Kałuszyn

Kałuszyn
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Kałuszyn – zdjęcie lotnicze znad wschodniej części miasta w kierunku zachodnim
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	miński
Gmina	Kałuszyn
Aglomeracja	warszawska
Prawa miejskie	przed 1662
Burmistrz	Arkadiusz Czyżewski
Powierzchnia	12,3 km²
Populacja (2022); • liczba ludności; • gęstość	; 2708; 220 os./km²
Strefa numeracyjna	25
Kod pocztowy	05-310
Tablice rejestracyjne	WM
	Położenie na mapie gminy Kałuszyn Kałuszyn
	Położenie na mapie Polski Kałuszyn
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Kałuszyn
	Położenie na mapie powiatu mińskiego Kałuszyn
	52°12′30″N 21°48′42″E/52,208333 21,811667
TERC (TERYT)	1412094
SIMC	0975380
	Urząd miejskiul. Pocztowa 1; 05-310 Kałuszyn
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Kałuszyn – miasto w Polsce w województwie mazowieckim, w powiecie mińskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kałuszyn.

Leży w dawnej ziemi liwskiej historycznego Mazowsza^[2]. Kałuszyn uzyskał lokację miejską przed 1662 rokiem^[3]. Do 1954 siedziba wiejskiej gminy Chrościce. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do ówczesnego województwa siedleckiego.

Miasto jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny^[4].

Położenie

Miasto położone jest na Wysoczyźnie Kałuszyńskiej, w odległości 35 km na zachód od Siedlec i 50 km od Warszawy. Przez Kałuszyn przebiega droga krajowa nr 92, natomiast od południa omija je autostrada A2.

Historia

Kałuszyn dzięki staraniom możnego rodu Opackich w 1718 roku otrzymał prawa miejskie, nadane przez króla Augusta II Mocnego. W czasie kampanii napoleońskiej miasto zostało zniszczone. Podczas powstania listopadowego trzykrotnie doszło do walk w mieście.

I bitwa pod Kałuszynem została stoczona 17 lutego 1831 roku podczas powstania listopadowego w okolicach Kałuszyna dywizja dowodzona przez generała Franciszka Żymirskiego, licząca 7 baonów, 8 szwadronów i 14 dział, toczyła opóźniające walki odwrotowe z przeważającymi siłami rosyjskimi tworzącymi przednią straż armii rosyjskiej dowodzonej przez Iwana Dybicza Zabałkańskiego. 2 kwietnia tego samego roku stoczono II bitwę pod Kałuszynem. III bitwa miała miejsce 10 lipca 1831 roku – na kilka dni przed bojem spotkaniowym pod Mińskiem Mazowieckim przednia straż polskiego korpusu dowodzonego przez generała Wojciecha Chrzanowskiego stoczyła bój z tylną strażą rosyjskiego korpusu dowodziengo przez Jewgienija Aleksandrowicza Gołowina. Siłami polskimi liczącymi 5 baonów, 13 szwadronów i 8 dział dowodził generał Bonifacy Jagmin. Wojska polskie odniosły zdecydowane zwycięstwo biorąc do niewoli 1200 żołnierzy rosyjskich.

Kałuszynianie brali też czynny udział w powstaniu styczniowym.

W okresie międzywojennym Kałuszyn był uważany za miasto o dużej liczbie mieszkańców o przekonaniach prokomunistycznych^[5].

W czasie kampanii wrześniowej w 1939 roku 1 Dywizja Piechoty Legionów im. Józefa Piłsudskiego podczas bitwy pod Kałuszynem stoczyła bój z 44. Infanterie-Regiment przyporządkowanym do SS-Regiment „Deutschland”, który należał organizacyjnie do Dywizji „Kempf”.

W 1991 roku Kałuszyn przystąpił do Stowarzyszenia Miast Pokoju.

