամուծություններ՝ մասնավորապես ճոխ և զարդարուն սպասքի ու հագուստի գործածությունը։ Նա ճոխ սպասքները վաճառում է և գումարն օգտագործում է Հռոմկլայի բերդի ամրությունները վերանորոգելու համար։
Սեբաստիայի հակաթոռ կաթողիկոսության առաջացումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հովհաննես Զ Սսեցու կաթողիկոս ընտրվելուց խիստ դժգոհ էր Սեբաստիայի առաջնորդ Անանիան, որ լինելով Մոկացիների տնից՝ ժառանգական իրավունքով պնդում էր Հայոց Հայրապետական գահի նկատմամբ ունեցած իր իրավունքը։ Սեբաստիան այդ ժամանակ գտնվում էր Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության տարածքում, որն այնքան էլ բարիդրացիական հարաբերությունների մեջ չէր գտնվում իր հարևան Կիլիկյան Հայաստանի հետ։ Անանիա Սեբաստացին, օգտվելով այդ հանգամանքից և կաշառելով Իկոնիայի սուլթանին, իրեն հռչակում է կաթողիկոս։ Նորահռչակ կաթողիկոսության կենտրոնը դառնում է Սեբաստիայի Սբ. Նշան վանքը։ Անանիա Սեբաստացու իշխանությունը տարածվում էր Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանության տիրապետության տակ գտնվող բոլոր հայերի վրա։ Այսպիսով՝ այդ ժամանակաշրջանում Հայոց եկեղեցում կային չորս կաթողիկոսներ՝ օրինական Կաթողիկոս Հովհաննես Զ Սսեցին և Անիի, Աղթամարի, Սեբաստիայի կաթողիկոսները։
Հովհաննես Զ Սսեցու գժտությունը Լևոն Բ Մեծ արքայի հետ և Դավիթ Արքակաղնեցու կաթողիկոսանալը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այդ նույն ժամանակ, ինչպես հաղորդում են Վարդան Արևելցին, Կիրակոս Գանձակեցին և Հեթում Պատմիչները, Լևոն Բ-ն և Հովհաննես Զ Սսեցի հայրապետը գժտվում են։ Պատճառը Լևոն Բ-ի կողմից անհավատարմության մեղադրանքով Հովհաննես Զ Սսեցու քրոջորդի Կոստանդին Կամարտիաս իշխանի և նրա որդիների՝ Ճոսլինի և Պաղտինի բանտարկությունն էր։ Հովհաննես կաթողիկոսն իր ազգականներին ազատելու համար դիմում է Լևոն Բ-ին, սակայն մերժվում է։ Դրանից հետո կաթողիկոսը, Լևոն Բ-ի նկատմամբ թշնամական դիրք բռնելով, քաշվում է Հռոմկլա բերդ։
Գժտության պատճառով և Հովհաննես Զ Սսեցու՝ Հռոմկլայում փակվելուց դրդված Լևոն Բ-ն ձեռնամուխ է լինում նոր կաթողիկոս ընտրելու գործին։ Արդյունքում կաթողիկոս է ընտրվում Արքակաղնի վանքի վանահայր և Մամեստիայի արքեպիսկոպոս Դավիթը, որի նստավայրը դառնում է Սիսը։ Սակայն օրինական Հայրապետ շարունակում էր մնալ Հովհաննես Զ Սսեցին։
Հայոց կաթողիկոսության այս պառակտված իրավիճակը շարունակվեց մինչև 1211 թ, երբ Սսում մահացավ Դավիթ Արքակաղնեցին։ Լևոն Բ-ն և Հովհաննես Զ Սսեցի Հայրապետը հաշտվեցին և կաթողիկոսը սկսեց լիիրավ կերպով վարել իր իշխանությունը։ Մինչ այդ մահացել էին Անիի Բարսեղ (Զաքարե իշխանը ցանկանալով թուլացնել Արևելյան հոգևորականության դիրքերը Բարսեղի մահից հետո չէր թույլատրել նոր կաթողիկոս ընտրել) և Սեբաստիայի Անանիա կաթողիկոսները։
