Suliotët

Suljotët ose Sulotët (greqisht: Σουλιώτες Souliótes) ka qenë një komunitet shqipfolës ortodoks nga krahina e Sulit, sot në Epir, Greqi, i cili ishte dhe mbetet shumë i njohur dhe që hyri në një konflikt edhe me osmanet në rastin konkret me Pashallëkun e Janinës që drejtohej në atë kohë nga Ali Pasha. Pas humbjes së tyre në vitin 1803, suliotët ishin të detyruar të shpërnguleshin në drejtim të Greqisë, dhe shumë prej tyrë luajtën një rol të dorës së parë në Luftën greke të Pavarësisë duke filluar që nga 1821, ku u dalluan me udhëheqës të shquar si Marko Boçari dhe Kiço Xhavella.

Suliotët në fillim flisnin një nëndialekt të dialektit çam dhe me kohë u bënë përdorues të dy gjuhëve greke dhe shqipe. Pas asimilimit të tyre, një ndryshim i gjuhës në drejtim të greqishtes ndodhi, ndërsa dialekti çam i Sulit u zhduk.^[1]^[2]

Gjeografia dhe demografia

Origjina e fjalës Suli është e pasigurt dhe një shumëllojshmëri e mendimeve të dijetarëve dhe të tjerëve ekzistojnë për etimologjinë e fjalës.^[3] Në tekstin më të hershme historike për Sulin, shkruar nga Kristofor Perevos në 1803, një traditë gojore të lokaleve është incizuar. Sipas kësaj, kolonët e parë të Sulit ishin barinj të cilët kishin ardhur nga një fshat i quajtur Kardhiq (i Paramithisë) duke u përpjekur për të shmangur shtypjen osmane. Një mysliman i caktuar ("turk" në tekstin) me emrin Suli, u përpoq ti dëbojë Suliotët të parë nga atje, por ato rezistuan me armë. Në betejën Suliotët e vranë Sulin dhe që atëherë rajoni u quajt Suli.^[4]

Duke analizuar toponimet e rajonit Suli, dijetari Arbëresh (Arvanite) Petro Furiqi thotë se shumë nga emrat gjeografikë dhe fshatrave lokale Suliote rrjedhin nga gjuha shqipe. Për shembull: Qafa, Vira ose Bira, Breku i vetetimesë (Bregu i vetëtimës), Gura, Dhembes (Dhëmbës), Kungji, Murga e Fereza (Fiereza).^[5] Si ashtu, Furiqi thotë se Sul me prapashtesën i, është fjalë shqiptare dhe rrjedh nga fjala shqipe shul, qe do të thotë trung i drurit a lisit apo në instancën e fundit shtyllë.^[6] Kështu edhe akademiku dhe politikani greke Jorgo Babinjoti, jep shënime se Sul rrjedh nga fjala shqiptare s(h)uli, e cila fjalë kur transpozohet mbi terren malor që do të thotë është majë malore e mprehtë.^[7] Kurse, historiani greke Konstantinos Pantazis dhe grekët e tjera si poeti Andreas Kalvos thonë se rajoni i Sulit ishte emëruar ose ka lidhje me një fis i vjetër greke quajtur Σελλοί/Selloí, që jetonin në Epir i lashtë.^[8]

Suli ishte një komunitet malor i banuar nga njerëz të cilët nuk dëshirojnë të jetojnë nën sundimin osman.^[9]^[10] Në kohë të gjatë, emigrantë nga vende të tjera, të tërhequra nga privilegjet e autonomisë në Sul, u asimiluan dhe u emëruan gjithashtu si Suliote. Luftëtarët Suliote shqipfolës sunduan dhe i mbronin fshatarët greqishtfolës (në lindje dhe veri të Sulit) ortodokse të cilët punonin tokën Suliote^[11] (po jashtë dhe afër Sulit) dhe fshatarët shqipfolës (në perëndim, jug, dhe juglindje të Sulit)^[12] që dalloheshin nga emri i fshatit në të cilin ata banonin. Fisi, klasa sociale dhe emërtim territoriale kishte rëndësi si feja ortodokse.^[13]

Në vitin 1730, krahina Suli nuk kishte më shumë se 200 burra që mbanin armë. Banorët e fshatrave përreth iknin në male për të shmangur sundimin Osmane dhe në këtë mënyrë popullsia e Sulit u rrit. Para luftës përfundimtare me Ali Pashë Tepelenën, familjet kryesore qe jetonin në Sul ishin:^[14]

Zervatë (Zerva), nga Zervë, një fshat shqipfolës ortodokse i krahinës Llaka e Sulit. Nga kjo familje kishte tre vëllezër, nga të cilët njëri u bë musliman dhe u vendos në fshatin Karbunarë i Çamërisë, një tjetër vëlla u vendos në Lefka, Korfuz ku ka një familje të Zervatëve dhe i treti vëlla emigroi në Suli. Pas luftërat Suliote, një oxhak e familjes Zerva nga Suli shkoi për të jetuar në qytetin Nartë. Nga kjo familje vjen Napoleon Zerva, i cili me forcat e tij EDES i pastruar etnikisht shqiptarët myslimanë nga Çamëria gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Boçarenjtë (Boçari), nga Draganj (sot: Αμπελιά/Ambeliá), një fshat shqipfolës ortodokse në jug të qytezës Paramithi.
Dhrakatë (Dhrako), nga Martinë, një fshat i krahinës Llamar në Qarkun i Prevezës e sotme, që më vonë u bë i pabanuar në fund të shekullit 19.^[15]
Buzbejtë (Buzbu), nga fshatrat vllehe të malit Pind.
Dangliatë (Dangli), nga Kanallaq, një fshat shqipfolës ortodokse i krahinës Frar, pranë Prevezës.^[16]
Xhavellasit (Xhavella), origjina e panjohur.
Vashatë (Vasho), origjina e panjohur.

Në kohët e hershme moderne, popullsia e Sulit ishte rreth 12.000 njerëz.^[17] Pas dëbimit të tyre, popullsia e rajonit është ulur ndjeshëm. Në regjistrimin greke e fundit të vitit 2001, popullsia e komunitetit ishte 748.^[18] Selia e komunitetit sot është Samonivë, i vetmi fshat Suliote që u ripopulluar me njerëz pas luftërave Suliote. Qendra i Sulit përbëheshe nga katër fshatra përkatësisht: Sul (e njohur edhe si Kakosuli ose Suli i shkretë në shkrimët greke dhe më pas edhe të perëndimit), Qafë, Navarik dhe Samonivë, të cilat besohet se janë themeluar disa kohë rreth shekullit të 16.^[19]^[20] Më vonë, popullsia Suliote në rritje, ka krijuar shtatë fshatra të reja: Cekurat, Alpohor, Palokatund ose Palohor (i Boçarit), Gjonallë, Perihat, Vilë dhe Kondat.

Në të katër fshatra origjinale që e bënin komunitetin të Sulit, fshatrat dhe familjet që banonin atje ishin:^[21]

Në fshatin Sul, jetonin katërqind e pesëdhjetë familje. Nga këto, fisët kryesore të fshatit ishin:

Boçari, Buzbu, Buxha, Daçuli, Dangli, Dhrako, Kallojeri, Karabini, Kaskari, Kuconika, Llavidha, Mallama, Manxhi, Mati, Shahini, Shei, Toda, Tora ose Dora, Thanasi, Vasho, Xhavella dhe Zharba.

Në fshatin Qafë, jetonin nëntëdhjetë familje dhe katër fise:

Foto, Nika, Pandazi dhe Zerva.

Në fshatin Navarik, gjashtëdhjetë e pesë familje dhe tri fise:

Bufi, Salatari dhe Xhorra.

Në fshatin Samonivë, pesëdhjetë familje dhe tri fise:

Beka, Ika dhe Daliani. Mbas popullsia të katër fshatrave u dëbuan nga Ali Pasha, vetëm fshati Samoniva ishte ripopulluar nga familja Toka nga e cila të gjithë fshatarë rrjedhin nga ato.

Historia

Rreth vitin 1600, thuhet se Suliotët kanë emigruar nga fusha e Çamërisë në malet e Murgës, ku një konfederatë e përgjithshmë krijuan një front e bashkuar kundër osmanëve. Autori greke Athanas Guda thotë se kolonët origjinale shqiptarë ishin të mbeturat e luftëtarëve së Skënderbeut, të cilat ardhën në Epir pas vdekjes e ti dhe sundimin osman, ku kur Kristofor Perevos thotë (si dëgjua nga pleqtë Suliote), është ndhodhur mes viteve 1500 dhe 1600.

Konfederata Suliote

Suliotët themeluan një konfederatë autonom që dominuan një numër të madh e fshatrave fqinje në zonat e thella malore të Epirit, ku sfiduan me sukses sundimin osmane. Në kulmin e pushtetit të tyre, në gjysmën e dytë të shekullit 18, shteti Suliot vlerësohet të ketë përbërë deri 12.000 banorë, në rreth 60 fshatra.^[22]

Luftërat

Forcat osmanë u përpoq disa herë për të pushtuar territoret e konfederatës Suliote. Konfliktet e para mes Suliotët dhe osmanëve datojnë nga 1635, nëse jo më herët. Në vitin 1721, Haxhi Ahmeti, pasha i Janinës, pas refuzimit të propozimit të tij për dorëzim e Suliotëve e rrethoj Sulin dhe ai humbi ushtrinë prej 8000 burra, pas një kundërsulm surprizë gjatë natës nga Suliotët. Në vitin 1731, sipas të tjerëve në 1732, me nxitjen e venedikasve u ngritën Suliotët dhe fshatarët të Margëlliçit. Haxhi Ahmeti morri urdhra nga sulltani si ashtu dhe bejlerët dhe agallarët të rajonit për të mposhtur Suliotët pastaj pasoi fushata të ndryshme, pa rezultate të konsiderueshme.^[23] Në vitin 1754 edhe Mustafa Pasha, pashai i ri të Janinës humbi ushtrinë e tij nga forcat Suliote.^[24] Në vitet në vijim, shqiptari Mustafa Koka erdhi me 4000 ushtarë dhe Beqir Pasha me 5000. Në fund, të dy dështuan për të mundur Suliotët.