Żydzi kałuszyńscy

Kałuszyn był ważnym obszarem osadnictwa żydowskiego. W XVII wieku powstała samodzielna gmina żydowska, a pod koniec XVIII wieku wzniesiono nową synagogę. W 1827 roku w mieście znajdowało się 145 domów i 1826 mieszkańców^[6]. Żydzi stanowili 80% ogółu mieszkańców. Trudnili się głównie rzemiosłem, wielu pracowało przy produkcji tałesów – żydowskich szali religijnych. Miasto było prężnym ośrodkiem ruchu chasydzkiego.

Tuż przed wybuchem I wojny światowej (1913) w Kałuszynie żyło 8257 Żydów oraz 1413 chrześcijan. Żydzi prowadzili w tym czasie 105 sklepów, a ich średnie miesięczne zarobki wynosiły 150 rubli^[7]. 50% Żydów było wówczas analfabetami. W okresie międzywojennym (1921) w Kałuszynie mieszkało 5033 Żydów, co stanowiło 82% ludności miasteczka.

W czasie okupacji niemieckiej większość Żydów z Kałuszyna została zamordowana. We wrześniu 1941 roku utworzono getto w Kałuszynie^[8]. Zlikwidowano je w grudniu 1942 roku. Jego mieszkańców wywieziono w celu zamordowania w obozie zagłady w Treblince. W toku akcji deportacyjnych na miejscowym cmentarzu żydowskim Niemcy zabili około 1000 Żydów^[9].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Kałuszyna w 2014 roku^[10].

Polityka

Burmistrzowie:

Franciszek Stasiak (1923-1934)^[11]

Kazimierz Koszutski (1934-1939)^[12]
Eugeniusz Niezborała (1990 - 1994)
Marian Soszyński (2002-2018)
Arkadiusz Czyżewski (od 2018)

Architektura

Zabytki

Istniejące

klasycystyczne ratusz i poczta z pierwszej połowy XIX wieku,
neogotycki kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława z końca XIX wieku, zbudowany według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego,
dawne koszary królewskie zwane oberżą, które gościły Napoleona Bonaparte,
nowy cmentarz żydowski w Kałuszynie z przełomu XIX i XX wieku

Nieistniejące

stary cmentarz żydowski w Kałuszynie

Sport

W mieście, od 1947 roku, działa klub piłki nożnej, Victoria Kałuszyn, obecnie (sezon 2024/2025) grający w klasie B, grupie siedleckiej II.

Ludzie związani z Kałuszynem‎

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Kałuszynem‎.

Zobacz też

parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kałuszynie

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
↑ ElżbietaE. Kowalczyk-Heyman ElżbietaE., „Disce aut discede”, czyli o tym, po co archeologowi potrzebna jest wiedza toponomastyczna i geografia historyczna, „Światowit”, XLVII fasc. B., Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2006, s. 148 [zarchiwizowane z adresu 2018-04-14] .. ISSN 0082-044X
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 38–39.
↑ Opis parafii na stronie diecezji
↑ Jan Szczepański „Władze i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej wobec bolszewickiego zagrożenia w 1920 roku“ Wydawnictwo Sejmowe 2022, ISBN 978-83-7666-720-1, s. 138
↑ Kałuszyn (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 728 .
↑ „Izraelita” nr 35, 28.08.1913, s. 2.
↑ Emil Noiński, Kałuszyn. Historia zniszczonego sztetl: http://cmentarze-zydowskie.pl/kaluszynhistoria.htm
↑ Getto w Kałuszynie. sztetl.org.pl. [dostęp 2022-01-24].
↑ Kałuszyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Emil Noiński, Franciszek Stasiak (1886 – 1934) – zapomniany działacz ludowy i niepodległościowy, [w:] Na ścieżkach mazowieckiej i podlaskiej krainy. Księga poświęcona pamięci Profesora Arkadiusza Kołodziejczyka, praca zbiorowa pod redakcją T. Skoczka, Warszawa 2015, s. 439-450. http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/docmetadata?id=28149&from=pubstats
↑ Strona główna [online], uph.edu.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).

Linki zewnętrzne

Strona Urzędu Miasta Kałuszyn
Ochotnicza Straż Pożarna w Kałuszynie
Gmina Kałuszyn. powiatminski.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-03-07)].
o Kałuszynie na portalu wirtualny sztetl
Kałuszyn (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 728 .

