Біяакустыка

Біяакустыка (ад стар.-грэч.: βίος — жыццё, ἀκουστικός — слыхавы, слухаць) — вобласць у біялогіі, раздзел у заалогіі, які займаецца вывучэннем гукавой сігналізацыі ў жывёл і іх гукавых узаемаадносін.

Вобласць біяакустыкі — вывучэнне ролі гуку як сродку перадачы інфармацыі ў свеце жывых істот, вывучэнне разнастайных існых у прыродзе спосабаў гукавой сувязі паміж жывымі істотамі, механізмы ўтварэння і ўспрымання ў іх гукаў, а таксама прынцыпы кадзіравання і дэкадзіравання перадаваемай інфармацыі ў жывых біяакустычных сістэмах.

Біяакустыка задзейнічае заолагаў, інжынераў-акустыкаў, фізіёлагаў, псіхолагаў, лінгвістаў, матэматыкаў, інжынераў-канструктараў, біёнікаў і шэраг іншых спецыялістаў.

Гісторыя

Сваё прызнанне гэта вобласць атрымала ў 1956 годзе на I Біяакустычнам кангрэсе ў Пенсільваніі (ЗША).

У 1974 і 1978 гадах у Ленінградзе адбыліся два першыя ўсесаюзныя сімпозіумы, прысвечаныя біяакустыцы эмацыйна-выразных уласцівасцей голасу чалавека .

У СССР буйныя навуковыя цэнтры па біяакустыцы знаходзіліся ў Інстытуце эвалюцыйнай марфалогіі і экалогіі жывёл імя А. Н. Севарцова АН СССР, акустычным інстытуце імя Н. І. Андрэева АН СССР (Масква), у Інстытуце фізіялогіі імя І. П. Паўлава і Інстытуце эвалюцыйнай фізіялогіі і біяхіміі імя І. М. Сечанова АН СССР (Ленінград), у МДУ і ЛДУ, на Карадагскай біястанцыі Інстытута біялогіі паўднёвых мораў АН СССР. Ёсць свае навуковыя цэнтры і ў ЗША, Англіі, Японіі, Францыі, Германіі.

Сутнасць

Складанасць гукавых зносін жывёл. Можна назіраць пераход ад «механічнага» голаса, які ствараецца за кошт трэння розных частак цела, да выкарыстання ў дыхальных шляхах («сапраўдны» голас) паветранага струменя. «Механічны» голас назіраецца ў такіх жывёл, як павукі, мнаганожкі, ракі і крабы, насякомыя (вібрацыя крылаў у жукоў, вагальныя мембраны цыкады і інш.) Гукі назіраюцца ў велізарнай колькасці рыб (з 42 сямействаў); яны ўлоўліваюць гук з дапамогай плавальнай бурбалкі, лускі, сківіц і г. д.

Метады

Першы і найпрасцейшы метад вывучэння мовы жывёл — назіранне.

Біяакустыка калекцыянуе галасы жывёл. Гэта мае вялікае навуковае значэнне, таму што многія віды птушак ці насякомых амаль не адрозніваюцца вонкава, але добра адрозніваюцца па галасах, што дазваляе вылучыць іх у асобныя віды. Фанатэкі таксама служаць крыніцай матэрыялу для біяакустычных метадаў, якія прымяняюцца на практыцы (прыцягнення або адпужвання жывёл).

У СССР Цэнтральная фанатэка галасоў жывёл размяшчалася пры біёлага-глебавым факультэце МДУ з аддзяленнем у Інстытуце біяфізікі АН СССР у Пушчына на Ацэ. Вялікай фанатэкай валодае ЛДУ, ёсць калекцыі запісаў у Кіеве, Тарту, Уладзівастоку і іншых гарадах. Карнельскі ўніверсітэт толькі запісаў галасоў птушак мае больш за 24 тысячы.

Б. Н. Вепрынцеў і А. С. Мальчэўскі займаліся стварэннем фанатэкі галасоў птушак, Е. В. Шышкоў, Е. В. Раманенка — рыб і дэльфінаў, І. Д. Нікольскі, В. Р. Пратасаў — рыб, А. І. Канстанцінаў, В. Н. Маўчан — млекакормячых, А. В. Папоў — насякомых.

Адзін з сучасных метадаў біяакустыкі складаецца ў вызначэнні сігнальнага значэнні галасавых гукаў. Ажыццяўляецца гэта з дапамогай запісу і прайгравання тых ці іншых гукаў з назіраннем за рэакцыяй жывёл. Таму гуказапіснае абсталяванне з'яўляецца адным з асноўных інструментаў біяакустыкі.

Карысную інфармацыю для жывёл могуць несці сіла, вышыня галасы, працягласць гукаў, іх тэмбр. Аналіз гуку вырабляецца з дапамогай электроннага асцылографа і санографа.

Практычнае прымяненне

Дасягненні біяакустыкі прымяняюцца як для прыцягнення жывёл (напрыклад, рыбы для лоўлі або шкодных насякомых для знішчэння), так і для адпужвання (напрыклад, птушак ад аэрадромаў і палёў або мядзведзяў ад пасёлкаў).

Прывабліванне рыбы на акустычную вуду, якая распаўсюджвае ў вадзе гукі здабычы, дазваляе мець вялікія ўловы. У прамысловай лоўлі выкарыстоўваюцца і гукі, якія адпужваюць — для ўтрымання злоўленай рыбы ў нераце, пакуль ён яшчэ знаходзіцца ў вадзе. Тут падбіраюцца гукі рыб, якія палююць на канкрэтную прамысловую рыбу. Адзін з такіх спосабаў (імітатар гукаў дэльфінаў) быў запатэнтаваны Ю. А. Кузняцовым, В. С. Кітліцкім, А. С. Паповым у савецкі час.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).