Në vitin 1759, Dost Beu, komandant i Delvinës, u mund nga Suliotët, dhe Mahmut Aga i Margëlliçit, vojvodë (guvernatori) i Nartës, pësoi të njëjtin fat në 1762, afër rajonit Llaka e Lelovës.^[24] Në vitin 1772, banorët shqipfolës ortodokse të Dervishanit (krye fshat i madh të krahinës Llaka e Sulit) pranuan fenë Islam. Shqiptarë e tjerë ortodoksë pranonin Islamin në këtë kohë dhe numri i tyre u bë i madh në anën perëndimore të Çamërisë. Suliotët ndjerë të kërcënuar ushtarakisht dhe fetare në krahun e tyre lindore, ku fshati Dervishan ishte vendosur, u vendosën të marrin veprim. Më 26 korrik, ditën e Shën Premtes, 700 burra të armatosur Suliote ishin zgjedhur dhe sulmuan Dervishanin. Suliotët masakruan të gjithë burrat, kurse i lanë gratë e fëmijët. Dervishani u ripopulluar më vonë nga Suliote ortodokse.^[25] Këta refugjatë u larguan në qytetin Nartë qe formuan shumicën e popullsisë muslimane atje deri në vitin 1878. Pas këto ngjarje në vitin 1772, Sulejman Çapari sulmuan Suliotët me ushtrinë e tij numëruar 8,000 deri 9,000 burra. Suliotët në vitet më parë kishin marrë një emisar rus dhe municion që kulmoi në kryengritje e Orllovit, në mesin e disa popujve ortodoksë në rajon. Këto ushtarë Çame ishin ngritur më parë gjatë revoltës Orllov që vetë Çapari e shtypi në Peloponez. Gjithashtu me strategët ruse në krah të tyre, Suliotët ishin në gjendje ti bënin armikëve papritmëri, kurth dhe të sulmojnë forcat dhe kapën shumë rob luftës. Këto më vonë u shkëmbyen për shpërblim nga Janina ose sigurimet nga Stambolli për pavaresinë e Sulit.^[24] Në 1775, Kurt Pasha i dërgoi një ekspeditë ushtarake deri në fshatin Rusaç, afër Sul, që u dështoi. Përveç sa më sipër që janë të rëndësishme, autorët raportuan disa perleshje të tjerë më të vogël - nga agallarëve që nuk ndërpren në këtë periudhë, që e detyroi Suliotët ti kishin pranë vetën e tyre "armët kur ata hanin, flinin dhe kur zgjoheshin" (nga Kristofor Perevos).

Luftërat e Ali Pashës

Kur Ali u bë Pasha i Janinës në vitin 1788, ai u përpoq për 15 vjet për të mundur Suliotët. Për Aliun, Suliotët kanë qenë një popull nga shumë që ishin sfidues kundër qeverisë të tij.^[26]^[27] Fushatat që ai nisi kundër disa popull ishte për të krijuar një shtet të centralizuar me rendin dhe ligjin që Suliotët ishin një pengesë për atë qëllim. Udhëtari anglisht Charles Robert Cockerell në vitin 1814, e reflektoj këtë mendim kur ai përshkroi Suliotët të jenë "asgjë, por vetëm si grabitësë dhe piratë edhe flama e vendit".^[28] Konfliktet ushtarake u bënë më të forta dhe të dhunshme, pjesërisht për shkak të luftës ruso-turke (1787-1792). Ballafaqimi i parë të Aliut me Suliotë ka ndodhur në vitin 1788. Gjatë kësaj kohe, Perandoresha Katerina e Madhe e Rusisë i dërgoi Suliotëve një emisar në shtator 1789 me emrin Luis Sotiri, që me detyrë të shtyjë Suliotët të bëjnë një kryengritje që të ridrejtojn forcat osmane nga teatri kryesor i luftës. Pra, mars 1789 krerët në mesin e tyre: Jorgj Boçari, Llambro Xhavella, Vejko Zharba, Nikolla Zerva, Dhimo Dhrako etj deklaruan me shkrim perandoreshes ruse, pranë emisarit ruse, që Suliotët ishin e gatshme për të luftuar kundër Perandorisë Osmane. Pas dëgjimit të këtyre ngjarjeve, Ali Pasha menjëherë organizoi fushatën e tij të parë kundër Suliotët.

Fushata e parë – 1789

Kështu, në pranverë të vitit 1789, Ali Pasha marshoi me 10,000 ushtarë shqiptarë drejt Sulit. Pas dështimit për të marrë Sulin, fushata përfundoi papritmas në korrik dhe sipas të dhënave të fundit të zbuluara (dokumentet nga asaj periudhe), Ali përfundoi një marrëveshje me Suliotët. Ali ndërmori për të paguar rrogët e këtyre krerët Suliote, në mënyrë që të ketë siguri në rajon dhe duke marrë si garanci pesë fëmijë (pengjet) nga familjet e krerët.

Fushata e dytë – 1792

Në vitin 1792 me fundin e Luftës Ruso-Turke, përfunduar me Traktatin e Jasit midis Rusisë dhe Perandorisë Osmane, Ali Pasha për të konsoliduar një shtet të plotë e mirëqeverisur u përpoq me fushatën e dytë kundër Suliotët me 10.000 ushtarë shqiptarë. Para këtyre ngjarjeve, Ali pyeti Suliotët të jenë kundër Pashajt i Gjirokastrës. Pa besuar Aliun, Suliotët dërguan vetëm 70 njerëz, të udhëhequr nga Llambro Xhavella.^[29] Të gjithë u kapën nga ushtarët të Aliut. Por një Suliot iku dhe solli lajmet në Sul. I pavetëdijshëm, Aliu besonte se Suli do dorëzohet shpejt, por takoj rezistencë. Burgosur, Llambro Xhavella arriti të bind Aliun që vetëm ai mund ti bindë Suliotët të dorëzohen. Duke lënë birin e tij Foton si peng, Llambro Xhavella e udhëhoq rezistencën luftarake.^[30] Suliotët luftuan jashtë një mësymje pas tjetrit nga osmanët. 16 Suliotët udhëhequr nga nipi i Llambros, Kiço Xhavella, vdiq duke mbrojtur deri në fund kullën e parë e cila ishte hyrje të Qafës. Në momentin kritik të betejës, afër 300 gra hynë në betejën - udhëhequr nga gruaja e Llambros, Mosko Xhavella. Shumë nga ushtarët të Aliut ikën, afër 3 mijë burra u vranë dhe ishin të plagosur. 80 burra Suliote u vranë dhe afër 160 ishin të plagosur.^[31] Perevos shkruan se vetëm një e treta e ushtarëve të Aliut, i cili mori pjesë në fushatë, u kthyen në Janinë. Llambro Xhavella vdiq nga plagët e marra gjatë betejës, dhe djali i tij Foto Xhavella, u bë kreu të fisit Xhavella dhe që e kishte bashkë komandën e Sulit me fisin e Boçarit. Piktor italian Ludovico Lipparini ka portretizuar vdekjen e Llambros në fushën e betejës të vitit 1792. Historiani moderne britanik Douglas Dakin gjithashtu konsideron 1792, viti i vdekjes e Llambros. Por sipas disa burimeve, Llambrua vdiq 3 vjet më vonë në 1795 dhe gruaja e tij Moskua e udhëhoq fisin deri sa djali i tyre Fotua ishte moshë e duhur që të jetë kreu i fisit.

Fushata e tretë – 1803 (kapitullimi i Sulit)

Fushata e tretë të Ali Pashës kundër Suliotët në të vërtetë filloi së vitit 1800. Ndërkohë në vijim, këto kushtet gjeo politike ishin formuar: Venedikasit ishin larguar nga ishujt e Jonit dhe vendi i tyre ishte marrë nga francezët në 1797. Por pas katastrofës pësuar në betejën e Abukirit në 1798 (Egjipt), Ali Pasha filloi te bëhet dominues e rajonit. Pra, në mënyrë për të parandaluar depërtojë aspiratat e ushtrisë angleze për të zënë Pashallëkun i Janinës, Aliu morri pjesë në fushatën kundër Pashajt separatist i Vidinit Pashvanoglu, (1798), me dyfishin e ushtrisë që Sulltani kishte kërkuar, që dha një prestigj të ri Perandorisë Osmane. Gjithashtu në 1803, Sulltani i kërkoi Ali Pashës menjëherë një rrethim e planifikuar të Sulit, pas dëgjimit që Suliotët kishin prokuruar furnizime të konsiderueshme e municionit nga anijet franceze. Suliotët i morrën të gjitha furnizimet e tyre nga Parga dhe gjithashtu fituan mbështetje nga Evropa. Rusia dhe Franca i dhanë armë dhe municione atyre. Për fuqitë evropiane, Suliotët janë parë si një instrument për të dobësuar Perandorinë Osmane.

Pra, Ali Pasha e filloi fushatën në Epir në vitin 1800 dhe i zuri vendbanimet bregdetare: Butrint, Gumenicë, Prevezë dhe Vonica (ish trojet veneciane që u bënë nën sundimi franceze), e cila forcuar pozitën e tij duke siguruar kontrollin e rajonit, dhe izolimi i Sulit nga trojet miqësore. Ali Pasha u vendos të organizojë fushatën e tretë kundër Suliotët. Aliu tha se ai ishte përgatitur me një fushatë kundër ishullit Lefkada, afër bregdetit në një distancë prej qindra metra, me 15.000 ushtarë. Kur Britania u bë aleatë me Perandorinë Osmane për të forcuar forcat e tyre kundër Napoleonit, furnizimet të armës dhe municionet u ndërprenë. Pa mbështetje nga jashtë dhe të lodhur nga vitet e rrethimit, uniteti i familjeve Suliote filloi të ndahet. Familja Boçari për arsye politike e lanë Sulin. Për shembull Jorgj Boçari, udhëheqësi e moshuar të cilët me 70 anëtarë Boçarenjtë zhvilluan bisedime me Ali Pashën,^[32] tha se pa atë Suli nuk mund të durojë një rrethim për më shumë se 30 ditë. Por më 2 qershor 1800, Ali sulmoi Sulin dhe në krahasim me fushatat e mëparshme, ai takoi e më shumë rezistencë. Pas 4 muaj, Aliu, duke kujtuar fjalët të Jorgj Boçarit, tha se por nuk dorëzohet Suli e tij menjëherë, ajo do digjet gjallë. Jorgji pastaj mori helm për të shmangur zemërimin e Aliut dhe vdiq.^[33] Aliu, duke dështuar ta marrë Suli me forcë, vazhdoi me një bllokadë. Uria u bë armiku më i keq i Suliotët. Megjithatë, duke bërë një mësymje të dëshpëruar gjatë natës, 500 burra dhe 170 gra erdhën në Pargë dhe ata ngarkuan çdo thes me ushqim dhe u drejtuan për në Sul. Shqiptarët myslimanë pritë ata, por Suliotët nxituan përsëri dhe u ndihmuan nga njëqind Suliote të tjerë, që operacioni të furnizoi me ushqim Sulin ishte përfunduar me siguri. Rrethimi i Sulit zgjati 18 muaj. Gjatë kësaj kohe, sipas Perevos, mbrojtësit Suliote humbën jo më shumë se 100 luftëtarë, ndërsa forcat osmane u humbën 3.800 burra. Ali Pasha bëri një sërë ofertash për dorëzimin i Sulit:

1. Ndërprerjen e bllokadës të Sulit.
2. Një subvencion vjetor osmane për Suliotët.
3. Ndërprerjen e bastisjeve nga Suliotët në rajon.