[gus2022-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .

[2] ElżbietaE. Kowalczyk-Heyman ElżbietaE., „Disce aut discede”, czyli o tym, po co archeologowi potrzebna jest wiedza toponomastyczna i geografia historyczna, „Światowit”, XLVII fasc. B., Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2006, s. 148 [zarchiwizowane z adresu 2018-04-14] .. ISSN 0082-044X

[3] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 38–39.

[par-4] Opis parafii na stronie diecezji

[5] Jan Szczepański „Władze i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej wobec bolszewickiego zagrożenia w 1920 roku“ Wydawnictwo Sejmowe 2022, ISBN 978-83-7666-720-1, s. 138

[6] Kałuszyn (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 728 .

[7] „Izraelita” nr 35, 28.08.1913, s. 2.

[8] Emil Noiński, Kałuszyn. Historia zniszczonego sztetl: http://cmentarze-zydowskie.pl/kaluszynhistoria.htm

[9] Getto w Kałuszynie. sztetl.org.pl. [dostęp 2022-01-24].

[populacja2016-10] Kałuszyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[11] Emil Noiński, Franciszek Stasiak (1886 – 1934) – zapomniany działacz ludowy i niepodległościowy, [w:] Na ścieżkach mazowieckiej i podlaskiej krainy. Księga poświęcona pamięci Profesora Arkadiusza Kołodziejczyka, praca zbiorowa pod redakcją T. Skoczka, Warszawa 2015, s. 439-450. http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/docmetadata?id=28149&from=pubstats

[12] Strona główna [online], uph.edu.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Na prawach powiatu	Ostrołęka Płock Radom Siedlce Warszawa
Powiatowe	Białobrzegi Ciechanów Garwolin Gostynin Grodzisk Mazowiecki Grójec Kozienice Legionowo Lipsko Łosice Maków Mazowiecki Mińsk Mazowiecki Mława Nowy Dwór Mazowiecki Ostrów Mazowiecka Ożarów Mazowiecki Otwock Piaseczno Płońsk Pruszków Przasnysz Przysucha Pułtusk Sierpc Sochaczew Sokołów Podlaski Szydłowiec Węgrów Wołomin Wyszków Zwoleń Żuromin Żyrardów
Gminne	Bieżuń Błonie Bodzanów Brok Brwinów Cegłów Chorzele Ciepielów Czerwińsk nad Wisłą Dobre Drobin Gąbin Gielniów Glinojeck Głowaczów Góra Kalwaria Halinów Iłża Jadów Jastrząb Jedlnia-Letnisko Józefów Kałuszyn Karczew Kobyłka Konstancin-Jeziorna Kosów Lacki Latowicz Lubowidz Łaskarzew Łochów Łomianki Maciejowice Magnuszew Marki Milanówek Mogielnica Mordy Mrozy Mszczonów Myszyniec Nowe Miasto Nowe Miasto nad Pilicą Odrzywół Osieck Piastów Pilawa Pionki Podkowa Leśna Przytyk Raciąż Radzymin Różan Sanniki Serock Siennica Sienno Skaryszew Sochocin Solec nad Wisłą Sulejówek Tarczyn Tłuszcz Warka Wiskitki Wyszogród Wyśmierzyce Zakroczym Ząbki Zielonka Żelechów

Części miasta wg TERYT	Karczunek Narty Trzcianka Zawoda
Inne	Irkuck Kałuszyn-Kolonia

Wsie	Abramy Budy Przytockie Chrościce Falbogi Garczyn Duży Garczyn Mały Gołębiówka Kazimierzów Kluki Leonów Marianka Marysin Milew Mroczki Nowe Groszki Olszewice Patok Piotrowina Przytoka Ryczołek Sinołęka Stare Groszki Szembory Szymony Wąsy Wity Wólka Kałuska Zimnowoda Żebrówka
Kolonie	Górki
Integralne części wsi	Nowa Przytoka Ogrodziarze Piaski

