Mistrzostwa świata w szachach

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 2 gru 2018, była oparta na tej wersji.

Mistrzostwa świata w szachach rozgrywane w różnych formach od końca XIX wieku są najważniejszymi sportowymi rozgrywkami w szachach. Obecnie oprócz otwartych mistrzostw świata, w których mogą uczestniczyć wszyscy szachiści bez względu na wiek i płeć, organizuje się również mistrzostwa świata kobiet, juniorów (w kilku grupach wiekowych), seniorów, a także komputerów.

Wielcy mistrzowie XIX wieku

Historia mistrzostw świata w szachach sięga XIX wieku. Do połowy tego stulecia nie rozgrywano turniejów międzynarodowych. Najsławniejsi szachiści spotykali się w meczach. Nieoficjalnymi mistrzami świata byli:

Alexandre Deschapelles w latach 1800-1821.
Louis de la Bourdonnais w latach 1821-1840. W 1821 pokonał Deschapellesa +6 -1 =0. Potwierdził swój prymat w meczach z Aleksandrem McDonnellem w 1834 roku.
Howard Staunton w latach 1843-1851. Po śmierci la Bourdonnaisa (1840) dwóch szachistów uważano za najwybitniejszych, Howarda Stauntona i Pierre’a Saint-Amanta. W 1843 roku Staunton pokonał Saint-Amanta +11 -6 =4.
Adolf Anderssen w latach 1851-1858, zwycięzca pierwszego międzynarodowego turnieju, rozegranego w 1851 roku w Londynie. W półfinale tego turnieju niespodziewanie rozgromił głównego faworyta Stauntona (+4 -1 =0), zawody rozgrywano systemem pucharowym.
Paul Morphy w latach 1858-1884. W 1858 roku w Paryżu pokonał Anderssena +7 -2 =2.
Wilhelm Steinitz w latach 1866-1886 (1886-1894 oficjalny mistrz świata).

Morphy wkrótce po 1859 roku wycofał się z czynnego życia szachowego i dlatego niektórzy znawcy tematu jako pierwszy mecz o mistrzostwo świata wskazują mecz Wilhelm Steinitz – Adolf Anderssen w roku 1866, w którym zwyciężył Steinitz (+8 -6 =0). Jednak wielu nie uznało prymatu Steinitza, gdyż Morphy jeszcze żył i nikt go nie pokonał ani w meczu, ani w jakimkolwiek turnieju. Dopiero po śmierci Morphy’ego w 1884 r. pojawił się problem wyłonienia oficjalnego mistrza świata. Kandydatów było dwóch – Wilhelm Steinitz i Johannes Zukertort, ich przewaga nad pozostałymi szachistami była bezdyskusyjna.

Nieformalny system w latach 1886-1946

Za pierwszy oficjalny mecz o tytuł mistrza uważa się ten rozegrany w 1886 roku, w którym Wilhelm Steinitz pokonał Johannesa Zukertorta. W XIX i w pierwszej połowie XX wieku mecze mistrzowskie odbywały się według bardzo nieformalnych zasad. Szachista, który uważał się za silniejszego od aktualnego mistrza świata, po prostu wyzywał go na szachowy pojedynek. Nie istniał formalny system kwalifikacji. Zasady rozgrywania meczów nie były sztywno ustalone i stawały się przedmiotem czasami bardzo trudnych negocjacji, w których decydujący głos miał zazwyczaj aktualny mistrz świata. Z tego powodu niektórzy wybitni szachiści (m.in. najwybitniejszy polski arcymistrz Akiba Rubinstein), którzy aspirowali do tytułu mistrza, takiej szansy byli pozbawieni. Niemniej powszechnie uważa się, że nieformalny system działał skutecznie i wyłaniał mistrzów, którzy rzeczywiście byli najsilniejszymi graczami swoich czasów.

Śmierć Aleksandra Alechina w 1946 roku stanowiła wyłom w działającym dotychczas systemie, ponieważ po raz pierwszy zabrakło mistrza, którego można było pokonać w bezpośrednim meczu. Dwa lata później Międzynarodowa Federacja Szachowa (FIDE) zorganizowała turniej pretendentów, w którym wzięło udział pięciu najsilniejszych szachistów: Michaił Botwinnik, Max Euwe, Paul Keres, Samuel Reshevsky i Wasilij Smysłow. Zwycięzcą turnieju został Botwinnik, który tym samym został kolejnym mistrzem świata.