Suliotët ranë në dakord dhe dërguan, sipas kërkesës së Aliut, 24 pengj, një prej secilit nga familjeve kryesore. Pengjet u hodhën në burg dhe Aliu deklaroi se Suliotët por nuk u dorëzohen, ai do ti vrasë pengjet. Suliotët thanë se ata nuk dorëzohen. Aliu nuk morri përgjigjen e dëshiruar dhe propozoi sërish:

1. Paraja, 1 milion qindarkë osmane.
2. Për suliotët ta lënë Sulin dhe të zhvendosen ku ata duan.

Përgjigja ishte se ata e duanin atdheun e tyre të ëmbël në vend të paret e tij, dhe se liria nuk është në shitje, edhe për të gjitha thesaret e tokës. Suliotët ishin e gatshëm të vdesin për e fundit të popullit e tyre. Suliotët u mblodhën në kishën e Shën Gjergjit dhe të diskutojnë po do të dorëzohen ose të luftojnë. Ka pasur më pak se 2.000 burra të armatosur. Udhëheqësit kryesore ishin Foto Xhavella, Dhimo Dhrako, Tushi Zerva, Kuconika, Gogë Dangli, Janaq Sheho, Fotomara, Xhavara, Vejko, Pano, Zguri, Dhiamadhi, dhe Jorgj Buzbu. Suliotët fituan të gjitha betejat vendimtare, por Ali Pasha ndërtoi kështjella në fshatrat fqinje për një rrethimin të gjatë. Suliotët pastaj bënë thirrje për ndihmë nga Franca dhe Rusia, por ishin të pasuksesshme. Suliotët duruan edhe 10 muaj, duke vazhduar sulmin e tyre mbi forcat që rrethonin Sulin. Një nga këto sulmet ishte një bastisje e natës të 400 burrave dhe 200 grave në fortifikimin të fortë ndërtuar nga rrethuesit në Vilë. Edhe pa ushqim dhe municion, ata mund të kishin duruar më gjatë, por në natën e 26-27 shtator, një nga tyre Pilo Gusha i ndihmoi forca osmanët për të hyrë në Sul nëpër shtigjet malore të dhive.^[34] Suliotët, duke lënë fshatrat e tyre u mblodhën në Kungj dhe Bira. Aliu u vendos se pushkat nuk duheshin dhe e dha urdhrin për të "prerë me jatagan fisin armiqësore Suliote të osmanëve". Luftimet vazhduan dhe më 7 dhjetor 1803, Suliotët u tërhoq nga Kungji dhe Qafa edhe sulmi i fundit nga forcat osmane filloi. Perevos shkruan se në këtë ditë 700 ushtarë myslimanë shqiptarë u vranë dhe deri 1 mijë u plagosën.

Larfim në masë e Sulit

Më 12 dhjetor 1803 Suliotët kapitulluan dhe Ali Pasha premtoi për lirimin e tyre me të gjithë pasurinë e luajtshme edhe armët e tyre dhe ishte mjaftueshme për të braktisur së bashku me familjet sa më shpejt tokat e tyre stërgjyshore. Pra, katër ditë më vonë, më 16 dhjetor Suliotët u ndanë në tri falangat dhe u nisën për në bregdetin e Epirit. Ali u largua nga Suli dhe udhëzoi birin e tij Veli të përfundojnë një marrëveshje me Suliotët, për largimin të tyre së plotë nga rajoni. Veli erdhi në një marrëveshje me Suliotët. Duke u thirr fjala shqiptare e rëndësishëm "besa" një marrëveshje u arrit se për jetën e burgosurve ushtarë osmane në Sul, Foto Xhavella më 13 dhjetor 1803 e la Sulin me një kolonë Suliote dhe ishin nisur për në Pargë. Në një akt i tradhtisë që ishte bërë e njohur Suliotëve nga Ali Pasha, ai planifikoi ti kapë si pengje, kur ato shkonin në rrugën drejt Pargës. Ushtarët e Aliut ishin urdhëruar për të ngritur një pritë pranë rrugës. Për fat të mirë i Suliotëve, ushtarët e Aliut u zhvendosën të anulojnë urdhërat e tij. Disa bejlerë myslimanë Çam shqiptarë të Paramithisë dhe amartollë greke që ishin anëtarë të ushtrisë e Veliut kur dëgjuan këtë plan, i treguan Suliotët, të cilët ndryshuan itinerarin e tyre në minutën e fundit dhe arritën të mbijetojnë. Këto Suliote pastaj kaluan për në Korfuz, i cili ishte si Ishujt të tjerë e Jonit, nën kontrollin e Rusisë.

Kjo kolona e parë ishte e Foto Xhavellës, dhe krerët e tjerë të fisëve ishin: Dangli, Vejko Zharba, Dhimo Dhrako, Panomara dhe arritën pa asnjë humbje në Pargë, e cila ishte nën kontrollin e Rusisë, dhe prej andej shkuan në Korfuz. Për shembull, fisi i Zervës më pas e bëri rrugën e saj për në Mesinia, në gadishullin e Peloponezit të Greqisë, ku ata themeluan në fshat me emrin Romiri dhe osmanët, për ironi, e quajtën Veli. Atje, prifti Llambro Zerva, i njohur si Papa Llambro, vazhdoi për të mbledhur armët për Revolucionit grek, duke dërguar armë vëllait të tij, Dhiamadh Zerva, një udhëheqës të Ushtrisë Greke Revolucionare. Një udhëheqësi ushtarak i Sulit dhe murg Arbëresh (Arvanitas) i quajtur Samuil nga ishulli Andro të Egjeut,^[35] mbetur në Kungj, ja vuri zjarrin barutit të depos municionit me një shpërthim masiv që i kushtoi jetën, kur forcat osmane iu afruan.

Kolona e dytë nën krerët Kuconika dhe Kiço Boçari, kush bashkëpunoj me Ali Pashën, i bindi Suliotët të besojnë fjalën e Aliut. Kjo kolonë nën Kiçon drejtuan për manastirin e Zallongut, duke pritur kur dhe ku ata do të dërgohen dhe të vendosen nga Aliu.^[36] Më 16 dhjetor, manastiri u rrethuar me tremijë ushtarë të shqiptarit Beqir. Beqiri tha se ai ishte udhëzuar nga Aliu për të çarmatosur dhe ti dorëzojë Suliotët në Janinë. Suliotët kuptuan se ata nuk kishin llojshmëri, por vetëm për luftim dhe vdekje. Suliotët duruan 2 ditë. Në ditën e tretë, 18 dhjetor, u bë e qartë se kjo situatë nuk do zgjasë gjatë kohës, dhe pasoi një betejë të dëshpëruar. Bllokuar nga ushtarë armik, në një incident të famshëm, e ashtuquajtura Vallja e Zallongut, afër 60 gra bënë vetëvrasje për të shmangur kapjen. Ato u ngjitën mbi një shkëmb dhe filluan valle rrumbullake dhe këndonin edhe sipas traditës ata e bënë këtë duke hedhur nga një shkëmb e pjerrta, njëri pas tjetrit.^[37]

Ata burrat dhe gratë Suliote të mbijetuar që arritën të bëjnë ikje dhe rrugëdalje gjatë natës, formuar një kolonë të tretë^[38] dhe numëronin 1,150 njerëz. I drejtuar nga Kiço Boçari, ata Suliote shkuan në fshatin Vurgarel që Kiçua e bëri pronë tokësore e tij gjatë bashkëpunimin me Aliun. Për sigurim më të madhe, Kiçua me Suliotët u zhvendosën në manastirin e Virgjëreshës në Selcë që ndodhet në malet e Agrafës.^[39] Pas kohës, osmanët e rrethuan manastirin. Suliotët duruan 4 muaj.^[40] Më 4 prill 1804, kur osmanët hynë në manastirin, më shumë se 160 gra kanë përsëritur ngjarjet në Zallong, duke hedhur veten e tyre në lumin Aspropotamo, ku e pranuan vdekjen me fëmijët.^[41] Vetëm 50 ushtarë Suliote dhe një grua, të drejtuar nga Kiço Boçari, midis të cilëve ishte djali i tij Markua, arritën rrugëdalje për në Pargë dhe kaluan për në Korfuz.^[42]

Jeta në mergim

Shumë Suliote hyn në shërbim me rusët në Korfuz, ku u bë një komponent i rëndësishëm i Legjionit të lehta pushkatar. Kjo ishte një regjiment të parregullta dhe organizuara nga rusët në mesin e refugjatëve kontinentale; ajo jo vetëm përfshinte Suliotët, por edhe Himarjotët,^[43] Manjotët, kleftët (banditët grekë) dhe armatollët (milicitë kunder kleftëve greke, krijuar nga osmanët, që në fakt e mbështetur kleftëve). Formimi i kësaj njësie është ndërmarrë nga koloneli rus Papadhopulos (greke në përkatësisë etnike).^[44] Regjiment, i quajtur fillimisht "Legjioni Papadhopulosit", më vonë u zhvillo si një ushtri të fortë. Organizimi i tij ishte përshkruar nga Papadhopulos në një fletëpalosje në greqisht titulluar "Shpjegimet lidhur me krijimin e një legjion të Epiro-Suliote dhe Himaro-Peloponezianëve në shërbim të Madhërisë së tij Imperial Aleksandri ...". Ai pranoi se Suliotët dhe të tjerët ishin trajnuar natyrisht në taktikat e parregullta dhe nuk duhet të jenë në përputhje me taktikat e rregullta Perëndimore. Kjo njësi u emërua përfundimisht "Legjioni i pushkatarë të Lehtë".^[45]^[46]

Suliotët morrën pjesë në fushatat në Napoli (1805), ishullin Tenedos (1806), Dalmaci (1806), dhe gjatë mbrojtjes të ishullit Lefkadës (1807).^[47] Me Traktatin e Tilsit në 1807 dhe detentenë midis Rusisë dhe Francës, forcat ruse u tërhoqën nga ishujt e Jonit dhe francezët i pushtuan ato. Suliotët dhe komponentëve të tjerë të njësive ruse hyri në shërbim me francezët në njësi të ndryshme, të tilla si Battaglione dei Cacciatori Macedoni^[48] dhe Régiment Albanais (regjimenti shqiptar), terma të cilat nuk kanë konotacion etnik e tyre më vonë, por në vend të kësaj ishin termat stilizuar që përshkruar origjinën e përgjithshme të ushtarëve apo mënyrën e luftimeve.^[49]^[50]

