ოსური ენა

ოსური Ирон æвзаг
გავრცელებულია	რუსეთი, საქართველო, თურქეთი
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	700 000 ადამიანი
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	ინდოევროპული ენები ირანული ჯგუფი აღმოსავლეთის ქვეჯგუფი
დამწერლობის სისტემა	კირილიცა (ოსური ანბანი)
ენის კოდები	ISO 639-1: os ISO 639-2: oss ISO/DIS 639-3: oss
ვიკისივრცე
ენის თარგი	{{Lang-os}}
ვიკისივრცეში არის ვიკიპედია — ოსური

ოსური ენა (ოს. Ирон æвзаг ან Иронау, სპარს. اوسِتی) — ინდოევროპულ ენათა ოჯახის ირანული შტოს ენა; გენეტურად უკავშირდება სკვითურ-ალანურ ენას. ძირითადად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ოსეთში, აგრეთვე საქართველოში (სამხრეთ ოსეთში და ნაწილობრივ ზოგიერთ რაიონში), ყაბარდო-ბალყარეთში და სტავროპოლის მხარეში. ოსურად მოლაპარაკეთა რაოდენობა ამჟამად 700 000-მდეა.

ოსურ ენას აქვს ორი დიალექტი: ირონული (საფუძვლად უდევს სალიტერატურო ენას) და დიგორული. ოსური ენის ფონეტიკასა და ლექსიკაზე დიდი გავლენა მოახდინა კავკასიურმა სამყარომ, განსაკუთრებით ქართულმა ენამ.

თანამედროვე ოსური ენა ჩამოყალიბდა ირანულენოვანი მოსახლეობის აღრევით ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივ მოსახლეობასთან, რომლებიც თათარ-მონღოლთა და თემურლენგის შემოსევებს ცენტრალურ კავკასიაში გაექცნენ. შესაბამისად, ოსური ენა გამდიდრდა ინდოევროპული ენებისთვის უჩვეულო ლექსიკით (აშკარად ადიღეური, ნახურ-დაღესტნური და ქართველური წარმოშობის სიტყვებით), იგივე ითქმის ფონოლოგიურ შედგენილობაზე. 28 თანხმოვანია (მ. შ. მკვეთრები — კ, წ, ჭ, ტ, პ) და 7 ხმოვანი. აქვს 9 ბრუნვა. ბრუნვა აგლუტინაციურია, უღვლილება — ფლექსიური. ოსურ ენას აქვს მეტად კომპლექსური გრამატიკა. ოსურმა ენამ ძველირანული ენის ბევრი თავისებურება შეინარჩუნა. ოსური ბრუნება შედგება 8 ბრუნვისაგან.

ანბანი

ოსური დამწერლობა ეფუძნება კირილიცას და მოიცავს 43 ასო–ნიშანს (გრაფემას).

1940 წლებში ოსური ენა ქართულ დამწერლობას იყენებდა

№	თანამედროვე ანბანი (1938 წლიდან)	შეგრენის ანბანი (1844)	მილერის ანბანი (1881)	მასწავლებელთა ყრილობის ანბანი (1917)	ლათინიზირებული ანაბნი (1923—1938)	ქართულზე დაფუძნებული (სამხრეთ ოსეთი, 1938—1954)	IPA
1	А а	А а			A a	ა	a
2	Ӕ ӕ	Ӕ ӕ			Æ æ	ჽ	æ
3	Б б	Б б			B b	ბ	b
4	В в	В в			V v	ვ	v
5	Г г	Г г			G g	გ	g
6	Гъ гъ	Ҕ ҕ	Г̓ г̓	H h	Ꜧ ꜧ, H h	ღ	ʁ/ɦ
7	Д д	Д д			D d	დ	d
8	Дз дз	Ꚉ ꚉ		Z z	Dz dz	ძ	d͡z
9	Дж дж	Ԫ ԫ	Џ џ	G g	Dž dž	ჯ	d͡ʒ
10	Е е	Е е			E e	ე	je
11	Ё ё	—					jo
12	Ж ж	Ж ж			Ž ž	ჟ	ʒ
13	З з	З з			Z z	ზ	z
14	И и	І і			I i	ი	i
15	Й й	Ј ј			J j	ჲ	j
16	К к	К к			K k	ქ	k
17	Къ къ	Ӄ ӄ	К̓ к̓	Ӄ ӄ	Kh kh	კ	kʼ
18	Л л	Л л			L l	ლ	l
19	М м	М м			M m	მ	m
20	Н н	Н н			N n	ნ	n
21	О о	О о			O o	ო	o
22	П п	П п			P p	ფ	p
23	Пъ пъ	Ҧ ҧ	П̓ п̓	Ҧ ҧ	Ph ph	პ	pʼ
24	Р р	Р р			R r	რ	r
25	С с	С с			S s	ს	s
26	Т т	Т т			T t	თ	t
27	Тъ тъ	Ꚋ ꚋ	Т̓ т̓	Ꚋ ꚋ	Th th	ტ	tʼ
28	У у	У у, Ў ў			U u, W w	უ	u/w
29	Ф ф	Ф ф			F f	ჶ	f
30	Х х	Х х			X x	ხ	χ
31	Хъ хъ	Ԛ ԛ			Q q	ყ	q
32	Ц ц	Ц ц			C c	ც	t͡s
33	Цъ цъ	Ҵ ҵ	Ц̓ ц̓	Ҵ ҵ	Ch ch	წ	t͡sʼ
34	Ч ч	Ч ч			Č č	ჩ	t͡ʃ
35	Чъ чъ	Ꚓ ꚓ	Ч̓ ч̓	Ꚓ ꚓ	Čh čh	ჭ	t͡ʃʼ
36	Ш ш	Ш ш	—		Š š	შ	ʃ
37	Щ щ	—					ɕ
38	ъ	—
39	Ы ы	Ѵ ѵ			Y y	ჷ	ə
40	ь	—
41	Э э	—					ɛ
42	Ю ю	—					ju
43	Я я	—					ja

ოსური ენის ანბანი შედგება 33 გრაფემისაგან, რომელთა შორის 26 თანხმოვანი და 7 ხმოვანია. ოსურს აქვს ასევე 2 დიფტონგი. ოსური დამწერლობა გაჩნდა XIX საუკუნეში და ეფუძნება კირილურ ანბანს.