Mistrzostwa świata FIDE w latach 1948-1993

W miejsce dotychczasowego nieformalnego systemu FIDE wprowadziła nowy system eliminacyjny. Nominowani przez narodowe związki szachowe szachiści brali udział w turniejach strefowych, z których najlepsi awansowali do turniejów międzystrefowych, gdzie spotykali się z rozstawionymi (nominowanymi przez FIDE) graczami światowej czołówki. Najlepsi z turniejów międzystrefowych spotykali się następnie w turnieju pretendentów. Zwycięzca turnieju pretendentów spotykał się w meczu finałowym z aktualnym mistrzem świata, który nie musiał uczestniczyć w eliminacjach. Jeśli pretendent wygrał z mistrzem, temu drugiemu przysługiwało prawo do meczu rewanżowego. System wielostopniowych turniejów eliminacyjnych, meczów finałowych i rewanżowych wyłaniał mistrza świata co trzy lata.

System działał bez zarzutu aż do 1975 roku, kiedy to Bobby Fischer, który trzy lata wcześniej odebrał tytuł Borisowi Spasskiemu w jednym z najsłynniejszych meczów w historii, odmówił udziału w meczu z kolejnym pretendentem, Anatolijem Karpowem. Tym samym pozbawił się prawa do tytułu mistrza świata. Od tego czasu zaszył się z dala od wielkiego świata i w ogóle przestał grać w oficjalnych turniejach. Jedyny wyjątek zrobił w 1992 roku, wygrywając ze Spasskim mecz o pięć milionów dolarów^[1].

Dwa systemy w latach 1993-2005

W 1993 roku system wyłaniania mistrza świata załamał się. Ówczesny mistrz Garri Kasparow i pretendent Nigel Short założyli własną, alternatywną wobec FIDE organizację o nazwie Stowarzyszenie Zawodowych Szachistów (PCA), której zadaniem miała być m.in. organizacja mistrzostw świata. W rozegranym pod auspicjami PCA meczu zwyciężył Kasparow. FIDE zorganizowała konkurencyjny mecz o mistrzostwo świata, w którym Karpow pokonał Jana Timmana. Od tego czasu do kwietnia 2006 roku mistrzostwa świata rozgrywane były równolegle w ramach dwóch różnych systemów i trudno rozsądzić, który z dwóch mistrzów świata miał większe prawo do tego tytułu.

Kolejnym przeciwnikiem Kasparowa był Viswanathan Anand, który zakwalifikował się do meczu wygrywając turnieje, podobne do tych, które dotąd organizowała FIDE. Kasparow ten mecz wygrał, lecz w roku 2000 utracił tytuł mistrza świata na rzecz Władimira Kramnika.

W tym czasie FIDE, po rozegraniu w 1996 roku jeszcze jednego cyklu mistrzowskiego, w którym Karpow obronił swój tytuł, zrewolucjonizowała dotychczasowy system. Zaniechano rozgrywania długotrwałych i wielostopniowych eliminacji, organizując w to miejsce jeden wielki turniej, w którym szachiści grają mini-mecze przyspieszonym tempem gry. Turniej jest rozgrywany systemem pucharowym (przegrywający odpada) i trwa kilka tygodni. W pierwszej edycji nowego cyklu Karpow jako obrońca tytułu był nominowany bezpośrednio do meczu finałowego, jednak w kolejnych turniejach mistrz świata został pozbawiony tego przywileju i musiał jak inni walczyć o prawo do gry w finale.

Obecna sytuacja

13 kwietnia 2006 roku FIDE ogłosiła mecz o mistrzostwo świata pomiędzy Kramnikiem (mistrz świata Braingames, po pokonaniu w roku 2000 mistrza świata PCA Garriego Kasparowa) i Topałowem (mistrz świata FIDE), który odbył się w Eliście w dniach 21 września – 13 października 2006 roku i składał się z 12 gier oraz 4 partii dogrywki. Zwycięzcą został Władimir Kramnik po remisie 6-6 i wygranej 2½ – 1½ w dogrywce. Zajął on miejsce Topałowa w turnieju mistrzowskim 2007 w Meksyku, w którym zwyciężył Viswanathan Anand. Kolejny pojedynek o tytuł niekwestionowanego mistrza świata został rozegrany w październiku 2008 r. w Bonn. Tytuł obronił Anand, pokonując Władimira Kramnika w stosunku 6½ – 4½. Anand jeszcze trzykrotnie bronił tytułu, zwyciężając w 2010 r. Weselina Topałowa oraz w 2012 r. Borisa Gelfanda. W kolejnym meczu, rozegranym w listopadzie 2013, przegrał z Magnusem Carlsenem i utracił tytuł na rzecz Norwega.

