Getto

Mulberry Street we włoskim getcie w Nowym Jorku (tzw. Małe Włochy)

Kładka nad ulicą w getcie łódzkim

Mur getta warszawskiego (1941)

Brama getta krakowskiego (1941)

Getto – odizolowana część miasta, przeznaczona dla zamieszkania mniejszości narodowej, etnicznej, kulturowej bądź religijnej, poza którą nie wolno tejże społeczności zamieszkiwać. Od średniowiecza do XX wieku przez getto rozumiano wydzielony obszar miasta, zamieszkany przez Żydów lub przedstawicieli innych narodów. W wielu europejskich miastach do XIX wieku getta pozostawały dla Żydów i innych mniejszości przymusowym miejscem osiedlania.

W państwach okupowanych przez III Rzeszę w czasie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne tworzyły zamknięte i strzeżone getta, w których przymusowo osiedlano ludność żydowską. Getta te były zazwyczaj otoczone strzeżonym od zewnątrz murem i całkowicie zależne od dostaw żywności oraz energii. Utworzenie gett było pierwszym etapem zagłady Żydów, zaplanowanej i przeprowadzonej przez niemieckich nazistów.

Getto w ujęciu socjologicznym to wyodrębniony obszar w przestrzeni miejskiej, który można opisać za pomocą specyficznych, jemu tylko przynależnych cech.

Etymologia

Słowo „getto” wywodzi się z włoskiego ghetto, w szesnastowiecznym dialekcie weneckim jako geto, co oznaczało „huta”. Pierwsze getto powstało na weneckiej wyspie Ghetto Nuovo, gdzie w roku 1516 władze nakazały zamieszkać miejscowym Żydom; na wyspie tej znajdowała się huta (stąd jej nazwa). W roku 1541 powstało getto na wyspie Ghetto Vecchio, a nazwa własna zaczęła być stosowana jako nazwa rodzajowa. Papież Paweł IV zarządził utworzenie getta rzymskiego, które założono na bagnistym terenie Zatybrza w 1556 roku.

W XVI wieku następował dynamiczny wzrost liczebności gett, największe zaś powstały w Pradze, Frankfurcie, Trieście i Rzymie. Jednak niektórzy badacze wskazują na wydarzenia o trzysta lat wcześniejsze niż założenie getta na weneckiej wyspie Ghetto Nouvo. Podkreślają oni, że w czasie czwartej krucjaty, gdy łacinnicy zdobyli Konstantynopol w 1204 roku, w jego pobliżu założyli własne miasteczka (borghetti). Miasteczko (il borghetto) pizańskie powstało na południowym brzegu Złotego Rogu (dzisiaj dzielnica Eminönü), genueńska Galata – na północnym – zaś wenecka Pera jeszcze na północ od Galaty. Borghetto miano w skrócie nazywać ghetto.

Getta żydowskie

Historia

Idea odseparowania Żydów od innych narodowości zrodziła się wśród żydowskiej diaspory już w starożytności. W średniowieczu w chrześcijańskiej Europie dążenie do odseparowania było obustronne. Getta żydowskie zakładano w II połowie XVI wieku prawie we wszystkich miastach włoskich należących do papieża. W gettach powstawały pierwsze synagogi; wcześniej Żydzi nie mogli ich budować ze względu na obowiązujący ich zakaz posiadania ziemi na własność. Życie społeczne w obrębie odseparowanego getta, w którym, jak w miastach włoskich, zetknęli się ze sobą Żydzi sefardyjscy i Żydzi aszkenazyjscy, wykształciło odrębną i bogatą kulturę żydowską.

Druga wojna światowa

Getta żydowskie w okupowanej Europie Wschodniej w latach 1941–1942

W czasie II wojny światowej hitlerowskie Niemcy i ich sojusznicy tworzyli w okupowanych miastach Europy zamknięte dzielnice (getta), do których przymusowo przesiedlali ludność żydowską i osoby pochodzenia żydowskiego. Getta te były najczęściej zamkniętymi obszarami, a osoby zamknięte w gettach nie miały możliwości wychodzenia poza nie lub musiały uzyskać w tym celu specjalne pozwolenie. Z powodu zamknięcia dużej liczby osób na stosunkowo małej przestrzeni i niewielkich racji żywnościowych, które im przysługiwały, utworzenie gett faktycznie służyło eksterminacji ludności żydowskiej. Ostatecznie Niemcy wywieźli osoby uwięzione w gettach do obozów zagłady i tam zamordowali.

Getta tworzone były na terenie Ukrainy, Białorusi, Czech, Węgier, najczęściej jednak na terenach, które przed wojną należały do Polski. Getta utworzono m.in. w Białymstoku, Częstochowie, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Radomiu, Warszawie, Wilnie i Lwowie. Ogółem na ziemiach okupowanej Polski Niemcy utworzyli od 400 do 600 gett.

Getta nowoczesne

Społeczeństwa kapitalistyczne są społeczeństwami klasowymi, a nie stanowymi, w związku z czym podstawą wyróżnienia nowoczesnych gett nie jest dyskryminacja prawna, lecz stratyfikacja ekonomiczna. Ze względu na zależność pomiędzy dochodami a kategorią etniczną, nowoczesne getta mają charakter etniczny – w Ameryce Północnej wyraz „getto” jest utożsamiany z miejscem zamieszkania Afroamerykanów, Latynosów i przedstawicieli innych grup etnicznych.

