Usora (oblast)
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Bosne i Hercegovine i Republike Srpske | |||||||||
|
|||||||||
Usora je istorijska oblast oko istoimene rijeke na sjeveru današnje Bosne i Hercegovine. Oblast se prostire na teritoriji od Kulaša i Prnjavora na zapadu, Srebrenika i Lukavca na istoku, rijeke Save na sjeveru i Žepča na jugu.
Usora je od 7. vijeka do smrti kneza Časlava Klonimirovića u bila u sastavu samostalne srpske države. Poslije je ušla u sastav Ugarske. Usoru i Soli je na upravu dobio bivši srpski kralj Dragutin koji je vladao ovdje kao ugarski vazal. Njega je nasledio sin Vladislav. Posle Vladislavljeve smrti, Usoru i Soli zauzeo je bosanski ban Stefan II Kotromanić.
U Usori su se nalazile mnoge važne tvrđave i gradovi, od kojih su najpoznatiji Doboj, Srebrenik, Dobor, Glaz, Soko, Tešanj i Maglaj. Ona je takođe najčešće bila poprište bitaka između Ugarske i Bosne. Najpoznatije bitke su bitka kod Srebrenika (1363), bitke kod Dobora (1394. i 1408) i bitka kod Doboja (1415).[1]
Usora u ranom srednjem veku
[uredi | uredi izvor]Naziv "Bosna" po prvi put se javlja sredinom 10. veka u "Spisu o narodima" (De administrando imperio) vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita (913-959). U vreme kada se prvi put spominje, Bosna predstavlja samo geografski pojam. Nema podataka o eventualnom arhontu Bosne. Konstantin je savremenik srpskog kneza Časlava Klonimirovića iz dinastije Vlastimirovića. Bosnu pominje kao deo Časlavove države. Porfirogenit nabraja naseljene gradove u srpskim zemljama u primorju i u unutrašnjosti. U primorju nabraja sedamnaest gradova, dok u unutrašnjosti nabraja osam gradova: Destinik, Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines i u oblasti Bosne Kotor i Desnik.
Nakon smrti Časlava Klonimirovića, zemlja Bosna izdvaja se kao samostalna država. Međutim, Bosna, prema Barskom rodoslovu, ulazi u sastav srednjovekovne Hrvatske otprilike u isto vreme kada je umro bugarski vladar Petar[2]. Osvojio ju je hrvatski vladar Krešimir. Krajem 10. veka opljačkao ju je makedonski car Samuilo. Nakon Vasilijeve reokupacije 1018. godine, vizantijsku vlast svakako je priznavala i Bosna. Bosanski ban je pomagao Vizantiji u borbi sa knezom Vojislavom. Kralj Bodin, Vojislavov unuk, nametnuo je svoju vlast i zemljama u unutrašnjosti — Raški i Bosni. Tamo je postavio za vladara kneza Stefana od koga je uzeo zakletvu vernosti. Do 1138. godine Bosna je pod vlašću Ugarske.[3]
Bosanski ban Borić kao ugarski vazal ratuje protiv vizantijskog cara Manojla Komnina sredinom 12. veka. Usora, kao i Soli, nalaze se u sastavu Borićeve banovine. Borić se kasnije umešao u borbe oko ugarskog prestola. Car Manojlo iskoristio je borbe oko ugarske krune da preduzme pohod i zauzme Bosnu. Već u leto 1165. godine Bosna ulazi u sastav intitulacije cara Manojla[4]. Pod vizantijskim okriljem vladavinu je započeo ban Kulin (1189-1204). U sastavu Kulinove države takođe se nalazila oblast Usora. Tokom Kulinove vladavine Bosna je bila podeljena na više "zemalja" kojima su upravljali česnici. Slična titula (udeoni knez) postojala je i u Srbiji pod Stefanom Nemanjom. Česnici su bili članovi vladarske porodice[5]. Matična i najstarija zemlja oko koje se razvila bosanska država jeste "zemlja Bosna", u dolini istoimene reke. Središnja župa zemlje Bosne bila je župa Bosna koja se 1244. godine deli na dve manje župe: Vrhbosnu i župu Bosnu u užem smislu. Zemlja Bosna graničila se za zemljama Donji Kraji (dolina reke Vrbas), zemlja Podrinje (formirana do kraja 14. veka), zemlja Drina (donji tok Drine) i Usora i Soli, koje su obuhvatale najveći deo današnje severne Bosne. Pomenute zemlje se u pisanim izvorima prvi put javljaju 1225. godine[6].
Nastanak zemlje Usore
[uredi | uredi izvor]
Najraniji pomen Usore je iz 1225. godine. Usora se, zajedno sa Solijem, pominje u prepisci između pape Honorija III i kaločkog nadbiskupa Ugrina. Papa se u pismu zahvaljuje nadbiskupu što je doneo odluku o uništavanju jeretika u Bosni, Usori i Soli, na podsticaj papskog legata Akoncija. Svojim drugim pismom, Honorije je potvrdio odluku ugarskog kralja Andrije II (1205-1235) da kaločkom nadbiskupu poveri zadatak očišćenja Bosne, Soli i Usore (terras quasdam, videlicet Bosnam, Soy et Wossora) od jeretika. Na ovim prostorima trebalo je da se uspostavi jurisdikcija kaločke nadbiskupije. Međutim, iako je Andrija Arpad obećao da će pokrenuti pravi krstaški rat protiv bosanskih jeretika, rat je izostao. Bilo je to vreme koje je usledilo nakon donošenja Zlatne bule iz 1222. godine; vreme hladnih odnosa Ugarske i katoličke crkve[7].
