Selen

Ičesündui selen

34	0 0 0 6 18 8 2
Se 78,971
Selen

Selen (Se — selenium latinan kelel) om 34nz' himine element himižiden elementoiden periodižes tabludes. Sen sijaduz om kudendestoštkümnendes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — kudenden gruppan päalagruppas, VIA), tabluden nelländes periodas.

Ühthine ümbrikirjutand

Selen om levitadud londuses, mülünd Man kores om 0,5 grammad tonnas. Voib löuta elementad puhthas olendas.

Ročižed Jons Jakob Bercelius i Gotlib Gan-himikad avaižiba selenan vl 1817. Nimitihe grekan Kudmaižen σελήνη-nimitusen mödhe selene, selen om telluran pojav i vasttase sen ühtes, latin.: Tellus znamoičeb «Ma».

Selen da sen ühtnendad oma morijad, no element om tarbhaine biologižikš lujas peniš koncentracijoiš.

Fizižed ičendad

Selenan must, hahk i rusked allotropižed modifikacijad

Puhtaz selen om hudr hoštai substancii. Kovan elementan nell' allotropišt modifikacijad om olmas: hahk metalline, rusked kristalline (ruskedpakuižen, muzarusttan i rusttan ližamujun), rusked amorfine, must stöklanvuitte.

Atommass — 78,971. Ninevuz (normaližiš arvoimižiš) — 4,79 g/sm³. Suladandlämuz — 490 K. Kehundlämuz — 958,1 K.

Londuseline selen kogoneb kudes izotopaspäi. Viž oma stabiližed: ⁷⁴Se (0,87 %), ⁷⁶Se (9,02 %), ⁷⁷Se (7,58 %), ⁷⁸Se (23,52 %), ⁸⁰Se (49,82 %). Kudenz' om ⁸²Se (9,19 %), kändase kriptonaks kaksitadud β-čihodamižen kal't, sen pol'čihodamižen pord om 8,76 x 10¹⁹ vot i ülitab Kaikusen igäd. Om sätud 24 radioaktivišt izotopad 65..73, 75, 79, 81 i 83..94 atommassanke i niiden ühesa izomärad. Kaikiš hätkembad čihodajad oma ⁷⁹Se-izotop (T_½=327 tuhad vozid), ⁷⁵Se (119,8 päivest) i ⁷²Se-izotop (T_½=8,4 päivest). Kaikiš hätkembad eläjad izomärad oma ^81mSe 57,28 minutad pol'čihodamižen pordonke i ^73mSe (39,8 minutad). Radioaktivižed izotopad hajetas β-čihodamižen kal't, kändasoiš arsenaks (izotopad 65, 67, 69 mugažo germanijaks protonižen čihodamižen kal't penes märas) vai bromaks.

Himižed ičendad

Selen om rikin pojav himižiden ičendoiden mödhe. Muigotandmärad: −2 (H₂Se), 0, +4 (SeO₂), +6 (H₂SeO₄). Rikin erineden, selen kut elementarine substancii ei voi palada il'mas ližadusita, i sen himine aktivižuz om vähemba. Mugažo selenan +6 muigotandmäranke ühtnendad oma lujad muigotajad, −2 — lujad endištajad (äjan lujemb mi rikin).

Poltta selenad voib lämbitamižen jäl'ghe vaiše, palab vitkos sinižel leskusel i sädab dioksidad:

${\mathsf {Se+O_{2}{\xrightarrow[{250^{o}C}]{}}SeO_{2}}}$

Muigotuz rikmuiktusel:

${\mathsf {Se+2H_{2}SO_{4}\rightarrow SeO_{2}+2SO_{2}+2H_{2}O}}$

Reagiruib galogenidenke honuzližel lämudel:

${\mathsf {2Se+5F_{2}\rightarrow SeF_{4}+SeF_{6}}}$

${\mathsf {Se+2Cl_{2}\rightarrow SeCl_{4}}}$

${\mathsf {3Se+3Br_{2}\rightarrow Se_{2}Br_{2}+SeBr_{4}}}$

${\mathsf {Se+2I_{2}+3H_{2}O\rightarrow H_{2}SeO_{3}+4HI}}$

Kävutand

Selen da sen ühtnendad oma pol'veimed, i sikš niiden znamoičend elektronikan täht om luja.

⁷⁵Se-izotop om gamma-sädegoičendan purde, kävutase defektoskopas konstrukcijoiden i ühthekeitandan pärmgiden kontrolin täht.

Joudjaližen elementan pened lugumärad kävutasoiš medicinas äjiden läžundoiden profilaktikan täht, erigoittud i jodanke, Q10-koenzimanke ühtes. Selenan 200 mikrogramman jogapäiväline otand südäimehe poleneb rakan statjoid 40 procentas.

Ottas metallišt selenad i natrijan selenitad (Na₂SeO₃) stöklan rusttan i ruzavan mujutandan täht, sen paloin Moskvan Kremlin tähthaižed oma tehtud selenan kävutandanke.

Irdkosketused

• Selen webelements.com-saital. (angl.)
• Kirjutuz selenas Himižiden elementoiden populärižes n-t.ru-kirjištos. (ven.)