Լևոն Բ-ն իր մահից քիչ առաջ Հովհաննես Զ Սսեցուն նշանակել էր Կիլիկյան գահի թագաժառանգ, իր մանկահասակ դուստր Զապելի խնամակալներից մեկը։ 1221 թ. վախճանվում է Հովհաննես Զ Սսեցի Հայրապետը։
Հայ-վրաց եկեղեցական հարաբերությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սելջուկյան լայնածավալ պետության տրոհումից հետո Այսրկովկասում ստեղծված սելջուկ-թուրքական ամիրայությունների և օրըստօրե հզորացող Վրացական թագավորության միջև ԺԲ դարի սկզբներից սկսվում է համառ պայքար, որն ընդմիջումներով շարունակվում է ավելի քան մեկ հարյուրամյակ։ Հայ իշխանական տների շատ ներկայացուցիչներ, որոնք այս կամ այն չափով պահպանել էին իրենց գոյությունը հատկապես Հյուսիսային Հայաստանում, դիմում են Վրաց թագավորության հովանավորությանը։ Վրացական բանակում սկսում են կազմավորվել հայկական զինվորական միավորումներ։ ԺԲ դարի 90-ական թվականներին մեծ թափով սկսվում է Հայաստանի ազատագրման գործը՝ վրաց արքունիքում հզոր դիրք գրաված Սարգիս Զաքարյանի և նրա երկու որդիների՝ Զաքարեի և Իվանեի ձեռամբ։ Նրանք 1196 թ. մեկը մյուսի ետևից ազատագրում են Ամբերդը, Շամքորը, Գանձակը, Արցախը, Գարդմանը, Պարտավը, Սյունիքը, Շիրակը, Կարսը և այլ շրջաններ։ Հայկական ազատագրված հողերի վրա հիմնվում է Զաքարյան իշխանությունը, որը վասալական կախման մեջ էր գտնվում վրացական թագավորությունից։
Ավելի քան մեկ դար տևած հայ-վրացական քաղաքական և ռազմական համագործակցության ընթացքում բնական էր, որ սկսեին նաև եկեղեցական շփումներ, առաջ գային տարաձայնություններ զանազան ծիսական և դավանաբանական հարցերի շուրջ։ Եվ իրապես, առկա բազմաթիվ տարբերությունների շուրջ վիճաբանություններ ու հակամարտություններ էին ծավալվել հայերի ու վրացիների միջև։ Իրական հիմք ունեցող անհամաձայնությունների վրա գումարվել են բազմաթիվ մեղադրանքներ, որոնք ավելի են բորբոքել կրոնական անհանդուրժողություն։ Այսպես, օրինակ, 1197 թ. Ծռազատկի հետ կապված վրացիները հրի են մատնում հայկական եկեղեցիներից մեկը, որի արդյունքում կենդանի-կենդանի այրվում են 40 հայ հավատացյալ։
Վրաց եկեղեցականները բացարձակապես քաջալերում էին հայերի դավանափոխությունը և նրանց Վրաց եկեղեցու գիրկն ընդունելիս անհրաժեշտ համարում կրկնամկրտությունը։ Հաղթանակներով արբեցած վրացիները սկսում են կործանել հայկական եկեղեցիների Ավագ խորանների խաչերը, քանի որ իրենց մոտ խաչի փոխարեն սրբապատկերներ էին դրվում Սբ. Սեղանների վրա, ավերում եկեղեցիները։
Ստեղծված այս վիճակը բարվոքելու նպատակով Մխիթար Գոշը առանձին նամակներով (ՙԱռ Վիրս՚) դիմում է ինչպես Վրաց եկեղեցու ղեկավարությանը, այնպես էլ Զաքարե ևԻվանե իշխաններին։ Քննարկելով տարաձայնությունները՝ բացահայտում է բազմաթիվ մեղադրանքների անհիմն լինելը, ջատագովում Հայ եկեղեցու որոշ սովորություններ։