Bogumilstvo je, međutim, bilo rašireno po čitavoj Bosni i nije ga bilo lako iskoreniti. Ban Matej Ninoslav se 1233. godine žali papi Grguru IX (1227-1245), Honorijevom nasledniku, da on, iako nije naklonjen jereticima kao njegovi prethodnici, nije u stanju da jeretičkoj vlasteli oduzme posede. Jeretička vlastela podržavala je bogumilstvo jer je katolička crkva, sa svojim posedima, bila značajan konkurent i prepreka u širenju njihovih poseda. U poslednjem papinom pismu upućenom dominikancima traži se da se oslobodi banov rođak, viceban Prijezda, koga su dominikanci držali u zarobljeništvu. Ovo je jedinstveni slučaj pomena titule vicebana u srednjovekovnim bosanskim izvorima. Najverovatnije je reč o latinskom prevodu titule udeonog kneza. Prijezda bi mogao upravljati Donjima Krajevima, dok bi se vlast Mateja Ninoslava prostirala na zemlje Bosnu, Usoru i Soli. Ugarski herceg Koloman prodire u Bosnu i osniva Bosansku biskupiju sa centrom u Đakovu. Bosanska dijeceza bila je potčinjena Kaločkoj nadbiskupiji[8]. Kako je poražen na bojnom polju, Matej Ninoslav je odlučio da katoličku dijecezu sam obdari posedima u Usori uz odobrenje da se crkveni desetak prikuplja u Usori, Donjim Krajevima i Soliju, kao što je to običaj u ostalim katoličkim biskupijama[9].
Banovina Usora i Soli
[uredi | uredi izvor]Sredina 13. veka period je zategnutih odnosa između Ugarskog kraljevstva i Bosanske banovine. Ugarski kralj Bela IV (1235-1270) žali se papi Inoćentiju IV (1243-1254) kako je primoran da ratuje u Bosni. Ugarski pritisak na Bosnu išao je sa severa, ali i sa juga, od strane humskog kneza Radoslava (unuka humskog kneza Miroslava, Nemanjinog brata). Tok ratnih operacija nije poznat, ali je rezultat bio veoma značajan — Bela je zauzeo delove zemalja Usore i Soli (1254). Sredina 13. veka period je nastanka ugarskih banovina. Zaplašen ugarskim prodorima, sa željom da obezbedi granice svojih država, Bela je pristupio formiranju sistema banovina čija funkcija odgovara funkciji "krajine" odnosno "krajišta" u srpskoj državi[10]. Bela je na jugu svoje države formirao četiri banovine: banovinu Usoru i Soli, Mačvansku banovinu, Kučevsko-braničevsku i Severinsku banovinu. Mačvanska banovina nastala je još 1247. godine. Ugarski kralj dodelio ju je na upravu ruskom knezu Rostislavu Mihailoviću, sinu Mihaila Černigovskog. Rostislav se pod pritiskom Mongola i ostalih ruskih kneževa sklonio početkom 1240-ih godina u Ugarsku gde se oženio Belinom ćerkom Anom. Banovina Usora i Soli, koja je obuhvatala prostor od ušća Vrbasa na zapadu do ušća Kolubare na istoku, takođe je priključena teritoriji Rostislava Mihailovića[11].
U tituli Rostislava Mihailovića zvanično se ne pominje ni Usora i Soli. On je "duks Galicije i gospodar Mačve" (dux Gallicie et dominus de Machou). Njegova vlast u Mačvi oslanjala se na tradiciju sremskog kneštva Jovana Anđela, sina ugarske princeze Margarite (Marije) i vizantijskog cara Isaka II Anđela. Ana, supruga Rostislava Mihailovića, nosila je titulu "kneginje Galicije i Bosne i Mačve" (Ducissa Gallicie ac de Bozna et de Mazo domina). Pod Bosnom se ovde podrazumevaju zemlje Usora i Soli. Vlast Mateje Ninoslava svedena je na zemlje Bosnu i Donji Kraji. Kneginju Anu nasledio je sin Bela Rostisavljević. Bela je bio na čelu Mačvansko-usorskog kneštva do svoje smrti 1272. godine. Ratovao je protiv srpskog kralja Uroša I koji tom prilikom pada u zarobljeništvo[12]. Tadašnji kralj Ladislav IV Kumanac i njegova majka Jelisaveta bili su igračke u rukama ugarske vlastele. Vlast nad Mačvom, Usorom i Soli predavana je u ruke moćnih kneževa o čemu svedoče brojne povelje iz perioda od 1272. do 1280. godine. Smenjuju se Roland Ratot, Henrik Gisingovac, Egidije od Moslavine, Ugrin Čak, izvesni Jan i Irinej. Izričit pomen "banovine Usore i Soli" pominje se u tituli Gisingovca od novembra 1272. do aprila 1273. godine kada se on tituliše kao "banus de Wozora et de Sou" i Irineja (bano de Sow etdeWozora)[13]. U ostalim slučajevima Usora i Soli navode se kao Bosna. Jelisaveta je u svojim rukama 1280. godine objedinila vlast nad Mačvansko-usorskom banovinom. Poslednji put se sa titulom kneginje Mačve i Bosne Jelisaveta pominje 11. jula 1284. godine. Tada je ove teritorije ustupila sremskom kralju Dragutinu.