Lista mistrzów świata

Niekwestionowani mistrzowie świata

Wilhelm Steinitz, 1886 -1894
Emanuel Lasker, 1894-1921
José Raúl Capablanca, 1921-1927
Aleksandr Alechin, 1927-1935 i 1937-1946
Max Euwe, 1935-1937
Michaił Botwinnik, 1948-1957, 1958-1960 i 1961-1963
Wasilij Smysłow, 1957-1958
Michaił Tal, 1960-1961
Tigran Petrosjan, 1963-1969
Boris Spasski, 1969-1972
Bobby Fischer, 1972-1975
Anatolij Karpow, 1975-1985
Garri Kasparow, 1985-1993

Mistrzowie świata PCA / Braingames (1993-2006)

Garri Kasparow, 1993-2000
Władimir Kramnik, 2000-2006

Mistrzowie świata FIDE (1993-2006)

Anatolij Karpow, 1993-1999
Aleksander Chalifman, 1999-2000
Viswanathan Anand, 2000-2002
Rusłan Ponomariow, 2002-2004
Rustam Kasimdżanow, 2004-2005
Weselin Topałow, 2005-2006

Niekwestionowani mistrzowie świata (po unifikacji)

Władimir Kramnik, 2006-2007
Viswanathan Anand, 2007-2013
Magnus Carlsen, od 2013

Najmłodsi mistrzowie świata w historii

Miejsce	Zawodnik	Wiek w dniu zdobycia tytułu	Data zdobycia tytułu
1	Garri Kasparow	22 lata – 6 miesięcy – 27 dni	9 listopada 1985
2	Magnus Carlsen	22 lata – 11 miesięcy – 24 dni	23 listopada 2013
3	Michaił Tal	23 lata – 5 miesięcy – 28 dni	7 maja 1960
4	Anatolij Karpow	23 lata – 10 miesięcy – 11 dni	3 kwietnia 1975
5	Władimir Kramnik	25 lat – 4 miesiące – 10 dni	4 listopada 2000
6	Emanuel Lasker	25 lat – 5 miesięcy – 2 dni	26 maja 1894

Lista meczów i turniejów o mistrzostwo świata

Na pierwszym miejscu podano obrońcę tytułu gwiazdką (*) oznaczono wyniki meczów, w którym nie uwzględniano remisów.