Koloneli Minot, komandanti i Regjimentit "shqiptare" të caktuar si komandantëve batalionit ishin krerët e klaneve Suliote që kishin respektin e ushtarëve. Midis tyre ishin: Tushi Zerva, Jorgj Dhrako, Joti Dangli, Pano Zuko, Nastuli Panomara, Kiço Palaska, Kiço Pasho, Foto Xhavella (kishin shërbyer nën rusët), Vejko Zerva.^[51] Gjatë luftës anglo-francez mbi ishujt e Jonit mes 1810 dhe 1814, Suliotët në shërbim të Francës u përballën kundër refugjatëve Suliote të tjera së organizuara nga britanikët në regjimentin e këmbësorisë së lehtë greke. Se Suliotët ishin kryesisht në garnizon në Korfuz, e cila mbeti nën kontrollin francez deri në 1814, shumë pak hynë në shërbim britanike.^[52] Britanikët i shpërndan mbetjet e Regjimentit Suliote në 1815 dhe më pas i çmontuan dy regjimente e tyre greke. Kjo la shumë Suliote dhe refugjatëve të tjera ushtarake pa jetesën. Në vitin 1817, një grup i veteranëve të shërbimit rus në Ishujt Jon udhëtoi në Rusi për të parë nëse ata mund të marrin patentat e komisionit dhe punësimit në ushtrinë ruse. Ndërsa pasuksesshme në këtë përpjekje, ata u anëtarësuan me Filike Etaireia ("Kompania e Miqve"), shoqërinë e fshehtë themeluar në Odesë në 1814 me qëllim të çliruar tokat ortodokse nga sundimi osman. Ata u kthyen në Ishujt Jon dhe diku tjetër filluan të rekrutuar veteranëve tjerë në Filike Etaireia, duke përfshirë një numër të udhëheqësve Suliot.^[52] Përvoja e trajnimit i kësaj periudhe, si pjesë e një ushtrie të rregullt, do të shërbejë kauzën e saj në revolucionin grek, ku Suliotët së bashku me grupet e tjera luftarake formuan thelbin ushtarak e lëvizjes.

Pjesëmarrja në Luftën Greke të Pavarësisë

Kur ka pasur shenja të qarta për fillimin e një kryengritjeje greke kundër sundimit osman, Ali Pasha pa një mundësi për të bërë Epirin në një shtet të pavarur. Në sfondin e favorshme për ta, mosmarrëveshje dhe dalje e forcave osmane nga Peloponezit dhe rajone të tjera e Janinës, kryengritësit ishin vendosur për të filluar kryengritjen. Shpërthimi i armiqësive në principatat e Danubit në shkurt 1821 dhe rrethimi i vazhdueshëm të Ali Pashës, kontribuan për nisja e kryengritjes në Peloponez dhe në tokat përreth në mars. Më 4 dhjetor 1820, Ali Pasha dhe Suliotët formuar një koalicion kundërosmane, në të cilën Suliotët kontribuan 3.000 ushtarë. Ali Pasha fitoi mbështetjen e Suliotëve kryesisht për shkak se ai ofroi për të lejuar kthimin e Suliotët në tokën e tyre dhe pjesërisht për shkak të apelit i Aliut në bazë të origjinës së përbashkët shqiptare.^[53] Në 12 dhjetor 1820, Suliotët rimor rajonin e Sulit nga shqiptarët Labe, të cilat kontrollin Sulin prej vitin 1803, dhe shqiptarët Çame myslimane, të cilët luftuan së bashku me trupat osmane të Pasho beut. Ata gjithashtu e kapën fortesën e Qafës.^[54] Kur kryengritja u përhap në perëndim të Greqisë e sotme, Hurshit Pasha, komandant i forcave të sulltanit në Epir, u detyrua të luftojë kundër Ali Pashës dhe Suliotët edhe kundër kryengritësve greke. Më 13 nëntor 1821, Suliotët së bashku me kryengritësit e tjera greke e shqiptare ripushtuan përkohësisht qytetin Nartë nga forcave e sulltanit. Më 2 janar 1822, Ali Pasha u detyrua të largohet nga kështjellën e Janinës dhe gjeti strehim në ishullin Nisi në liqenit të Janinës. Më 24 janar, i rrethuar, planet të Ali Pashës u dështuan dhe ai u vra në vitin 1822.^[55] Koalicioni me Ali Pashën ishte i suksesshëm dhe kontrolluan pjesën më të madhe të rajonit, por kur trupat e tij besnikë myslimane shqiptarë ishin të informuar për fillimin të revoltave greke në Peloponez, ata e braktisën atë marrëveshje dhe u bashkuan me osmanët.^[55]

Kur Lufta greke e Pavarësisë u shpërtheu, kjo koalicion u ndërpre dhe ata kanë marrë pjesë në disa konflikte. Hurshiti përfunduar detyrën dhe forcat e tij ishin të lirë. Pas mbledhjes 36.000 ushtarë, kryesisht shqiptarë, Hurshit ishte gati për të shkuar në qendër të kryengritjes, në Peloponez. Por udhëheqësit shqiptar nën Hurshitit, vërejtur se do jetë pakujdesshëm për të lënë një "fole grerëzave", ajo i Sulit. Hurshiti u përpoq për të ndaluar përleshjet me Suliotët, duke i përkujtuar shqiptarët se shkaku i të gjitha fatkeqësitë e tyre, Aliu, u vra. Suliotët u përgjigj se Ali vërtetë ishte fajtori i veprimeve të tyre, por edhe kryengritja e "grekëve" dhe për këtë arsye Hurshiti duhet t'i referohet të gjitha si "kryengritësit greke", dhe ata do të ndjekin vendimin të tyre. Për Hurshitin, këto nuk ishin grekë kryengritës por ishin vetëm kundër autoritetit të Sulltanit. Hurshiti u përpoq për të ndaluar përleshjet me Suliotët, duke i përkujtuar shqiptarët myslimane se shkaku i të gjitha fatkeqësitë e tyre, Aliu, u vra. Suliotët u përgjigj se Ali vërtetë ishte fajtori i veprimeve të tyre, por edhe kryengritja e "grekëve" dhe për këtë arsye Hurshiti duhet t'i referohet të gjitha si "kryengritësit greke", dhe ata do të ndjekin vendimin të tyre. Për Hurshitin, këto nuk ishin grekë kryengritës por ishin vetëm kundër autoritetit të Sulltanit. Përpjekja e fundit për të pajtuar ishte marrë nga shqiptari dhe guvanatori Omer Vrioni. Suliotët iu përgjigjën argumenteve të ndryshme e Vrionit me fjalet: "Dhe ushtria e Hurshitit dështuan për të vënë dorë mbi gratë dhe fëmijët tanë, ne nuk do ti lejmë ata gjallë, nëse të jetë nevoja." Hurshiti duke vonuar udhëtimin në Peloponez, vuri 5 mijë ushtarë kundër luftëtarë Suliote. Më 16 Maj, tre kolona me ushtarë shqiptar myslimane që filluan në tre anët një ofensivë në Sul. Suliotët kishin vetëm një mijë burra, nën komandën të G.Dhrako, G.Dangli dhe Noti Boçari.

Me një forcë të vogël dhe ndryshimin e pozitës, Suliotët u mblodhën në Qafë, Navarik dhe Honia. Në këtë të fundit vend, ata morën ujë. Osmanët u vendosën ta marrin kryesisht Navarikun dhe Honiën për të mohuar ujë për ata që u strehuan në Qafë. Më Maj 29, Hurshit Pasha dhe ushtria e tij bëri ofensivë të përgjithshme dhe Suliotët në Navarik, filluan të tërhiqen dhe mbetën vetëm Dhrakua dhe F. Betirika, me 30 luftëtarë. Dhrakua i tha atyre se ata, gjithashtu, mund të tërhiqen sa ka kohë, por le ta dinë se të gjithë Suliotët do humbin nëse osmanët pushtuan Navarikun. Të gjitha Suliotët në Navarik vdiqën më pas në luftimin. Ata goditën valën e parë të 400 shqiptarëve myslimane që ishin premtuar 500 qindarkë për shtypjen i rezistencës luftëtare në vendet pa zënë. Në momentin e fundit, përforcime nga Qafa të Noti Boçarit ishin dërguar për të ndihmuar ato 30. Pas kësaj, dhe Qafa ishte në rrezik. Siç është bërë në kohët e kaluara në historinë e Sulit, situata u ruajt nga Suliotët. Duke bërë fëmijët të tyre të mbijetojnë për veten e tyre, kush "fati ishte vulosur në rast të humbjes", Suliotët nxituan me shkopinj prej druri dhe hekur edhe hodhen mbi kokat e shqiptarët myslimane si gurë. Ushtria osmane u tërhoq nga Samoniva. Një model i ngjashëm është vërejtur në Navarik dhe Honia, ku për të ndihmuar burrat erdhën 300 gra me armë dhe klube. Në Navarik, osmanët duruan deri në muzg, duke shpresuar për të shpëtuar gjatë në terr. Beteja vazhdoi nëpër natës dhe shumë ushtarë osmane vdiqën, kurse Omer Vrioni mezi i shpëtoi kapjes. Hurshiti i quajti trupat e tij frikacakë dhe kuptoi se ai kishte humbur kohë të çmuar. Hurshiti la këto trupat që ishin udhëhequr nga Vrioni ti rrethonin Suliotët dhe shkoi në Larisë për të organizuar një fushatë për të shtypur kryengritjen në Peloponez. Ndërkohë, në16 qershor, rreth 3 mijë kryengritësit grekë dolën nga Mesollonjë për të ndihmuar Suliotët. Më 29 qershor, pararojë të këtyre forcave, të komanduar nga Marko Boçari, dhe G.Varnaqoti luftuan në Plaka, e cila ishte një marshimi 10 orë nga Sulit, por u mundën. Më 4 korrik, i gjithë trupat i ekspeditës, e cila shkoi të ndihmoi Suliotët, u mund në betejën e Petës.