Miasta	Cegłów Dobre Halinów Kałuszyn Latowicz Mińsk Mazowiecki Mrozy Siennica Sulejówek
Gminy miejskie	Mińsk Mazowiecki Sulejówek
Gminy miejsko-wiejskie	Cegłów Dobre Halinów Kałuszyn Latowicz Mrozy Siennica
Gminy wiejskie	Dębe Wielkie Jakubów Mińsk Mazowiecki Stanisławów

Przynależność wojewódzka	gubernia warszawska (1867–1915) woj. warszawskie (II RP) (1919–1939) woj. warszawskie (1945–1975)
Miasta	Cegłów (do 1870) Dobre (do 1852) Kałuszyn Kamieńczyk (1915–19) Karczew (do 1870) Kołbiel (do 1870) Latowicz (do 1870 i 1915–19) Mińsk Mazowiecki (Nowomińsk) (Otwock (1916–24 →)) Siennica (do 1870) Stanisławów (do 1870 i 1915–19)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–1975)	Barcząca (1867–18??) Cegłów (1870–1954 i 1973–1975) Chrościce (1867–1954) Czarnogłów (← 1927–39) Dębe Małe (1867–70) Dębe Wielkie (1867–1954 i 1973–1975) Dobre (1973–1975) Duchnów (1867–70) Glinianka (1867–1954) Halinów (1973–1975) Iwowe (1867–1954) Jakubów (1867–1954 i 1973–1975) Jeruzal (1923–54) Kałuszyn (1867–70) Kałuszyn (1973–1975) (Karczew (1916–24→)) Kołbiel (1870–1954) Kuflew (1867–1954) Latowicz (1870–1915 i 1919–54) Latowicz (1973–1975) Ładzyń (1867–1939) Łaziska (1867–70) Łukowiec (1867–1923) Mienia (1867–70) Mińsk (Mazowiecki) (1867–1954 i 1973–1975) Mrozy (1973–1975) Otwock (1867–1916 →) Ruda (1867–70) Rudno (1867–70) Rudzienko (← 1916–54) Siennica (1867–1954 i 1973–1975) Stanisławów (1870–1915 i 1919–54) Stanisławów (1973–1975) Stara Wieś (1867–68) Wiązowna (1867–1916/1924→) Wielgolas (1867–70 i 1923–54)
Gromady (1954–1972)	Barcząca (1954–1961) Brzóze (1954–1961) Budy Janowskie (1954–1961) Cegłów (1954–1972) Chrośla (1954–1959) Cielechowizna (1954–1968) Czarnogłów (1954–1957) Dębe Małe (1954–1961) Dębe Wielkie (1954–1972) Dobre (1954–1972) Glinianka (1954–1957 →) Grodzisk (1954–1968) Groszki Nowe (← 1958–68) Grzebowilk (1954–1959) Iwowe (1954–1972) Jakubów (1954–1972) Jeruzal (1954–1972) Jędrzejów Nowy (1954–1959) Kałuszyn (1954–1972) Kąty (1954–1957 →) Kiczki (1954–1961) Kluki (1954–1959) Kołbiel (1954–1957 →) Kuflew (1954–1972) Latowicz (1954–1972) Lipiny (1954–1961) Ładzyń (1954–1972) Łaziska (1954–1959) Mińsk Mazowiecki (1961–72) Mrozy (1954–1972) Niedziałka Stara (1954–1961) Nowy Zglechów (1954–1961) Pogorzel (1954–1961) Posiadały (1954–1957) Pustelnik (1954–1972) Rudno (1954–58) Rudzienko k/Dobrego (1954–1972) Rudzienko k/Kołbieli (1954–1972) Rynia (1954–1959) Rządza (1954–1959) Siennica (1954–1972) Sołki (1954–1968) Stanisławów (1954–1972) Starogród (1954–1959) Stojadła (1954–1972) Sufczyn (1954–1957 →) Wielgolas (1954–1972) Wiśniew (1954–1972) Wola Rafałowska (1954–1961) Zamienie (1954–1961) Żaków (1954–1959)