Do 1993 roku

Rok	Miasta	Mecz lub turniej o MŚ	Wynik
1886	Nowy Jork, Saint Louis, Nowy Orlean	Mistrzostwa świata w szachach 1886 mecz Wilhelm Steinitz – Johannes Zukertort	10 : 5 *
1889	Hawana	Mistrzostwa świata w szachach 1889 mecz Wilhelm Steinitz – Michaił Czigorin	10½: 6½
1890 / 1891	Nowy Jork	Mistrzostwa świata w szachach 1890 mecz Wilhelm Steinitz – Isidor Gunsberg	10½: 8½
1892	Hawana	Mistrzostwa świata w szachach 1892 mecz Wilhelm Steinitz – Michaił Czigorin	10 : 8 *
1894	Nowy Jork, Filadelfia, Montreal	Mistrzostwa świata w szachach 1894 mecz Wilhelm Steinitz – Emanuel Lasker	5 : 10 *
1896 / 1897	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1896 rewanżowy mecz Emanuel Lasker – Wilhelm Steinitz	10 : 2 *
1907	Nowy Jork, Filadelfia, Memphis, Chicago, Baltimore	Mistrzostwa świata w szachach 1907 mecz Emanuel Lasker – Frank Marshall	8 : 0 *
1908	Düsseldorf, Monachium	Mistrzostwa świata w szachach 1908 mecz Emanuel Lasker – Siegbert Tarrasch	8 : 3 *
1910	Wiedeń, Berlin	Mistrzostwa świata w szachach 1910 mecz Emanuel Lasker – Carl Schlechter	5 : 5
1910	Berlin	Mistrzostwa świata w szachach 1910 mecz Emanuel Lasker – Dawid Janowski	8 : 0 *
1921	Hawana	Mistrzostwa świata w szachach 1921 mecz Emanuel Lasker – José Raúl Capablanca	E.Lasker wycofał się przy stanie 5:9
1927	Buenos Aires	Mistrzostwa świata w szachach 1927 mecz José Raúl Capablanca – Aleksandr Alechin	3 : 6 *
1929	Wiesbaden, Heidelberg, Berlin, Haga, Rotterdam, Amsterdam	Mistrzostwa świata w szachach 1929 mecz Aleksandr Alechin – Jefim Bogolubow	15½: 9½
1934	Baden-Baden, Villingen, Fryburg Bryzgowijski, Pforzheim, Stuttgart, Monachium, Bayreuth, Bad Kissingen, Norymberga, Karlsruhe, Mannheim, Berlin	Mistrzostwa świata w szachach 1934 mecz Aleksandr Alechin – Jefim Bogolubow	15½: 10½
1935	Amsterdam, Haga, Delft, Rotterdam, Utrecht, Gouda, Groningen, Baarn, Herzogenbusch, Eindhoven, Zeist, Ermelo, Zandvoort	Mistrzostwa świata w szachach 1935 mecz Aleksandr Alechin – Max Euwe	14½: 15½
1937	Haga, Rotterdam, Amsterdam, Haarlem, Lejda, Groningen, Zwolle, Eindhoven, Delft	Mistrzostwa świata w szachach 1937 rewanżowy mecz Max Euwe – Aleksandr Alechin	9½: 15½
1948	Haga, Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1948 turniej FIDE o tytuł mistrza świata	I m. M.Botwinnik
1951	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1951 mecz Michaił Botwinnik – Dawid Bronstein	12 : 12
1954	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1954 mecz Michaił Botwinnik – Wasilij Smysłow	12 : 12
1957	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1957 mecz Michaił Botwinnik – Wasilij Smysłow	9½: 12½
1958	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1958 rewanżowy mecz Wasilij Smysłow – Michaił Botwinnik	10½: 12½
1960	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1960 mecz Michaił Botwinnik – Michaił Tal	8½: 12½
1961	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1961 rewanżowy mecz Michaił Tal – Michaił Botwinnik	8 : 13
1963	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1963 mecz Michaił Botwinnik – Tigran Petrosjan	9½: 12½
1966	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1966 mecz Tigran Petrosjan – Boris Spasski	12½: 11½
1969	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1969 mecz Tigran Petrosjan – Boris Spasski	10½: 12½
1972	Reykjavík	Mistrzostwa świata w szachach 1972 mecz Boris Spasski – Bobby Fischer	8½: 12½
1975	Manila	Mistrzostwa świata w szachach 1975 mecz Bobby Fischer – Anatolij Karpow	walkower dla A.Karpowa
1978	Baguio	Mistrzostwa świata w szachach 1978 mecz Anatolij Karpow – Wiktor Korcznoj	6 : 5 *
1981	Merano	Mistrzostwa świata w szachach 1981 mecz Anatolij Karpow – Wiktor Korcznoj	6 : 2 *
1984	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1984 mecz Anatolij Karpow – Garri Kasparow	mecz unieważniono przy stanie 5 : 3 *
1985	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 1985 powtórzony mecz Anatolij Karpow – Garri Kasparow	11 : 13
1986	Londyn, Leningrad	Mistrzostwa świata w szachach 1986 rewanżowy mecz Garri Kasparow – Anatolij Karpow	12½: 11½
1987	Sewilla	Mistrzostwa świata w szachach 1987 mecz Garri Kasparow – Anatolij Karpow	12 : 12
1990	Nowy Jork	Mistrzostwa świata w szachach 1990 mecz Garri Kasparow – Anatolij Karpow	12½: 11½

W 1993 r. nastąpił rozłam w świecie szachowym. Mistrz świata Garri Kasparow i oficjalny zwycięzca eliminacji Nigel Short rozegrali swój mecz poza FIDE. W odpowiedzi federacja pozbawiła ich praw do tytułu i zdecydowała, że mistrzem świata zostanie zwycięzca meczu Anatolij Karpow – Jan Timman.