Pas humbjen e kryengritësit në Petë, situata u bë e qartë se Suliotët ishin të rrethuar në Qafë, Navarik dhe Honia me asnjë mënyrë për të dale. Ajo ishte menduar nga forcat osmane që se shpejt ose më vonë si më parë gjatë luftërave me Ali Pashës, vullnetin e Suliotët do të prishej nga uria dhe ata do të dorëzohet. Por Suliotët këtë herë nuk filluan negociatat. Diplomacia britanike erdhi në ndihmë të osmanëve. K Konsulli britanik në Prevezë filloi të keqinformoi sistematikisht Suliotët të rrethuar në letrat e tyre me ata për gjendjen e Revolucionit grek. Për shembull ajo ishte i pretenduar se kuvendi kombëtar grek dhe lëvizja u mund, dhe Suliotët duhet te ndalohen nga luftimet për shkëmbimin të amnistisë. Pas kësaj, Konsulli britanik u shfaq para Suliotët si ndërmjetësues dhe shpëtimtar. Më 28 korrik, Suliotët u nënshkruan në konsullata angleze të Prevezë një marrëveshje, e cila ishte rënë në dakord për të lënë malet e Sulit dhe për të shkuar në ishujt e Jonit. Admirali D.Ikonomu, ndër të tjera, shpjegon se zelli britanike për të transferuar Suliotëtnë në ishujt e Jonit nën kontrollin e tyre, ishte për shkak të qëllimit të tyre ti pengonin suliotët ti ndihmonin luftëtarëve në Mesollonjë. Anija luftarake Britanike HMS Chanticleer ishte dërguar në krahinën Frar i Prevezës, të mbikëqyrë evakuimin e Suliotëve pas kapitullimit së tyre. Më 2 shtator, 750 të mbijetuarit Suliote, së bashku me gratë dhe fëmijët e tyre, lanë të gjitha malet e tyre dhe u dërguan në ishullin e Qefalonisë. Mbrojtja e tyre të gjatë i Sulit ishte ushtarakisht i çmueshëm për revolucionarëve greke, që kish hutuar shumë ushtarë shqiptarë nga lufta kundër revolucionin. Britanikët vendosen Suliotët në kalanë e Asos, në karantinë për 72 ditë ku shumë Suliotë kontraktuan sëmundje dhe vdiqën. Për t'i bërë gjërat edhe më keq, disa prej tyre dorëzuan armët e tyre, të tjerët ishin vjedhur apo thyer për të hequr argjendin nga armët e tyre. Por armët të Suliotët ishte pasuria e tyre kryesore. Pas karantinë e tyre, Suliotët u shpërngulen në Korfuz, ndërsa të tjerët filluan të largohen në grupe të vogla për të kaluar në balkan jugore dhe të bashkohen me kryengritësit greke.

Udhëheqësit Suliote Marko Boçari dhe Kiço Xhavella u bënë gjeneralë të shquar të Luftës së Pavarësisë. Megjithatë, shtatë Suliote e humb jetën, sidomos kur duke mbrojtur qytetin Mesollonjë. Lord Bajroni, vullnetar më të shquar filogreke evropiane dhe komandant i përgjithshëm i ushtrisë greke në Greqi Perëndimore, u përpoq për të integruar Suliotët në një ushtri të rregullt. Shumë Suliote u bashkangjit me Lord Bajronin në 1824, të tërhequr nga paratë që ai ishte i njohur për të sjellë me të.^[56]

Pas Luftës greke e Pavaresisë

Në vitin 1854, gjatë Luftës së Krimesë, një numër i oficerëve ushtarakë grekë me origjinë Suliote, nën Kiço Xhavella, mori pjesë në një revoltë të dështuar në Epir, duke kërkuar bashkimin me Greqinë.^[58] Deri në 1909, forcat osmane mbajtën një bazë ushtarake në fortesën e Qafës. Së fundi në vitin 1913, gjatë Luftërave Ballkanike, osmanët humbën Epirin dhe zona jugore e rajonit u bë pjesë e shtetit grek. Anëtarët e diasporës Suliote që jetonte në Greqi, ka luajtur një rol të madh në politikë nëpër shekullin 19 dhe 20 dhe çështjet ushtarake, si Dhimitër (Taqi) Boçari,^[59] bir i Marko Boçarit, dhe Napoleon Zerva,^[60] udhëheqësi i EDES-it që i pastruar etnikisht shqiptarët myslimanë nga Çamëria gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Identiteti

Në fillim të shekullit të 19, udhëtari John Cam Hobhouse vu re se ortodoks dhe myslimanë shqiptarë brenda në Pashallëku i Janinës, u identifikuan veten e tyre me emërtimin kombëtar, domethënë shqiptarë. Ai ishte i habitur, se ka qenë e zakonshme për popujt Balkanike të identifikohen me përkatësi fetare.^[61] Identifikimi i feve si komunitete të quajtur ne gjuhen osmanishtë si millet, ishte institucionalizuar nga shteti osman. Komuniteti Ortodoks ishte i njohur si mileti Rum dhe ndjekur ritin greko-bizantin. Emri i miletit ishte rrjedh nga bizantine (romak) ose nënshtetasve ortodoksë të Perandorisë Osmane, si të gjithë krishterët ortodoksë konsideroheshin pjesë të njëjtit milet, pavarësisht dallimeve të tyre në përkatësinë etnike dhe gjuhën. Kështu për shkak të fesë populli shqipfolës të Epirit ishin klasifikuar si turq po të ishin muslimanë, ndërsa ortodokset (Rum), si Suliotët ishin klasifikuar si grekët.^[62]^[63]^[64] Suliotët kishin një identitet të fortë vendore.^[65] Suliotët ishin me origjinë shqiptare,^[66]^[67]^[68] ndërsa nën-dialekti e tyre^[69] që ata fillimisht e flisnin është klasifikuar ti përkiste dialektit çamërisht e gjuhës shqipe.^[69]^[70]^[71]^[72]^[73]^[74]^[75]^[76]^[77]^[78]^[79]^[80]^[81]^[82]

Për shkak të këtyre identiteteve komplekse etnike dhe fetare, populli kishte mbështet me shumë identifikime dhe besnikëri vendore. Midis popullit shqipfolës, pranimi të fesë Islam gjatë mes shekujve 17 dhe 18, pa fillimet e një ndarje të kohezionit vendore mes popullsinë myslimane dhe ortodokse shqipfolëse. Ky proces filloi me luftërat Suliot dhe lufta greke e pavarësisë, e cila përparuar gjatë gjithë shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Gjatë kësaj kohe, në përhapjen e shkollave greke dhe nacionalizmi greke që interpretoi shumicës së popujve të Ballkanit ortodokse si "grekë", gjithashtu ka kontribuar kësaj proces. Kështu studiues si Laurie Kain-Hart thotë që folurit e gjuhës shqipe nëpër këtij rajoni nuk ishte "një parashikues në lidhje me çështjet e tjera të identitetit".^[83] Në vend të kësaj, Suliotët identifikohet plotësisht me kauzën kombëtare greke dhe në anën arsye të bindjeve fetare i përkisnin Kishës së Konstandinopojës, pjesë e madhe të Kishës greke.^[84]

Gjatë fillim të shekullit nëntëmbëdhjetë, njerëz si udhëtarët evropiane, populli greqishtfolës të Korfuzit dhe tjerë që hasen Suliotët përshkruan identitetin ose për kulturën e tyre në mënyra të ndryshme. Udhëtarët evropiane të tilla si koloneli William Martin Leake apo Henry Holland referuan në shkrimet e tyre për origjinën shqiptare të Suliotëve.^[85]^[86] Llogaritë e tjera të epokës përshkruan gjithashtu Suliotët me terma të tilla si "grekët shqipfolëse",^[87] apo Lord Bajroni i cili tha Suliotët flisnin "pak ilirisht"^[88] dhe në shkresat bashkëkohore greke që deklaruan se gjuha amtare ishte greqisht dhe dinin edhe shqip.^[89] Ndërsa udhëtari Thomas Smart Hughes tha se aktët heroik të Suliotët në kohën e tij ishin kremtuar në gjuhën greqisht dhe shqip nëpërmjet këngës.^[90]

Pas luftërave Suliote, një numër i konsiderueshëm të Suliotët ishin në mërgim në ishullin e Korfuzit. Ndërsa atje, ata janë përshkruar në të dhënat e qeverisë vendore si shqiptarë. Për shembull, gruaja e parë të Marko Boçarit, Eleni Karakicu, një greqishtfolëse, solli një rast gjyqësor kundër vjehrrëve në gjykatat e Korfuzit. Në dokumentet e gjykatës, ajo i quan Suliotët si shqiptarë.^[91] Gjithashtu, në dokumente të tjera të qeverisë që jep të dhëna se ku disa Suliotët u zhvendosën, ata janë identifikuar si të huaj dhe si arvanitë.^[92] Sipas gazetarit dhe historiani Spiro Kacara, një greqishtfolës vendas të Korfuzit, banorët greqishtfolës e ishullit Korfuz i konsideruan 3-4,000 Suliotët "refugjatë shqiptarë të armatosur", të cilët shpërngulnin popullsinë greke vendas nga pronat e tyre dhe kishte nevojë për të mësuar greqisht.^[93] Pas rivendosja e tyre në Korfuz, disa Suliotë u kthyen në Epir dhe kanë punuar si udhëheqës të udhëtimit për udhëtarët evropiane sepse ata e dinin vendin dhe flisnin gjuhën greqisht dhe shqipe.^[94] Përfundimisht me kalimin e kohës ata u asimiluan dhe u bënë një pjesë e popullsisë greqishtfolës vendore.^[95] Edhe Ali Pasha kur formoi koalicionin e tij anti-osman, fitoi mbështetjen e Suliotët sepse ai ofroi të lejojë kthimin e Suliotët në Suli, por edhe se Aliu i bëri thirrje atyre të luftojnë si një, për shkak të origjinës së tyre përbashkë shqiptar.^[96] Nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, udhëtari Valentine Chirol thotë që gjuha shqipe është folur ende nga një popullsi e vogël Suliote që kishin mbetur në Sul.^[97] Edhe në këtë kohe, disa Suliotë në diasporë si toger i Ushtrisë Greke Dhimitër (Taqi) Boçari që luftoi në Epir jug-perëndimore ishte i rrjedhshëm në gjuhën shqipe.^[98] Gjithashtu Suliotët migruan edhe në vende të tjera si në krahinën Zagori e greqisë. Pas një kohë, për shkak të ndërveprimit të tyre të mëparshëm me popullsi greqishtfolës pranë Sulit, ato harruan gjuhën shqipe në Zagori dhe u asimiluan me popullatë greke vendas përmes ndermartesave.^[99]

Për gjuhën e Suliotët, dëshmi është gjetur në fjalor greko-shqiptar të përbërë në 1809 nga Marko Boçari dhe moshuarit e tij. Tito Johala, një historian me origjinë nga fshati Rrapeza në Çamëri^[100], studioi fjalorin dhe arriti në përfundimin se as gjuha amtare e autorëve ishte greke apo gjuha greke ka pasur një ndikim shumë të fortë në dialektin lokal shqiptar, nëse kjo e fundit të ishte ndoshta e folur në Sul.^[101] Një tjetër shkresë për gjuhën e Suliotët që kishin përdorur është ditari i Foto Xhavellës, e shkruar shkruar gjatë internimit të tij nga Ali Pasha (1792-1793). Ky ditar është shkruar në greqisht të thjeshtë me disa gabime drejtshkrimore dhe në shenjat e pikësimit.^[102] Emanuel Protopsalte, një ish-profesor i Historisë Moderne greke në Universitetin e Athinës, i cili botoi dhe studiuar dialektin e këtij ditari, arriti në përfundimin se Suliotët ishin greqishtfolës, me origjinë nga zona e Gjirokastrës apo të Himarës.^[103]