Dragutinova vladavina
[uredi | uredi izvor]
Mačva se u 13. veku nazivala i Sremskom zemljom. Pod Sremom se tada podrazumevala oblast između Save i Drine, tj. današnja Mačva i Kolubara. Iako Ugari nisu više koristili naziv „Onostrani Srem“ kod Srba se još uvek koristio stari naziv te je stoga u domaćim izvorima Dragutin poznat i kao „sremski kralj“. Beograd je tada po prvi put ušao u sastav srpske države. Iako je Dragutinova rezidencija bila u Debrcu, on je prvi srpski vladar koji je povremeno rezidirao u Beogradu[14].
Početkom poslednje decenije 13. veka je papa Nikola IV uputio pisma Dragutinu, Milutinu i Jeleni u kojima ih je pozivao da svoju zemlju i narod prevedu u katolicizam. Pregovori papske kurije i Dragutina su nastavljeni. Dragutin je vladao severoistočnom Bosnom u kojoj je bila ukorenjena bogumilska jeres. Dragutin je nastojao iskoreniti bogumile zbog čega je od pape tražio da u Bosnu pošalje misionare koji će na narodnom jeziku raditi na suzbijanju bogumilstva. Papa je poslao dva iskusna franjevca[15].
O Dragutinovoj vlasti nad Usorom i Soli svedoče i dosta pozniji izvori. Reč je o rodoslovima među kojima je najstariji Koporinjski rodoslov pisan posle smrti cara Uroša (1371), a zatim i Vrhobreznički i Pejatovićev rodoslov, oba pisana u 17. veku. U njima se navodi da je Dragutin držao "sremsku zemlju i uskorskuju". Soli se ne pominje kao posebna zemlja jer se ona do polovine 14. veka nalazila u sastavu Usore[16]. Dragutinova ćerka bila je udata za Stefana I Kotromanića. Stefan je bio naslednik Prijezde koji je umro oko 1290. godine. Na vlast je došao između 1287. i 1290. godine zajedno sa svojim bratom, Prijezdom II[17]. Međutim, desetak godina kasnije izbija građanski rat u Srbiji između Milutina i Dragutina. Njime se koristio hrvatski knez Pavle I Šubić da svoju vlast proširi na Bosnu. Jezgro teritorije Šubića bila je bribirska župa. Međutim, koristeći se građanskim ratovima u Srbiji i Ugarskoj, Pavle I širi do 1299. godine svoju vlast i na Bosnu preuzevši titulu "gospodara Bosne". Stefan Kotromanić izgubio je podršku svoga tasta, zauzetog ratovanjem sa Milutinom. Na banskom prestolu se, pored Stefana, nalazio Pavlov brat Mladen I (1302-1304)[18]. On je poginuo septembra 1304. godine u sukobu sa bosanskim jereticima kojima je pomoć verovatno pružio i knez Donjih Krajeva, Hrvatin Stjepanić[19]. Pavle je na banski presto, nakon uspešnog prodora u Bosnu, postavio svog mlađeg sina Mladena II[20]. Mladen je 1306. godine zarobljen u sukobu sa kraljem Milutinom. Održan je sastanak na kome je Mladen oslobođen, a Šubići dali zakletvu da će se povući iz Humske zemlje kojom su upravljali preko kneza Konstantina Nelipčića[18].
Iz perioda 1290—1310. godine ne postoje podaci o delovanju građanskih ratova na zemlje Usoru i Soli. Hrvatinići su, pod Hrvatinom Stjepanićem, započeli svoj uspon dok se porodica Babonić šire u župama Vrbanju, Zemuniku i Banjici, a od 1314. godine i u Usori. Međutim, u povelji kojom se posedi u Usori dele između Babonića i slavonskih velikaša pominju se "istinski gospodari Usore" pod kojima se verovatno podrazumevaju sremski kralj Dragutin i njegov sin Stefan Vladislav II kome je 1292. godine Karlo Martel Anžujski dao titulu bana Slavonije[21]. U ovo vreme Usora i Soli zahvaćene su procesom feudalizacije. Nastaju najstarije vlasteosle porodice. Dragutin je vladao Solijem do svoje smrti 1316. godine. Pre toga je na saboru predao vlast svome sinu Vladislavu. U jednom trenutku, ubrzo nakon Dragutinove smrti, Milutin je zatvorio Vladislava i preuzeo njegovu oblast. Dragutinove zemlje su od tada pa sve do kraja 14. veka postale jabuka razdora u odnosima između Srbije i Ugarske. Time je Vladislav uklonjen kao jedan od mogućih naslednika kralja Milutina[22].