А/а, Ӕ/ӕ, Б/б, В/в, Г/г, Гъ/гъ, Д/д, Дж/дж, Дз/дз, Е/е, Ё/ё, Ж/ж, З/з, И/и, Й/й, К/к, Къ/къ, Л/л, М/м, Н/н, О/о, П/п, Пъ/пъ, Р/р, С/с, Т/т, Тъ/тъ, У/у, Ф/ф, Х/х, Хъ/хъ, Ц/ц, Цъ/цъ, Ч/ч, Чъ/чъ, Ш/ш, Щ/щ, Ъ/ъ, Ы/ы, Ь/ь, Э/э, Ю/ю, Я/я.

გარდა ამისა 1923–დან 1937 წლამდე ლათინურ ანბანს გამოიყენებდა: A/a, Æ/æ, B/b, C/c, Č/č, D/d, E/e, F/f, G/g, H/h, I/i, J/j, K/k, L/l, M/m, N/n, O/o, P/p, Q/q, R/r, S/s, Š/š, T/t, U/u, V/v, X/x, Y/y, Z/z, Ž/ž

1930-იანი წლების ბოლოს ოსური ენა ქართულ დამწერლობასაც გამოიყენებდა: ა, ჷ, ბ, გ, დ, ე, ვ, ზ, თ, ი, კ, ლ, მ, ნ, ჲ, ო, პ, ჟ, რ, ს, ტ, ჳ, უ, ჶ, ქ, ღ, ყ, შ, ჩ, ც, ძ, ხ, ჯ, ჰ. ამ დროს სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის მცხოვრებნი ქართულ სადამწერლო სისტემაზე გადაიყვანეს, ხოლო ჩრდილოეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მცხოვრებნი კი კირილიცაზე. დღეს ეს ისტორიული ფაქტი ბევრი ოსი სეპარატისტისთვის ეს საბჭოთა კავშირის დროს ქართველთა მხრიდან მათი გაქართველების მცდელობის ერთ-ერთ მამტკიცებელ არგუმენტს წარმოადგენს. ქართველი ენათმეცნიერის, აფხაზური ენის ცნობილი მკვლევრის თეიმურაზ გვანცელაძის სტატიაში დახასიათებულია ის ზოგადი სიტუაცია, რომელიც ყოფილ სსრკ-ში სუფევდა. (მოცემული სტატიის ბოლო თავში „რესურსები ინტერნეტში“ იხილეთ თეიმურაზ გვანცელაძის სტატია „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“.

პირველი წერილობითი ძეგლი, რომელიც შესრულებულია ბერძნული გრაფიკით, 941-ით თარიღდება. პირველი ოსური ხელნაწერი (1802) შესრულებულია ქართული გრაფიკით ი. იალღუზიძის მიერ. პირველი ნაბეჭდი წიგნი - „მოკლე კატეხიზისი“ დაბეჭდილია ძველი სლავური ანბანით.

ანბანის ცვლის ქრონოგრაფია

• 1844 ძველი სლავური ანბანის საფუძველზე ოსური დამწერლობა ანდრეას შოგრენმა შექმნა. (ეს ენათმეცნიერი ცნობილია ევროპაში Andreas Johan Sjögren-ის, ხოლო რუსეთში ოსთა შორის კი Шёгрен, Андрей Михайлович-ის სახელით.)
• 1923-1938 წლებში — ლათინური ანბანი.
• 1938 წლიდან დღემდე ჩრდილოეთ ოსეთში რუსულ გრაფიკას იყენებენ.
• 1938–1954 წლებში სამხრეთ ოსეთში ქართული ანბანი გამოიყენებოდა.
• 1954 წლიდან სამხრეთ ოსეთში კირილური-რუსული გრაფიკის გრაჟდანკად ცნობილ ერთ-ერთ ნაირ-სახეობას უბრუნდებიან.

ლიტერატურა

• Абаев Василий Иванович: Осетинский язык и фольклор, т. 1, М.-Л., 1949;
• Ахвледиани Гиоргий Сариданович: Сборник избранных работ по осетинскому языку, кн., 1, Тб., 1960;
• Грамматика осетинкого языка, т. 1-2, Орджоникидзе, 1963-69;
• Шёгрен Андрей Михайлович: Осетинская грамматика, ч. 1-2, СПб., 1844

რეკომენდებული ლიტერატურა

• ბეპიევი ნ., ოსური ენის სასკოლო ლექსიკონი, თბ., 2020
• ბეპიევი ნ., ოსური ენის თვითმასწავლებელი, თბ., 2018
• ბეპიევი ნ., ოსური ენის პრაქტიკული გრამატიკა, თბ., 2020
• ბეპიევი ნ., ოსური ენის ისტორია, თბ., 2018

რესურსები ინტერნეტში

• გვანცელაძე, თეიმურაზ : „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“
• Теимураз Гванцеладзе: «Из истории перехода абхазского книжного языка на грузинскую графику»