Mistrzostwa świata FIDE

Oficjalne mistrzostwa świata, krytykowane przez społeczność szachową, zwłaszcza od 1997 r., gdy wprowadzono system pucharowych turniejów.

Rok	Miasta	Mecz lub turniej o MŚ	Wynik
1993	Zwolle, Arnhem, Amsterdam, Dżakarta	Mistrzostwa świata w szachach 1993 mecz Anatolij Karpow – Jan Timman	12½: 8½
1996	Elista	Mistrzostwa świata w szachach 1996 mecz Anatolij Karpow – Gata Kamski	10½: 7½
1998	Lozanna	Mistrzostwa świata w szachach 1998 mecz Anatolij Karpow – Viswanathan Anand turniej eliminacyjny (Groningen, 1997)	5 : 3
1999	Las Vegas	Mistrzostwa świata w szachach 1999 turniej systemem pucharowym	I m. A.Chalifman
2000	Nowe Delhi, Teheran	Mistrzostwa świata w szachach 2000 turniej systemem pucharowym	I m. V.Anand
2001 / 2002	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 2001/2002 turniej systemem pucharowym	I m. R.Ponomariow
2004	Trypolis	Mistrzostwa świata w szachach 2004 turniej systemem pucharowym	I m. R.Kasimdżanow
2005	San Luis	Mistrzostwa świata w szachach 2005 turniej z udziałem 8 zawodników	I m. W.Topałow

Nieoficjalne mistrzostwa świata

Nielegalne z punktu widzenia formalno-prawnego, ale uznawane przez społeczność szachową. Rozgrywały się początkowo „pod egidą” PCA, później Brain Games Network, ostatni mecz rozegrany został poza jakąkolwiek federacją.

Rok	Miasta	Mecz lub turniej o MŚ	Wynik
1993	Londyn	Mistrzostwa świata PCA w szachach 1993 mecz Garri Kasparow – Nigel Short	12½: 7½
1995	Nowy Jork	Mistrzostwa świata PCA w szachach 1995 mecz Garri Kasparow – Viswanathan Anand	10½: 7½
2000	Londyn	Mistrzostwa świata BGN w szachach 2000 mecz Garri Kasparow – Władimir Kramnik	6½: 8½
2004	Brissago	Mistrzostwa świata w szachach klasycznych 2004 mecz Władimir Kramnik – Péter Lékó	7 : 7

Od 2006 roku

W 2006 r. odbył się mecz unifikacyjny między „klasycznym mistrzem świata” Władimirem Kramnikiem a oficjalnym mistrzem świata FIDE, Weselinem Topałowem. Od tej pory mistrzostwa świata są jednolite, rozgrywane zgodnie z zasadami określanymi przez FIDE.

Rok	Miasta	Mecz lub turniej o MŚ	Wynik
2006	Elista	Mistrzostwa świata w szachach 2006 mecz unifikacyjny Władimir Kramnik – Weselin Topałow	8½: 7½
2007	Meksyk	Mistrzostwa świata w szachach 2007 turniej z udziałem 8 zawodników	I m. V.Anand
2008	Bonn	Mistrzostwa świata w szachach 2008 mecz Viswanathan Anand – Władimir Kramnik	6½: 4½
2010	Sofia	Mistrzostwa świata w szachach 2010 mecz Viswanathan Anand – Weselin Topałow	6½: 5½
2012	Moskwa	Mistrzostwa świata w szachach 2012 mecz Viswanathan Anand – Boris Gelfand	8½: 7½
2013	Ćennaj	Mistrzostwa świata w szachach 2013 mecz Viswanathan Anand – Magnus Carlsen	3½: 6½
2014	Soczi	Mistrzostwa świata w szachach 2014 mecz Magnus Carlsen – Viswanathan Anand	6½: 4½
2016	Nowy Jork	Mistrzostwa świata w szachach 2016 mecz Magnus Carlsen – Siergiej Kariakin	9 : 7^[2]
2018	Londyn	Mistrzostwa świata w szachach 2018 mecz Magnus Carlsen – Fabiano Caruana	9 : 6