Kraj srpske vlasti
[uredi | uredi izvor]Milutin je umro u Nerodimlji nakon kraće bolesti 1321. godine. Nije poznato gde su se u tom trenutku nalazili Milutinovi sinovi. Od svih Milutinovih i Dragutinovih naslednika kandidat za presto je bio samo Milutinov sin Konstantin. Urošic je umro, Stefan (Dečanski) je prognan u Carigrad, a Vladislav je zatvoren 1316. godine i onemogućen. Milutin je, izgleda, Konstantina proglasio za naslednika. Oslepljeni Stefan, međutim, nije zaboravljen u Vizantiji. Crkveni krugovi, naročito Svetogorci i banjski iguman Danilo, uticali su na kralja Milutina da promeni svoj stav i dopusti Stefanu da se vrati u Srbiju. Milutin mu je na upravu dodelio župu Budimlju (predeo oko Berana). Posle krunisanja je došlo do borbe sa Konstantinom koji nije prihvatio drugo dostojanstvo u državi. Iznudio je bitku u kojoj je poginuo. Dragutinov sin Vladislav oslobodio se zarobljeništva i uspostavio svoju vlast u očevim zemljama. Nosio je kraljevsku titulu i imao je dvor sa vlastitim dostojanstvenicima. Nije poznato da li je očevu državu obnovio u punom obimu. Svakako Vladislav nije upravljao Usorom i Soli jer se bosanski ban Stefan II pominje sa titulom bana Usore i Soli 17. jula 1323. godine[23].
Stefan II Kotromanić
[uredi | uredi izvor]
Stefan II Kotromanić je u dubrovačkom dokumentu iz 17. jula 1323. godine oslobljen kao gospodin Usore i Soli. Relativno brzom usponu Kotromanića doprinela je podrška ugarskog kralja Karla Roberta (1310-1342) koji je sa vlasti uklonio Mladena II Šubića. Najranija sačuvana povelja Stefana Kotromanića upućena je Vukoslavu Hrvatiniću. Tu je bosanski ban oslovljen kao "sin gospodina bana Stjepana, po milosti božijoj gospodin svim zemljama bosanskim i Soli i Usore i Donjim Krajevima i Humskoj zemlji gospodin". Titula gospodina izjednačuje se sa latinskom dominus naturalis, grčkom titulom despota kao i ugarskom titulom ur[24]. Gospodin je bio nezavisni vladar. Stefan ju je uzeo kako bi istakao svoju nezavisnost kao bosanskog bana. Kao gospodin, ban je u svojoj "milosti" darovao baštinske posede vlasteli u zamenu za "vernu službu"[25]. Među svedocima pri sklapanju povelje iz 1326. godine pominje se i lokalna vlastela iz oblasti Usore i Soli. Pre svega, tu je vojvoda Vojko, velmoža koji se 1329/30. godine pominje kao vojvoda usorski. Takođe se pominje i vojvoda bosanski Vuk Štitković. To svedoči o uzdizanju Usore na rang "matične zemlje" Bosne, što nije slučaj sa Donjim Krajevima i Solijem. Među svedocima iz Solija se na prvom mestu javlja vlastelin Budoš sa titulom župana, kao vrhovni civilni službenik. Posle njega sledi čelnik Hlap. Nema pouzdanih podataka o funkciji čelnika u Bosni u ovom periodu, ali se može smatrati da je Hlap zapovedao vojnim posadama tvrđava i gradskih utvrđenja Solija.
Podatke o Usori i Soliju daje nam i treća povelja Stefana Kotromanića izdata povodom njegove ženidbe sa bugarskom princezom. Kao nagradu za to što je predvodio poslanstvo na bugarskom dvoru, knez Grgur Stjepanić dobio je neke posede u Usori i Soliju (1330). Vojko i Budoš pominju se i u ovoj povelji. Utvrđujući način rešavanja sporova između svojih podanika i Dubrovčana, Stefan je 1332. godine podelio svoju državu na "Bosnu, Završje i Završ". Pod Završjem (iza vrhova) se ovde podrazumevaju Usora i Soli.
Prilikom svog boravka u Srebreniku na Majevici, ban Stefan je 15. marta 1333. godine poveljom ustupio Dubrovčanima Ston sa Pelješcem u zamenu za 500 perpera godišnje, kao što je to učinio i srpski kralj Dušan (1331-1355) nešto ranije. Među svedocima iz Solija su i Hlapovi sinovi Radoslav i Štitko Hlapović. U povelji Stefana iz 1351. godine Vuku i Pavlu Vukoslaviću nekadašnji svedoci "od Soli" sada se nalaze među svedocima Usore. Reč je o Pribislavu Hlapotiću i Stipoju Čelničiću, sinovima čelnika Hlapa i Poručenu Pribislaviću, Pribislavovom sinu. Zemlja Soli je bila u potpunosti uključena u sastav zemlje Usore[26].