Մյուս կողմից խնդրում է Զաքարե և Իվանե իշխաններին, որ խնդրեն Թամար թագուհուն (1178-1212) արքայական իշխանությամբ արգելելու վրացիներին, որ այլևս Հայոց եկեղեցիները չավերեն և խաչերը չայրեն։
Եկեղեցական հարցերի շուրջ տարաձայնություններն ու տարբերությունները զբաղեցրել են ոչ միայն Մխիթար Գոշին, այլ նաև հենց իրեն Զաքարեին։ Վրաց բանակում նա տեսնում էր, թե ինչպես վրացիները Սբ. Պատարագ էին մատուցում շարժական սեղանի վրա, իսկ հայոց մոտ այդ սովորությունը չկար։ Այդ պատճառով էլ վրացիները մեղադրում էին հայերին, որ նրանք պատերազմական գործողությունների ժամանակ եկեղեցի չունենալով, անհաղորդ են մնում և զրկվում սրբերի և տերունական այլ տոները կատարելուց։
Սսի 1204 թ. եկեղեցական ժողովը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս խնդրով Զաքարեն դիմում է Մխիթար Գոշին, որ իր խոստովանահայրն էր։ Նա պատասխանում է, որ շարժական սեղան ունենալու սովորությունը հնում եղել է նաև հայոց մեջ, սակայն քանի որ այդ սովորությունը այլևս գոյություն չունի, վերականգնելու համար անհրաժեշտ է կաթողիկոսական արտոնություն, և խորհուրդ է տալիս դիմել Հայոց կաթողիկոսին։ Զաքարե իշխանը ինչպես այս, այնպես էլ այլ հարցերի կարգավորման համար առանձին նամակներով դիմում է Հովհաննես Զ կաթողիկոսին և Լևոն թագավորին։ Ինչպես վերևում նշել էինք՝ Լևոն Բ-ն և Հովհաննես Զ Կաթողիկոսը գժտվել էին և այդ պատճառով է, որ Լևոն Բ-ն Դավիթ Արքակաղնեցի կաթողիկոսի նախագահությամբ է ժողով գումարում 1204 թ Սսում, որի որոշումները հետևյալներն են.
- ա. Սբ. Պատարագը մատուցել դպիրներով և սարկավագներով, ինչպես օրենքն է։
- բ. Սբ. Աստվածածնի Ավետյաց տոնը տոնել ապրիլի 6-ին, ինչ օր էլ որ ընկնի, Սբ. Կույսի վերափոխման օրը՝ օգոստոսի 15-ին, Սբ. Խաչի տոնը՝ սեպտեմբերի 14-ին (նույնպես և վկաների տոները, որ օրը որ ընկնեն) և ոչ թե մոտակա կիրակի օրը, որ սովորություն էր հայերի մոտ։
- գ. Սբ. Հայտնության և Սբ. Զատկի ճրագալույցները պահել մինչև երեկո, և պահքը լուծել ձեթով ու ձկով։
- դ. Ընդունել սրբապատկերները։
- ե. Սբ. Պատարագ մատուցել նաև ողջերի համար։
- զ. Կրոնավորներին արգելել միս ուտել։
- է. Նախ ձեռնադրել դպիր, ապա որոշ ժամանակ անց՝ սարկավագ և կատարյալ հասակի հասնելուց հետո միայն քահանա։
- ը. Կրոնավորները պետք է մնան վանքերում և սեփականություն չունենան և այլն։
Սսի ժողովը այս որոշումները ընդունելիս հաշվի է առել նախ այն, որ Զաքարեն էլ իր եղբոր՝ Իվանեի նման քաղկեդոնական չդառնա, և որ այդ սովորությունները հնում եղել են Հայ եկեղեցում և ապա խաթարվել են արաբական և հաջորդող դժնդակ ժամանակների հետևանքով։ Անշուշտ սա բոլոր կետերին չի վերաբերում։ Իսկ Հովհաննես կաթողիկոսը Զաքարեին է ուղարկում մի պերճաշուք պատարագի վրան, մարմարե սեղանով, գեղեցկաձայն քահանաներով, սարկավագներով ու դպիրներով։