Megjithatë, një brez i ri i historianëve në Greqi të cilët kanë bërë shumë punë akademike në terren dhe kërkimit shkencor në Çamëri, kanë sfiduar shumë të këto nocione. Profesor i tanishëm, Llambro Balcioti, prej instituti Qendra Kërkimore për Grupet Minoritare nga Universiteti Pantion në Athinë, shprehet ndryshe nga autorë tjerë greke, për shkak të hulumtimet e tij të gjerë për popullsi shqipfolëse në Çamëri. Balcioti thekson se "Edhe pse gjuha kryesore e rajonit ishte shqip, një status më i lartë ishte dhënë të gjuhës greke, madje midis muslimanëve vendas [.... që] gjatë kohës së vonë osmane, përveç osmanishtja turke zyrtare, greqishtja ka funksionuar si një gjuhë e dytë gjysmë-zyrtare dhe pranuar nga administrata osmane. Kjo karakteristikë mund të ndiqet pjesërisht nga dokumentet publike të kohës".^[104] Një përfundim i ngjashëm është arritur edhe nga studiuesi Mihali Kokolaqi dhe hulumtimet e tij akademike për Epirin.^[105] Balcioti thekson se edhe shteti grek dhe autorë vendas nga rajoni, shmangin nga diskutimin për gjuhën shqipe që ende është e folur nga popullsia ortodokse vendore, sepse i lidh ata me çamët muslimanë.^[106] Në vend të kësaj, autorët grekë të kaluara kanë përpjekur ti distancojnë shqipfolësit krishterë vendas si Suliotët nga shqiptarët e tjerë, ti fshehin apo ti përjashtojn të gjitha, sepse "gjuha është perceptuar si një kërcënim shtesë për greqizëm i vendit".^[107] Balcioti thotë se kjo është bërë shpeshherë duke shprehur "argumentin i paraqitur se gjuha e përdorur nga popullsia kishte asnjë lidhje me përkatësinë e tyre nacionale".^[108]

Trashëgimi kulturore

Sot trashëgimia e Suliotët është shumë e shndërruar në mit dhe kontestuar në mesin akademik^[109] dhe nacionalizmit greke dhe shqiptare. Në Greqi, Suliotët janë paraqitur në tekstet shkollore dhe libra të tjera zyrtare e historisë si një popull me "nostalgji që vështronin përgjithmonë përtej detit për shtëpitë e tyre malore në Epir".^[110] Suliotët janë paraqitur edhe si një popull heroik që luftuan turqit dhe shqiptarët myslimanë për çlirimin e Greqisë.Ndërsa në Shqipëri, Suliotët shpeshherë paraqiten si njerëz që luftuan kundër tiranisë së Perandorisë Osmane. Tipare të tyre shqiptarësh janë theksuar gjithmonë, si gjuha e folur dhe praktika e tyre të zakonet shqiptare si besa. Për shkak se popullsia e Shqipërisë është kryesisht myslimane, lidhjet e Suliotëve me krishterimin nuk janë theksuar gjithmonë dhe lidhjet e tyre me lëvizjen për pavarësinë greke apo preferenca eventuale për t'u bërë grekë është minimizuar.