Tvrtko I Kotromanić
[uredi | uredi izvor]Tvrtko I Kotromanić u početnim godinama svoje vladavine (1353-1391) nije imao vlast nad Usorom i Soli. U intitulaciji bosanskog bana nema ni pomena ovih teritorija do 1355. godine. Tek se 1. novembra 1356. godine pominje kao dei gratia banus totius Bosne necnon et totius Vzure ac Solle. Ugarski kralj Lajoš I (1342-1382) potvrdio mu je vlast nad Usorom i Soli u zamenu za Humsku zemlju koju je Tvrtko ugarskom kralju predao kao miraz uz Jelisavetu, ćerku Stefana II Kotromanića. Loši odnosi sa ugarskim kraljem nastupili su 1363. godine kada, pod izgovorom iskorenjivanja jeresi, Lajoš napada Bosnu. Jedan ugarski odred napao je Usoru (sa Solijem). Međutim, svi napadi ugarskog kralja okončani su neuspehom[27]. Međutim, neposredna posledica ugarskog napada bila je pobuna vlastele, na čelu sa Tvrtkovim bratunčetom Dabišom i Sankom Miltenovićem, koji na vlast postavljaju Tvrtkovog brata Vuka. Tvrtko se, uz pomoć Lajoša sa kojim se izmirio, uspeo do 1367. godine vratiti na presto. Uloga koju je vlastela iz Usore i Soli imala u restituciji vlasti bana Tvrtka ogleda se u povelji koju je ban izdao knezu Vukcu. Prvih šest vlastelina navode se kao "dobri Bošnjani". Otprilike u to vreme nastaje još jedna bosanska zemlja, Podrinje. Podrinje se vezuje za severoistočne delovine Bosanske banovine[28]. U Usori su postojali i kaznaci i tepčije. Sve to ukazuje sa je Usora (sa Solijem) bila oslonac Tvrtkove vlasti, obuhvatajući čak tri istorijske oblasti: Usoru, Soli i Podrinje.
O intenzivnom delovanju franjevačkog reda svedoči broj manastira koji su osnovani i organizovani u periodu od 1385. do 1390. godine. Bosansku franjevačku vikariju činilo je sedam kustodija među kojima su i usorska i mačvanska kustodija. One su se dobrim delom nalazile na području Usore (sa Solijem). Usorska i mačvanska kustodija su 1448. godine spojene u jednu, usorsku kustodiju čije je središte bio manastir Svete Marije u Zvorniku. Usorska kustodija obuhvatala je šest manastira dok je mačvanska obuhvatala osam manastira[29].
Nakon Lajoševe smrti 1381. godine Ugarska je zapala u građanski rat. Ban Tvrtko je do 1386. godine podržavao kraljicu-majku Jelisavetu Kotromanić i njenu ćerku Mariju, kao i svom prijatelju i kumu Nikoli Gorjanskom. U zamenu za svoju podršku, Tvrtku je pripao Kotor. Krenuo je u osvajanje hrvatskih i dalmatinskih gradova. Nakon poraza kraljevske stranke u bici kod Gorjana (25. jul 1386) bosanski vladar je otvoreno pružio podršku pobunjenicima na čelu sa Horvatima. U pitanju su zagrebački biskup Pavle, Ladislav i mačvanski ban Ivaniš Horvat kojima su se pridružili i Ivan Paližna i bosanski biskup Juraj. Odmetnici su bili u neposrednom susedstvu Tvrtka i moravskog kneza Lazara koji su im bili oslonac protiv kraljevih snaga. Do preokreta je došlo 1387. godine kada je sin mačvanskog bana, Nikola Gorjanski Mlađi, u bici kod Čerevića, potukao braću Horvate, zarobio Ivaniša koji se sklonio u Požegu. Ivaniš uspeva da se oslobodi i pobegne kod Tvrtka, a pridružuje im se i Juraj koji je pobegao iz svog središta u Đakovu. Kralj Žigmund je u jednom dokumentu iz 1387. godine izjavio da će krenuti u borbu protiv odmetnutog bosanskog "bana" (Tvrtka). Na njega je poslao Nikolu Gorjanskog Mlađeg i Stefana Korođija. Ova prethodnica ponovo je porazila Horvatije te Ivaniš ponovo beži banu Tvrtku. Tvrtko mu je, prema Mavru Orbinu, dao neke posede u Usori. Od gradova koje je dobio, poznat je jedino Dobor[30]. Prema Orbinu, Tvrtko je lično poveo vojsku protiv Ugara, ali je ona poražena. Usorskim trupama zapovedao je Vlatko Tvrtković, vojvoda usorski[31].