Լոռիի 1205 թ. և Անիի 1207 թ. եկեղեցական ժողովները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Որպեսզի Զաքարեն ստանար նաև արևելյան վարդապետների համաձայնությունը, 1205 թ. ժողով է գումարում Լոռիում, որին մասնակցում էին Գրիգոր Տուտեորդին, Անիի Սարգիս, Բջնիի Վրթանես, Կարսի Հովհաննես եպիսկոպոսները, Մխիթար Գոշը, Դավիթ Քոբայրեցին և ուրիշներ։ Զաքարեն կամենում էր, Հովհաննես կաթողիկոսի նվիրած պատարագի սեղանին Սբ. Պատարագ մատուցվեր և ներկաները, ի նշան համաձայնության, հաղորդվեին, բայց նրանց մեջ տարաձայնություն է ծագում, և ոմանք գիշերով փախչում են, իսկ ոմանց էլ Զաքարեն ստիպում է մնալ և հաղորդվել։ Զաքարեի գլխավոր ընդդիմադիրն իր քեռորդին էր՝ Գրիգոր Տուտեորդին՝ Հաղպատի վանահայրը, որին բանտարկել է տալիս։ Քանի որ չկար ամենաուժեղ հակառակորդը, ապա Զաքարեն հույս ուներ հաջողության հասնել և 1207 թ. Անիում ժողով է գումարում։ Մխիթար Գոշը չի ցանկանում մասնակցել ժողովին և պատճառաբանում է, թե հիվանդ է, բայց Զաքարեի ստիպմամբ ներկայանում է ժողովին և կարողանում է համոզել նրան, որ իր կամքը չթելադրի ժողովական հայրերին, այլ թույլ տա, որ նրանք ծեսն անեն այնպես, ինչպես առաջ էր, իսկ ինքը վարվի սեփական հայեցողությամբ, քանզի ուներ կաթողիկոսի և արքայի ժողովական որոշումները։ Դրանից հետո Զաքարեն Մխիթար Գոշից ծածուկ ընդդիմադիրներին աքսորում է, բայց երբ խոստովանահայրն իմանում է այդ մասին, ստիպում է նրանցից շատերին վերադարձնել աքսորից։
Զաքարեի մահով (+1212 թ.) մի որոշ ժամանակ դադարում են այդ տարաձայնությունները, թեպետև աստիճանաբար Սսի ժողովի կանոններից շատերը ընդունվում և որդեգրվում են Հայ եկեղեցու կողմից և պահպանվում մինչև այսօր։
| Նախորդող՝ Գրիգոր Զ Ապիրատ |
Կաթողիկոս 1203–1221 |
Հաջորդող՝ Կոնստանդին Ա Բարփրբերդցի |
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հեթում պատմիչ, Պատմութիւն թաթարաց, Վենետիկ, 1842։
- Միքայել Ասորի, Ժամանակագրութիւն, Երուսաղէմ, 1871։
- Սամուել Անեցի, Հաւաքումն ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893։
- Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վենետիկ, 1956։
- Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Երևան, 1961։
- Վարդան Արևելցի, Տիեզերական պատմութիւն, Երևան, 2001։
- Մաղաքիա արք. Օրմանեան, Ազգապատում, հ. Ա., Ս. Էջմիածին, 2001։
- Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, 2002
- Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներ, հանրագիտարան, Ս. Էջմիածին, 2008։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 560)։ 
|