Shih edhe

Burimet

^ Laurie Kain Hart (1999). "Culture, Civilization, and Demarcation at the Northwest Borders of Greece". American Ethnologist. 26. (1): 196-220. Finlay's late 19th century impression gives some impressions of the social complexity of social categories in this area. To begin with, the Suliotes (celebrated by Byron and in Greek national history for their role in the liberation of Greece) were a "branch of the Tchamides, one of the three great divisions of the Tosks" (Finlay 1939:42)-in other words they initially spoke Albanian... the question of a national identity can hardly be applied here.
^ Robert Elsie (1986). Dictionary of Albanian Literature. Greenwood Press, f. 17.
^ Nicholas Charles Pappas (1991). Greeks in Russian military service in the late eighteenth and early nineteenth centuries. Institute for Balkan Studies. f. 39. "a name whose origins are also unclear...".
^ Χριστόφορος Περραιβός (1857). Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, Αθήνα. f. 18 (pdf 34). (në gjuhën greqisht)
^ Πέτρος Φουρίκης (1922). Πόθεν το όνομά σου Σούλι Arkivuar 22 janar 2020 tek Wayback Machine, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος. f. 405-406. Αί κυριώτεραι κορυφαί, έφ' ών έγκατεστάθησαν οί μέχρις αύτών άναρριχηθέντες ολίγοι φυγάδες τής τουρκικής τυραννίδος, οί μετέπειτα ήρωες οί τρομοκρατήσαντες τούς πρό μικρού κυρίους αύτών, είναι γνωσταί ύπό τά άλβανικά ονόματα Άβαρίκο, Κιάφα (λαιμός, ζυγός, κλεισώρεια),Σαμονίβα (κρανιά ίσως) καί Σούλη aί δέ συνεχείς ταύταις κορυφαί είναι μέχρις ήμών γνωσταί ύπό τά ονόματα Βίρα ή Μπίρα (τρύπα), Βούτζι (άβρότονον, φυτόν), Βρέκου - η - Βετετίμεσε (βράχος τής αστραπής), Γκούρα (βράχος ή πηγή έκ τού βράχου ανάβλυζουσα), Δέμπες (δόντια ή οδοντωτός βράχος), Κούγγε (πασσάλοι ή βράχος έχων όψιν πασσάλων), Μούργκα, Στρέτεζα ή Στρέθεζα (μικρών οροπέδιον) καί Φέριζα (μικρά βάτος). Έκ τής μέχρι τούδε έρεύνης τών τοπωνυμίων τού βραχώδους έκείνου συμπλέγματος έπείσθην, ότι ούδέν έλληνικών όνομα εδόθη είς θέσιν τινά τούτου, διότι καί τά υπό τινων άναγραφόμενα τοπωνύμια: Αγία Παρασκευή, Αστραπή καί Τρύπα ούδέν άλλο είναι εί μή μετάφρασις τών άλβανικών Σεν - η - Πρέμπτε, Βετετίμε καί Βίρα. Περί τών έξω τού ορεινών τούτου χώρων καί πρός τά μεσημβρινά κράσπεδα αύτών άναφερόμενων θέσεων Βίλγα (Βίγλα) καί Λάκκα (κοιλάς) δύναταί τις νά είπη, ότι αί λέξεις κοιναί ούσαι τοίς τε Έλληση καί τοίς Άλβανοίς δέν δύνανται νά μαρτυρήσωσιν άναμφισβητήτως περί τής ύφ' Έλλήνων ονομασίας τών θέσεων τούτων.
^ Φουρίκης. Πόθεν το όνομά σου Σούλι. 1922. f. 415.
^ Γεώργιος Μπαμπινιώτης (1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας.
^ , Ανδρέας Κάλβος, Λυρικά, poemë pestë, strofa. 3. «Φυσάει σφοδρός ο αέρας, και το δάσος κυμαίνεται της Σελλαιΐδος»
^ Κώστας Μπίρης (1960, botimi 3. 1998). Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεότερου Ελληνισμού: H ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών. Μέλισσα.
^ Henry Fanshawe Tozer (1869). Researches in the highlands of Turkey; including visits to mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes. vëllimi II. John Murray. f. 211. "Their community became a refuge for other Christians of the tribe of the Tchamides, and when about the middle of the century, in consequence of this protection which they extended to others, they became involved in feuds with their Mussulman neighbours, they recruited their forces by admitting every daring and active young Christian of that tribe to serve in their ranks".
^ Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 210-211."The soil in the richest part of their territory was cultivated by peasants 210 who were of the Greek race, while the Albanian warriors ruled and protected them, as the ancient Spartans did their agricultural population. "
^ Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 184. "Now the province of southern Albania, that is the country south of the parallel of Argyro-Castro, may be regarded as divided in two parts in respect of race, by a line drawn at first south-eastwards in the direction of Yanina, and then directly southwards to Prevyza at the mouth of the Gulf of Arta. To the east of this line, including all the neighbourhood of Yanina, and the valleys of Arta and Aspropotamo, the population is purely Greek; to the west it is composed of two elements, Greek and Albanian, and the people speak both those languages, though one or the other is more familiar to them, according to the predominant element in their race. Thus the Suliots, whose territory was the knot of mountains in the southern part of this division, and who are so famous for their heroic resistance to Ali Pasha, were pure Albanians, and in their families spoke only the Albanian language".
^ Hart. Culture, civilization and demarcation at the Northern Borders of Greece. 1999. f. 202.
^ William Martin Leake (1835). Travels in Northern Greece. vëllimi I. J. Rodwell. f. 502.
^ Μιχάλης Κοκολάκης (2003). Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι: χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην τουρκοκρατούμενη Ηπειρο (1820-1913). EIE-ΚΝΕ. f. 251. Από ένα δείγμα 33 χωριών της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και των Γρεβενών, τα οποία, ενώ εμφανίζονται στην αναλυτική στατιστική του Αραβαντινού, εξαφανίζονται ολοκληρωτικά στις αναλυτικές στατιστικές πηγές πριν απ'τα τέλη του αιώνα, μόνο 10 θα ξαναφανούν ως οικισμοί στις ελληνικές απογραφές του μεσοπολέμου. Πέντε από αυτά (Παλιοκουτσάτι/Εικόνισμα Παραμυθιάς, Σκεπετός Μαργαριτιού, Πινιάρι/Ελάφι Γρεβενών, Λιμπόχοβο και Μαρτανιοί της Πρέβεζας) θα εξαφανιστούν αμέσως ύστερα, επιβεβαιώνοντας τη γενικότερη πτωτική τους πορεία τέσσερα φυτοζωούν ακόμη ως μικροοικισμοί (Πετσάλι Κουρέντων Ιωαννίνων, Σφακάρι/Ασφάκα Παραμυθιάς, Σαντοβίτσα/Μικροκλεισούρα Γρεβενών, Τσιφλίκι Χασάν Μαλίν/Πύργος Αρτας).
^ Nikos Stylos (2007). Fjalori i Marko Boçarit. Arbëria. f. 40-41.
^ Miranda Vickers (1999). The Albanians: A Modern History, I.B.Tauris. f. The Souliots, then numbering around 12,000, were Christian Albanians inhabiting a small independent community somewhat akin to that of the Catholic Mirdite tribe to the north.
^ Regjistrimi i popullsisë në vitin 2001, Gazeta e Qeverisë të Republikës së Greqisë, Nr. 2, Athinë, 2010, f.17389. (në Greqisht). vizituar në 2014-05-02.
^ Κώστας Μπίρης. Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεότερου Ελληνισμού: H ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών. botimi 3. 1998.
^ Χριστόφορος Περραιβός, Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, 1857, f. 2.
^ Fatos Mero Rrapaj (1995). Fjalori Onomastik i Epirit. Eurorilindja. f. 334, 378, 381, 387.
^ Biris (1960: 285ff.) Shih edhe K. Paparigopoulos (1925), Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, Ε-146.
^ Carlo Gherardini & Christophoros Perrhaibos (1823). History of Suli and Parga, containing their chronology and their wars, particularly those with Ali Pasha, Prince of Greece. A. Constable & Company. f. 24-25.
^ ^a ^b ^c Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 25.
^ Λάμπρος Κουτσονίκας. Γενική ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, Τόμος Α΄. Εν Αθήναις: Εκ του «Ευαγγέλιμου» , Τόμος Α΄, f. 14-15. Lexuar më 5 prill 2014. "Περί τήν έποχήν ταύτην συνέβη καί σπουδαίων τι γεγονός εν τή έπαρχία ταύτη τών έλευθέρων Σουλιωτών, ώς έπεται Χορίου τίνος της έπαρχίας ταύτης ονομαζόμένον Δερβίζιανα, οì κάταικοι δι άγνώστους αίτίας, γενόμενοι άρνισίθρηςκοι έδέχθησαν τήν οθωμανικήν θρησκείαν είς αυτούς προσετέθησαν καί άλλοι οθωμανοί καί έπολυπλασιάσθησαν γενόμενοι περί τάς εκατόν έως διακόσικι οίκογένειαι, οι όθωμανοί ούτοι έγειναν φορτικοί είς τούς Σουλιώτας καί τούς παρηνώχλουν, διότι κατεπίεζον τούς χωρικούς αύτών σκεφθέντες δέ απεφάσισαν τήν έζόντωσίν των συνελθόντων λοιπόν είς Συνέλευσιν είς τήν έκκλησίαν τήν είκοστήν έκτην Ίούλίον, ήμέραν τής Άγίας Παρασκευής, έξελέχθησαν έπτακόσιοι Πατριώται καί άπήλθον είς τό χωρίον τούτο, τό όποίων προσβαλόντες έκυρίευσαν έξ έφόδου καί κατέσφαξαν άπαντας τούς άνθισταμένους άνδρας, τά δέ γυναικόπαιδα παρήτησαν ν' άπέλθουν, όθεν έβούλετο έκαστον οί οθωμανοί τής Άρτας είναι από τήν καταγωγήν τών όθωμανών τού χωρίου Δερβίζιανα, τό δέ χωρίον Δερβίζιανα έκατοικήθη άκολούθως άπό Χριστιανούς Σουλιώτας. Ερρέθη ανωτέρο ότι ό Μουσελίμης Άρτας έκινήθη κατά τών Σουλιωτών ένεκα διενεξεων τών γειτονικών αύτών ορίων, δέν είναι δέ καθόλου παράδοξον ό όθωμανός οίτος νά έκινήθη κατά τών Σουλιωτών έπειτα άπό τήν πράξιν των ταύτην κατά τών όθωμανών τού Χωρίο Δερβίζιανα, διά τήν οποίαν βεϐαίως έπρεπε νά ερεθισθή θρησκευτικώ ζήλω κινούμενος, αλλ' οί γέροντες δέν θά ένθυμούντο καλώς τήν έποχήν καί τήν έκτακτον αύτήν μετά τού Μαξούτ άγά μάχην ώς προγενεστέραν τής κατά τού χωρίου Δερβίζιανα πράξεως, ένώ αύτή φυσικώ τώ λόγω είναι μεταγενεστέρα."
^ Charles Robert Cockerell (1903). Travels in southern Europe and the Levant, 1810-1817: The journal of CR Cockerell. Longmans, Green, and Co. f. 236-237; 244-245. "As for Ali Pasha’s government, one has to remember what a chaotic state the country was in before he made himself master of it. The accounts one gets from the elders make it clear what a misery there was. No stranger could travel in it, nor could the inhabitants themselves get about. Every valley was at war with its neighbour, and all were professional brigands. All this Ali has reduced to order. There is law-for everyone admits their impartially as compared with that or rulers in other parts of Turkey-and there is commerce. He has made roads, fortified the borders, put down brigandage, and raised Albania into a power of some importance in Europe. That in arriving at this end he has often used means which civilised nations disprove is no doubt true, but there has been in the first place gross exaggeration as to the crimes attributed to him: for instance, that he sees fifteen or twenty heads cut off every day before breakfast, whereas in point of fact there has not been such a thing as a public execution in the past year; and then, in the second, one must make allowance for the ferocious manners amongst which he was brought up."
^ Henry Holland (1815). Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c., during the years 1812 and 1813. Longman, Hurst, Rees, Orme, & Brown. f. 449. "In noticing, however, this feature of the Suliotes, it is necessary to add, that it was in some measure the bravery of a band of robbers, organized into social life, continuing their character through successive generations, and combining some generous qualities with their rapine and ferocity of habit. They were the terror of the southern part of Albania; and the descent of the Suliotes from their mountain fastnesses, for the sake of plunder or vengeance, was a general signal of alarm to the surrounding country. The region of Suli was itself rarely approached either by friend or enemy, and had never been subdued by the Turkish power in Albania. The ambitious spirit of Ali Pasha could not tolerate the vicinity of a people who insulted his authority, and pursued their predatory excursions, even into the plains surrounding his capital".
^ Cockerell. Travels in southern Europe and the Levant. 1903. f. 236-237. "We seem to have supplied him also with arms and ammunition in his wars with Suli and other parts of Epirus. Perhaps it is not much to our honour to have assisted a tyrant in dispossessing or exterminating the lawful owners of the soil, who only fought for their own liberty; but one must remember that, picturesque as they were and desperately as they fought, they were nothing but robbers and freebooters and the scourge of the country."
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 28.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 29-31.
^ Περραιβός. Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας. 1857. f. 91.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 64-67.
^ Περραιβός. Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας. 1857. f. 122.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 170-171.
^ Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 213."The hero of Suli was a priest named Samuel, who had assumed the strange cognomen of ‘The Last Judgement’. It was said that he was an Albanian, from the northern part of the island of Andros; but appears to have concealed his origin".
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 189.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 189-190.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 191.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 195.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 196.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 198-199.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 192, 200.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 227.
^ Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 228.
^ Ράδος N. Κωνσταντίνος (1916). Οι Σουλιώται και οι Αρματωλοί εν Επτανήσω (1804-1815). Η Λεγεών των "Ελαφρών Κυνηγετών" - Το "Αλβανικόν Σύνταγμα" - Τα δύο συντάγματα του "ελαφρού ελληνικού πεζικού του δουκός της Υόρκης". Αθήναι. f. 47, 48
^ Emile Legrand (1910). Bibliographie Ionienne ... des ouvrages publies par les Grecs des Sept-Iles. Paris. 1. (699): 202-203. artikulli 699.
^ Pappas. Greeks in Russian Military Service in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries. 1991
^ Ivo Banac, John G. Ackerman, Roman Szporluk, Wayne S. Vucinich (1981). Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. East European Monographs. f. 42.
^ Banac, Ackerman, Szporluk & Vucinich. Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. 1981 f. 42.
^ Andreas Bode (1975). "Albaner und Griechen als Kolonisten in Neurussland" Arkivuar 14 qershor 2012 tek Wayback Machine, Beitrage zur Kenntnis Sudosteuropas und des Nahen Orients. 16. f. 29-35. cituar në: Les Grecs en Russie/Les colonies militaires. Oct. 1995, nga Sophie Dascalopoulos (Prof.) – Vernicos Nicolas (Prof.). "We remark that the term "Albanian" is not an ethnic qualification but, as the terms "Zouave" and "Dragon", is used as generic to certain corps of infantry, formations of mercenaries recruited among christians of Turkey. The Albanian Regiments were used also by the Italians and the French".
^ Boppe Auguste (1902). Le Régiment Albanais (1807-1814). Berger-Levrault & Cie. f. 11.
^ ^a ^b Pappas. Greeks in Russian Military Service in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries. 1991.
^ Katherine Elizabeth Fleming (1999). The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha's Greece. Princeton University Press. f. 59, 63.
^ M. V. Sakellariou (1997). Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. Ekdotike Athenon. f. 273.