Raspad centralne vlasti
[uredi | uredi izvor]
Tvrtko je umro marta 1391. godine, a nasledio ga je Stefan Dabiša (1391-1395). Bosna je nakon Kosovskog boja postala zaštitni pojas Ugarske protiv Osmanskog carstva. Ugarska vojska ratuje protiv Turaka u istočnoj Bosni, na Glasincu. Opis ove bitke koja je vođena krajem 1391. ili početkom 1392. godine sačuvan je u povelji kralja Dabiše velikom vojvodi Hrvoju Vukčiću. Među svedocima u ovoj povelji nalazi se i usorski knez Dobroslav Divošević. U povelji Dubrovčanima iz 1392. godine Vlatko Tvrtković zauzima visoko drugo mesto, odmah iza Hrvoja Vukčića. I u narednim poveljama Dabiše uočava se važnost usorskih vladara u Bosanskoj kraljevini tog vremena. Tvrtkova država ostala je neokrnjena do 1393. godine[32]. Dana 20. jula 1394. godine došlo je do čuvene bitke kod Dobora u kome su Žigmund Luksemburški i Nikola Gorjanski Mlađi osvojili tvrđavu Dobor, tzv. "vrata Bosne" u Usori. Bosanski kralj potčinio se Žigmundu i priznao ga za seniora[33]. Novi ugarski napadi usledili su 1398. godine sa namerom da se ukloni glavni Žigmundov neprijatelj u Bosni, Hrvoje. Napadi, međutim, nisu urodili plodom[34]. Bosanski kralj Stefan Ostoja, naslednik Dabišine udovice Jelene, tada je bio smešten u Usori. Sledeće godine došlo je do smene na vrhu zemlje Usore (i Solija). Vlatko Tvrtković i Vučihna Vlatković nestaju iz diplomatičkih izvora, a njihovo mesto zauzimaju knez Vukašin i njegov brat Vukmir Zlatonosović. Za jednog pripadnika porodice Zlatonosović čije ime nije poznato bila je udata sestra Hrvoja Vukčića. Njihovi sinovi, Vlađ i Stipan, učestvovali su u Kosovskoj bici u kojoj su zarobljeni. Nakon bitke kod Angore kružile su vesti da su se njih dvojica uspeli osloboditi zarobljeništva. Župan Dragiša Diničić bio je vazal Zlatonosovića te se Podrinje ponovo našlo u sastavu Usore i Soli[35]. Posle zbacivanja Ostoje sa vlasti (1404), Hrvoje zauzima ključne položaje u Podrinju. U napadu Žigmunda na Hrvoja iz 1405. godine, ugarski vojskovođa Ivan Morovićki zauzima grad Srebrenik. Srebrenik je postao uporišna tačka ugarske vlasti u Usori i Soliju[36]. Žigmundov rat protiv Bosne dobio je 9. novembra 1407. godine odlukom pape Grgura XII karakter krstaškog rata protiv nevernika. Do kraja 1408. godine Hrvoje je priznao vrhovnu vlast ugarskog kralja[37]. Sledeće godine krunisan je za vicekralja Bosne.[38] Ugari se od 1410. godine sve manje mešaju u političke prilike u Bosni.
Herceg Hrvoje je u zamenu za titulu vicekralja morao Žigmundu predati gradove Srebrenicu, Kučlat, Brodar i Sused u Usori (i Soliju). Ovi gradovi će od 1412. godine biti pod vlašću "vojvode Usore" što znači da je Žigmund ponovo uspostavio neposrednu ugarsku vlast u Usori i Soliju[39].
Usora i Soli u 15. veku
[uredi | uredi izvor]Titulu usorskog bana prvi je poneo Ivan Morovićki, bivši mačvanski ban, čiji su kastelani stolovali u Srebreniku na Majevici. Od 1412. do 1417. godine funkciju je obavljao Ivan Gorjanski, brat Nikole Gorjanskog Mlađeg. Izgleda da su Mačva i Usora ponovo bile ujedinjene kao u 13. veku. Sa gledišta ugarskih vlasti, to je bila jedna oblast koja je obuhvatala Posavinu. Napad hercega Hrvoja na posede Sandalja Hranića, dok se ovaj nalazio u pohodu na istoku zajedno sa srpskim despotom Stefanom Lazarevićem, poslužio je Žigmundu kao povod da ga proglasi izdajnikom i osvoji njegove teritorije u Slavoniji. Hrvoje u pomoć poziva Turke. Između ugarske i turske vojske je 2. jula 1415. godine vođena velika bitka kod Doboja u kojoj su Ugari doživeli težak poraz. Zarobljeno je mnoštvo ugarskih velikaša među kojima je i usorski ban Ivan Gorjanski[40]. U podeli zemalja ubijenog Pavla Radenovića, vladara zemlje Bosne, učestvovali su i Zlatonosovići kao vazali ugarskog kralja.
.jpg)
Iz dubrovačkih izvora saznajemo da je Vukmira Zlatonosovića krajem 1424. godine nasledio brat Vukašin koji se Dubrovačkoj republici nekoliko puta obraćao sa molbom da mu se pošalje doktor. Doktor Bartol je, međutim, odbijao da putuje do Spreče gde je stolovao Vukašin. Deceniju kasnije, 1434. godine, se na čelu Usore pominje njegova udovica Marija[41]. Vojvoda Vukašin promenio je spoljnu politiku i pokušao je da se približi despotu Stefanu Lazareviću, kao i njegovom nasledniku, Đurđu Brankoviću. Međutim, reakcija bosanskog kralja Tvrtka II usledila je tek nekoliko godina kasnije. Tvrtko je 1425. godine, koristeći se napadom turskog sultana Murata na Srpsku despotovinu, pokušao da osvoji Srebrenicu. Međutim, pred vojskom Stefana Lazarevića morao je da beži duboko u svoju zemlju[42]. Despot Stefan je svoju vlast proširio na okolinu Srebrenice. Turci sledeće godine u dva navrata pustoše Usoru. Podrinje se našlo u sastavu Srpske despotovine[43].