Socjologowie zwracają uwagę, że cechą charakterystyczną gett jest izolacja pewnej kategorii ludności od innych. W związku z tym nieuzasadnione jest utożsamianie mieszkańców gett z podklasą społeczną. Innym rodzajem getta może być miejsce zamieszkiwane przez elitarną bądź wyróżnioną pod jakimś względem część społeczeństwa. W tym rozumieniu gettem można nazwać harem w mieście muzułmańskim, blokowisko realnego socjalizmu, zamieszkiwane przez nomenklaturę partyjną, albo zamknięte osiedla mieszkaniowe.

Wielu badaczy zwraca uwagę, że osiedla „za bramą” (ang. gated communities) są współczesną formą getta. Cechami charakterystycznymi takich osiedli są: ulokowanie w dobrej ekologicznie przestrzeni, ponadstandardowy status ekonomiczny ich mieszkańców oraz ich wyższy poziom wykształcenia i aspiracji.

W tym rozumieniu wyraz „getto” przeszedł także do języka potocznego.

Getto w ujęciu socjologicznym

Socjologiczna refleksja nad gettem sięga lat 20. XX wieku, kiedy to Louis Wirth, jeden z czołowych przedstawicieli szkoły chicagowskiej, opublikował monografię zatytułowaną The Ghetto. Praca ta jest przede wszystkim wszechstronnym opisem zamieszkałej w Chicago diaspory żydowskiej, skupionej w okolicach Maxwell Street. Wirth, wychodząc od swojej koncepcji ładów (wyróżniał ład urbanistyczno-architektoniczny, ład funkcjonalny, ład estetyczny, ład społeczny i ład ekologiczny), twierdzi, że getto jest miejscem pozbawionym ładu w dowolnym z tych pięciu wymiarów.

Współcześni socjologowie proponują bardziej neutralne wartościująco definicje, uznając za getto taki wyodrębniony w przestrzeni miejskiej obszar, który można opisać za pomocą specyficznych, jemu tylko właściwych cech. Modelowe getto będą charakteryzowały następujące właściwości:

• wyraźna odrębność przestrzenna
• względne podobieństwo statusu mieszkańców
• poczucie odrębności społecznej i świadomościowej przez mieszkańców
• odczuwanie enklawowości (wyłączenia) zarówno przez mieszkańców, jak i obserwatorów spoza badanego obszaru
• niska przenikliwość pomiędzy obszarem wyłączonym a światem otaczającym.

Gettoizacja

Gettoizacja, w sensie socjologicznym, to nic innego jak proces tworzenia się gett, czyli homogenicznych obszarów. Niektórzy badacze, w tym Bohdan Jałowiecki, wskazują, że kluczową rolę w tym procesie odgrywa tworzenie fizycznych barier, odgradzanie się jednych kategorii obywateli od innych. Jałowiecki zauważa, że w polskich miastach, uchodzących za jedne z najbezpieczniejszych w Europie, grodzenie takie nie znajduje żadnych racjonalnych przesłanek. Mimo to powszechnym motywem odgradzania się jest chęć zabezpieczenia swoich dóbr materialnych. Kolejnym czynnikiem jest prestiż, który wiąże się w zamieszkiwaniu w odgrodzonym fragmencie przestrzeni.

Jałowiecki zwraca szczególną uwagę na szereg negatywnych skutków procesu gettoizacji.

Podstawowym z nich jest wprowadzanie i umacnianie podziałów na „lepszych” i „gorszych”. Rodzi to poczucie względnego upośledzenia, frustracje i konflikty społeczne, których skutki nierzadko są niewspółmierne do obiektywnych przyczyn (rzeczywistego rozwarstwienia społeczeństwa).

Drugim z nich jest „rozrywanie i pochłanianie przestrzeni publicznej należącej do wszystkich obywateli miasta”. Przestrzeń publiczna jest sferą wolności, miejscem, w którym każdy mieszkaniec miasta może czuć się swobodnie. Przestrzeń pofragmentowana, „zgettoizowana” jest obostrzona najrozmaitszymi restrykcjami, nierzadko uznawanymi za absurdalne przez osoby z niej korzystające.

Wreszcie fragmentacja przestrzeni wiąże się z żywiołową prywatyzacją, która dokonuje się bez żadnej kontroli. W efekcie przestrzeń taka budzi negatywne doznania estetyczne. Budynki znajdujące się w przestrzeni prywatnej często z zewnątrz są mało atrakcyjne, zahaczając o kicz, ponieważ cały wysiłek ich właścicieli skupia się na zapewnieniu odpowiedniej atrakcyjności wnętrza.

Warto jednak podkreślić, że gettoizacja nie jest procesem jednoznacznie negatywnym. Dla przykładu, z punktu widzenia jednostek, zamieszkiwanie w sąsiedztwie osób zajmujących podobną pozycję społeczną zazwyczaj jest oceniane pozytywnie; osoby zajmujące wyższe pozycje czują się bezpiecznie odgrodzone od zagrożenia związanego z niższymi warstwami społecznymi, natomiast ludzie zajmujący niższe pozycje czują się uwolnieni od pogardliwych ocen tych, którym się w życiu powiodło lepiej.

Zobacz też

• getto ławkowe