Prvim padom Despotovine 1439. godine pod vlast sultana po prvi put dolaze i njegove teritorije u Podrinju koje je napadao Stefan Vukčić, naslednik Hrvoja. Posle "rasapa" porodice Zlatonosovića na istorijsku scenu stupa porodica Stančić čiji predstavnik, Tvrtko Stančić, nosi titulu vojvode Usore 1444. godine sa rezidencijom u gradu Perinu na Drinjači. Stančići nisu stolovali u Zvorniku koji je nakon obnove Srpske despotovine ponovo pripao Đurđu[44]. Kralj Tomaš je 1449. godine u Doboru sklopio sporazum sa mačvanskim banom Ivanom Korođijem obećavajući da će pomagati Janka Hunjadija u borbi protiv Turaka. Međutim, Hunjadi nije mogao da spreči napredovanje energičnog turskog sultana Mehmeda Osvajača. Mehmed je 1453. godine osvojio Carigrad, a već od naredne godine preduzima pohode kojima je državu Đurđa Brankovića smanjio za polovinu[45]. Bosanski kralj Stefan Tomaš primio je 1458. godine vest o smrti Lazara Brankovića, Đurđevog naslednika. Međutim, on je 1460. godine primoran da Turcima preda prelaze na Savi u zamenu za neke posede u Sremu i Vukovsku županiju. Godinu dana ranije Turci su osvajanjem Smedereva stavili tačku na postojanje srednjovekovne srpske države.
Osmansko-ugarski ratovi u severnoj Bosni
[uredi | uredi izvor]Još na početku osmanske ofanzive na Bosnu 1463. godine stradao je usorski vojvoda Tvrtko Stančić. Teško je stradala i ostala usorska vlastela. Iz Srebrenice i Hodidjeda turska vojska uputila se ka srcu Bosanske kraljevine. Gradovi u Bosni predaju se Osmanlijama uglavnom bez borbe o čemu svedoči pismo trogirskog kneza mletačkoj vladi od 23. juna 1463. godine u kome kaže da se Bosna "predala ne samo bez ijednog topovskog hica, već bez ijednog isukanog mača"[46].
Nakon pada Srpske despotovine (1459) i Bosanskog kraljevstva (1463), Ugarska i Osmansko carstvo dodirivale su se na širokom frontu, od Omiša na Jadranu do Severina na Dunavu. Ugarski kralj Matija Korvin (1458-1490) izbegava direktan sukob sa Turcima i sklapa savez sa Mletačkom republikom. Mletačka se od 1463. godine nalazila u ratu sa Turcima[47]. Značajan uspeh Korvinove vojske jeste osvajanje grada Jajce 25. decembra 1463. godine. U Jajcu je formirano sedište Jajačke banovine. Jajačku banovinu činio je sistem utvrđenja u dolini Vrbasa i Sane. Banovina je postojala do 1527. ili 1528. godine[48]. Ugarsko-turski rat iz 1464. godine vođen je na teritorije Usore i završen je porazom turske vojske. Turski hroničar Dursun-beg ostavio je podatke o ovom ratu, naročito o borbama oko Zvornika koji je tom prilikom pripao Turcima[49]. Turci formiraju Bosanski sandžak. Zvornik, Srebrenica, Gostilja, Kušlat, Šubin i Osat su pripali Smederevskom sandžaku po poracima turskog deftera iz 1476. godine[50]. Nakon uspešnih ratova iz 1463/4. godine Matija Korvin je stvorio upravni distrikt sa centrom u Srebreniku. Srebrenik je pao pod tursku vlast 1512. godine, dakle pre Jajačke banovine.
Turci su 1465. godine formirali marionetsku Bosansku kraljevinu na čije čelo je najpre došao Matija Šabančić, sin Radivoja Ostojića. Nakon njegove smrti, kralj je 1471. godine postao Matija Vojsalić. Matija Vojsalić pripadao je porodici Petra Vojsalića, vojvode Donjih Krajeva. Napadi ugarskog kralja usmereni su na Šabac koji je 1476. godine osvojen uz velike gubitke[51][52]. Matija je bio poslednji kralj koga je postavio turski sultan. Teritorija Bosanske kraljevine priključena je Osmanskom carstvu 1476. godine, a sam Vojsalić spašen je intervencijom ugarskih trupa Stefana Batorija. Iz Šapca su Ugari preduzimali pohode na bosanske teritorije Osmanskog carstva. Posebno jak bio je napad na Vrhbosnu u jesen 1480. godine[53]. Ugarsku vojsku predvodio je titularni srpski despot Vuk Grgurević, poznatiji kao Zmaj Ognjeni Vuk[54]. On se u dva pisma sultanu Bajazitu II (1481-1512) oslovljava kao "kapetan bosanskih gradova". Zabeleženo je da je Zmaj Ognjeni Vuk u svom pohodu na Srbiju iz 1480/1. godine preveo 100.000 Srba u Ugarsku. Brojke se ne pominju prilikom napada na Vrhbosnu. Pretpostavlja se da je 1480. godine stvoren i Zvornički sandžak koga su činila tri kadiluka Smederevskog sandžaka (Srebrenica, Brvenik i Zvornik)[55]. Ukupno 23 nahije Zvorničkog sandžaka prostirale su se na teritoriji nekadašnjeg bosanskog sandžaka, a Usori su pripadale sve izuzev nahija južno od Drinjače. Reka Bosna odvajala je Bosanski i Zvornički sandžak.
Grad Dobor nalazio se pod vlašću ugarskog kralja. Nije poznato kada Ugari osvajaju Dobor, moguće već 1463. godine. Krajem 15. veka grad je pod vlašću Berislavića. Godine 1500. Ugarska se pridružila Mletačkoj republici u ratu sa Turcima. Vojska despota Jovana Brankovića prodire 1502. godine u Bosnu i kod Zvornika nanosi poraz Turcima[56]. Mir je sklopljen 1503. godine. Sporazum je istekao 1510. godine kada je sklopljeno primirje na još jednu godinu. Soko i Srebrenik padaju 1512. godine čime je nestala Srebrenička banovina. Nahija Srebrenik prvi put se javlja 1533. godine. Do tada su ove teritorije priključene Zvorničkom sandžaku. Pod ugarskom vlašću je u severnoj Bosni ostao deo od Posavine do ušća reke Bosne. Jajačka banovina pala je pod osmansku vlast 1528. godine[57].
Galerija
[uredi | uredi izvor]
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Jelena Mrgić (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Istorijski institut
- ^ Letopis popa Dukljanina (1988). str. 125.
- ^ Ćirković 1964a, str. 27–28.
- ^ Mrgić 2008, str. 52
- ^ Mišić 2014, str. 30
- ^ Mrgić (2008). str. 53.-4
- ^ Mrgić 2008, str. 55
- ^ Mišić 2014, str. 32
- ^ Mrgić 2008, str. 56
- ^ Mišić 2014, str. 33
- ^ Mrgić 2008, str. 58
- ^ ISN 1999, str. 151
- ^ Mrgić (2008). str. 59.-60
- ^ Lazarević 1990, str. 11
- ^ Stanojević 1936, str. 7
- ^ Mrgić 2008, str. 62
- ^ ISN 1999, str. 457
- ^ a b ISN 1999, str. 449
- ^ Šišić 1902, str. 8
- ^ Vojna enciklopedija 9 (1972). str. 634.
- ^ Ćorović 2006, str. 169
- ^ ISN (1999). str. 472.-3
- ^ ISN 1999, str. 497
- ^ Mrgić 2008, str. 67
- ^ Mišić 2014, str. 67
- ^ Mrgić (2008). str. 69.-72
- ^ Mrgić (2008). str. 73.-5
- ^ Mrgić 2008, str. 78
- ^ Mrgić 2008, str. 81
- ^ Mrgić (2008). str. 84.-5
- ^ Mrgić 2008, str. 87
- ^ Mrgić (2008). str. 88.-9
- ^ Mrgić 2008, str. 90
- ^ Mišić 2014, str. 59
- ^ Mrgić 2008, str. 94
- ^ Mrgić 2008, str. 96
- ^ Mrgić 2008, str. 101
- ^ Ćirković 1964b, str. 343–370.
- ^ Mrgić 2008, str. 104
- ^ Mrgić (2008). str. 107.-8
- ^ Mrgić 2008, str. 112
- ^ Mišić 2014, str. 60
- ^ Mrgić (2008). str. 117.-123
- ^ Mrgić 2008, str. 125
- ^ Mišić 2014, str. 55
- ^ Mrgić (2008). str. 131.-2
- ^ Vojna enciklopedija 5 (1972). str. 540.
- ^ Mišić 2014, str. 58
- ^ Mrgić (2008). str. 136.-7
- ^ Mrgić 2008, str. 139
- ^ Mišić 2014, str. 61
- ^ Mrgić 2008, str. 144
- ^ Mrgić 2008, str. 149
- ^ Mišić (2014). str. 61.-2
- ^ Mrgić 2008, str. 151
- ^ Mrgić (2008). str. 153.-6
- ^ Mrgić 2008, str. 166
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ćirković, Sima (1964b). „Sugubi venac: Prilog istoriji kraljevstva u Bosni”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 343—370.
- Mihailo Dinić, Državni sabor srednjevekovne Bosne, Beograd SAN, 1955.
- Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet.
- Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut.
- Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1972. godina, 2. izdanje
- Vojna enciklopedija, tom 9, Beograd 1972. godina, 2. izdanje
- Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres.
- Istorija srpskog naroda 1, grupa autora, Srpska književna zadruga, Beograd (1999), drugo izdanje
- Ferdo Šišić; Vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić i njegovo doba (1350—1416), Matica hrvatska, Zagreb (1902)
- S. Stanojević, Kralj Dragutin, Godišnjica NČ 45, 1936, 2-19
- D. Lazarević, Teritorija kralja Dragutina Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. septembar 2016), Glasnik, Međuopštinski istorijski arhiv Valjeva (1990)
- Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.
- Letopis popa Dukljanina, SKZ, Beograd (1988)
- Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