^ ^a ^b Roudometof & Robertson. Nationalism, globalization, and orthodoxy. 2001. f. 25.
^ John S. Koliopoulos (1987). Brigands with a Cause, Brigandage and Irredentism in Modern Greece 1821-1912. Clarendon Press. f. 59.
^ University of Chicago (1946). Encyclopædia Britannica: A new survey of universal knowledge, vëllimi 3, Encyclopædia britannica, inc, f. 957. Marco Botsaris’s brother Kosta (Constantine), who fought at Karpenisi and completed the victory, lived to become a general and senator in the Greek Kingdom. Kosta died in 1853.
^ Winfried Baumgart (2006). Englische Akten zur Geschichte des Krimkriegs. Oldenbourg Wissenschaftsverlag. f. 262.
^ University of Chicago. Encyclopædia Britannica: A new survey of universal knowledge. 1946. f. 957.
^ Alexandros L. Zaousēs (1987). Οι δύο όχθες, 1939-1945: μία προσπάθεια για εθνική συμφιλίωση. Ekdoseis Papazēsē. f. 110.
^ John Cam Hobhouse (1813). A Journey through Albania, and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople, during the years 1809 and 1810. vëllimi I. James Cawthorn. f. 147-148. "However, it is certain that the Christians, who can fairly be called Albanians, are scarcely, if at all, to be distinguished from the Mahometans. They carry arms, and many of them are enrolled on the service of Ali, and differ in no respect from his other soldiers. There is a spirit of independence and a love of their country, in the whole people, that, in a great measure, does away the vast distinction, observable in other parts of Turkey, between the followers of the two religions. For when the natives of other provinces, upon being asked who they are, will say "we are Turks" or, "we are Christians," a man of this country answers, "I am an Albanian".
^ Victor Roudometof (1998). "From Rum Millet to Greek Nation: Enlightenment, Secularization, and National Identity in Ottoman Balkan Society, 1453–1821" Arkivuar 4 mars 2016 tek Wayback Machine. Journal of Modern Greek Studies. 16. (1): 19. In the late 1790s, Balkan Orthodox Christians routinely referred to themselves as “Christians”. Within the Ottoman Empire, these Greek Orthodox urban and mercantile strata were referred to by the Ottomans, the Church, and themselves as Rayah, Christians, or “Romans”, that is, members of the Rum millet. The name Roman was a legacy of history, not a factual identiﬁcation of race or ethnicity. The term Roman originally designated a citizen of the Eastern Roman Empire. The Ottomans employed the term Rayah to imply all land cultivators regardless of religion; but in practice, in the Ottoman Balkans, this term meant the Orthodox Christians. For the Western audience in Germany, Austria, and Hungary, Greek Orthodox was synonymous with Orthodoxy.
^ Angelika Nußberger & Wolfgang Stoppel (2001). "Minderheitenschutz im östlichen Europa (Albanien)" Arkivuar 3 mars 2016 tek Wayback Machine. Universität Köln. f. 8.(në gjuhën gjermanisht), p. 8: "alle Orthodoxe Christen unisono als Griechen galten, wahrend "Turk" fur Muslimen stand..." [...all Orthodox Christians were considered as "Greeks", while in the same fashion Muslims as "Turks".
^ Stephanie Schwandner-Sievers & Bernd Jürgen Fischer (2002). Albanian Identities: Myth and History, Indiana University Press. f. 50.
^ Fleming (1999). The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha's Greece. 1999. f. 99."The Souliotes, a Greek-speaking tribe of Albanian origin... Ali had tried off and over..."
^ Jim Potts (2010). The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. Oxford University Press, f. 186.
^ Vickers. The Albanians: A Modern History. 1999.
^ Brave Women. NY Times. February 8, 1880, "The extraordinary courage of the Albanian women has been displayed over and over again in the history of the country; but one of the most celebrated instances was that recorded of the branch of the Albanian people represented by the Suliotes, when they were besieged by Ali Pasha in 1792."
^ ^a ^b Hart. Culture, civilization and demarcation at the Northern Borders of Greece. 1999. f. 196-220."Finlay's late 19th-century description of the Suliotes gives some impression of the complexity of social categories in this area. To begin with, the Suliotes (celebrated by Byron and in Greek national history for their role in the liberation of Greece) were a "branch of the Tchamides, one of the three great divisions of the Tosks" (Finlay 1939:42)-in other words they initially spoke Albanian."
^ Fleming. The Muslim Bonaparte: Diplomacy and Orientalism in Ali Pasha's Greece. 1999. f. "The history of the orthodox albanian peoples of the mountain stronghold of Souli provides an example of such an overlap"
^ Balázs Trencsényi & Michal Kopecek (2006). Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770-1945): The Formation of National Movements. Central European University Press. f. 173. "The Souliotes were Albanian by origin and Orthodox by faith".
^ Giannēs Koliopoulos, John S. Koliopoulos & Thanos Veremēs (2004). Greece: The Modern Sequel: from 1831 to the Present. C. Hurst & Co. f. 184. Këto autorë i përshkruan Suliotët si: "Orthodox and partly hellenized Albanian tribes".
^ Eric Hobsbawm (1992). Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth, Reality. Cambridge University Press. f. 65
^ Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond (1967). Epirus: the Geography, the Ancient Remains, the History and Topography of Epirus and Adjacent Areas. Clarendon Press. f. 31. "The Liaps held the area from Valona to Delvinë and inland to Tepelenë; the tsams from Delvinë to Souli and inland to Ioannina and Pogoniani.
^ William Miller (1996). The Ottoman Empire and Its Successors, 1801-1927. Routledge.
^ George C. Arnakis (1963). "The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism", në Barbara Jelavich & Charles Jelavich (eds). The Balkans in Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century. University of California Press. f. 118-119, 141.
^ Stephen K. Batalden (1982). Catherine II's Greek prelate: Eugenios Voulgaris in Russia, 1771-1806 East European Monographs. f. 142.
^ Nina Athanassoglou-Kallmyer (1983), "Of Suliots, Arnauts, Albanians and Eugène Delacroix". The Burlington Magazine. f. 487. “The Albanians were a mountain population from the region of Epirus, in the north-west part of the Ottoman Empire. They were predominantly Muslim. The Suliots were a Christian Albanian tribe, which in the eighteenth century settled in a mountainous area close to the town of Jannina. They struggled to remain independent and fiercely resisted Ali Pasha, the tyrannic ruler of Epirus. They were defeated in 1822 and, banished from their homeland, took refuge in the Ionian Islands. It was there that Lord Byron recruited a number of them to form his private guard, prior to his arrival in Missolonghi in 1824. Arnauts was the name given by the Turks to the Albanians”.
^ Arthur Foss (1978). Epirus. Faber. f. 160-161. “The Souliots were a tribe or clan of Christian Albanians who settled among these spectacular but inhospitable mountains during the fourteenth or fifteenth century…. The Souliots, like other Albanians, were great dandies. They wore red skull caps, fleecy capotes thrown carelessly over their shoulders, embroidered jackets, scarlet buskins, slippers with pointed toes and white kilts.”
^ Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 210. "The Suliotes were a body of Christian Albanians, who mustered some 1500 warriors when at the height of their fortunes, and were independent of the Porte as the Mirdites are at the present day. They belonged to the tribe of the Tchamides, and in accordance with the usual strength and exclusiveness of feeling amongst the Albanians, they found their bitterest opponents in the members of another Toskish tribe, the Liapides during their struggle with Ali".
^ Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 184. "Now the province of southern Albania, that is the country south of the parallel of Argyro-Castro, may be regarded as divided in two parts in respect of race, by a line drawn at first south-eastwards in the direction of Yanina, and then directly southwards to Prevyza at the mouth of the Gulf of Arta. To the east of this line, including all the neighbourhood of Yanina, and the valleys of Arta and Aspropotamo, the population is purely Greek; to the west it is composed of two elements, Greek and Albanian, and the people speak both those languages, though one or the other is more familiar to them, according to the predominant element in their race. Thus the Suliots, whose territory was the knot of mountains in the southern part of this division, and who are so famous for their heroic resistance to Ali Pasha, were pure Albanians, and in their families spoke only the Albanian language. In this case the confusion has been the greater, because from their having been regarded as Greeks, their deeds of valour have often been introduced in connection with Hellenic intrepidity and patriotism".
^ Emily Anne Beaufort Smythe Strangford (1864). The eastern shores of the Adriatic in 1863. With a visit to Montenegro. Richard Bentley. f. 42. “The Suliotes were originally a simple family or clan of the Tosks (Southern Albanians) …. *From Finlay to Leake. It is a strangely common thing to find persons talking of the Suliotes as if they had been true Greeks; they were Albanians pure and simple, and had nothing to do with the Greek nation beyond communion with the Greek church, and the use of Greek as the language of writing, of education as far as it existed, and of the church. But these causes tended to Hellenise them more and more during their entire career. Some few from other Christian clans had joined the Suliotes, but they were all Tchamides, or Southern Albanians”.
^ Hart. Culture, civilization and demarcation at the Northern Borders of Greece. 1999. f. 199.
^ Banac, Ackerman, Szporluk & Vucinich. Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. 1981. f. 44.
^ Leake.Travels in Northern Greece. 1835. f. 234-235. Suli was occupied in the thirteenth century or beginning of the fourteenth century, by a colony of those Albanians. Such is the preponderancy of the Musulman faith in Albania, that with the exception of a tribe in district of Skodra, the Khimariotes are the only Christian Albanians who preserve their independence. The Suliotes were the last who fell under the Mahometan yoke.
^ Henry Holland (1815). Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c., during the years 1812 and 1813. Longman, Hurst, Rees, Orme, & Brown. f. 448. They were Albanians in origin, belonging to the division of that people called the Tzamides. While many of their countrymen had become Mohametans, the Suliotes retained the Christian religion.
^ Arnakis. The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism. 1963. f. 141."... a common language was not sufficient to cement an alliance between Muslim Albanians and Albanian-speaking Greeks, such as the Souliotes, ..."
^ Byron te Hobhouse. letër nga 8, St James Street. Londër, 2 nëntor 1811: "… The Suliotes are villainous Romans & speak little Illyric.”
^ Iakōbos Rizos-Nerulos (1834). Histoire de l'Insurrection Grecque. Meme Maison. f. 156.
^ Thomas Smart Hughes (1820). Travels in Sicily, Greece and Albania. vëllimi II. J. Mawman. f. 125-126. "The most celebrated of these amazons was Mosco, the wife of Captain Tzavella, and mother of the gallant Foto, the Hector of this new Troy, whose name is still celebrated in many a Greek and Albanian song".
^ Shkëlzen Raça (2012). "Disa Aspekte Studimore Mbi Sulin Dhe Suljotët". Studime Historike. 1. (2): 215. "Αλβανήτες", d.m.th., shqiptare i identifikon edhe Eleni Karakicu, bashkëshortja e pare e Marko Boçarit. Ajo në fakt drejton një kundër akuzë ndaj tij e familjes së tij, si përgjigje rreth një procesi gjyqësor për çështje shkurorëzimi të parashtruar nga vetë Marko Boçari më 1810, në shtatë ujdhesat e Detit Jon. Ndërmjet tjerash, Karakicu akuzon indiferencën e vjehrrive të saj me fjalët: Nëse ai i kishte të gjitha gjërat në duart e veta, se vjehrri dhe vjehrra ime nuk vendosen ta zënë e ta vrasin, sa Kostën e Stathit, po aq edhe këtë ta bëjnë per mua dhe se sipas tyre e kanë tradhtuar, atëherë veprimi i tillë është borxh dhe ligj për shqiptarët, që të lahen nga mëkati. Më gjerësisht: T.A.K, Arkivi i Rrethit të Korfuzit, Fondi "Mitropoliti" Akti 189.
^ Raça. Disa Aspekte Studimore Mbi Sulin Dhe Suljotët. 2012. f. 215. Gjithashtu, si "arvanitë", ata identifikohen edhe në katalogët onomastike të të huajve në Korfuz, një pjesë e të cilëve figurojnë si banorë të fshatrave: Strugli, Stavro e Benica. Më gjerësisht: T.A.K, Arkivi i rrethit të Korfuzit - Të dhëna për të huajt, Raporti 59, dhjetor 1815.
^ Potts. The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. 2010. f. 186. "Spiros Katsaros argues (1984) that the Suliots were much better off in Corfu, anyway. To the Corfiots, he suggests, in the period 1804-1814, the Suliots were simply armed Albanian refugees, who were displacing them from their properties. There were 3-4,000 of them, foreigners requiring to be housed at short notice, prepared to squat illegally whenever necessary, needing to be taught Greek, and how to behave in a “civilised” way."
^ James John Best (1842). Excursions in Albania; Comprising a Description of the Wild Boar, Deer, and Woodcock Shooting in that Country; and a Journey from Thence to Thessalonica & Constantinople, and Up the Danube to Pest. Wm. H. Allen & Co. f. 2. “Having accordingly made our arrangements, and hired as a travelling servant Giovanni Zaruchi, a native of Suli, in Albania, well acquainted with the country we wished to visit, and speaking both Greek and Albanian, as well as the Italian and English languages”.
^ Potts. The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. 2010. f. 186. They were gradually transformed into “proper Corfiots”, they slowly adjusted and were assimilated, and no longer wanted to return to their mountain villages in Epirus, which had so few creature comforts or facilities; their descendants may not even know that their relatively recent roots were in the Suliot villages.
^ Fleming. The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha's Greece. 1999. f. 59, 63.
^ Valentine Chirol (1881). Twixt Greek and Turk. W Blackwood & sons. f. 218-219. “My faith in my Greek friends of Yanina, who had assured me that south of the Kalamas there were no Albanian whom at least the bond of a common tongue did not unite to Greece, was first shaken. My hosts up at Suli had spoken Greek as well as Albanian".
^ Lambros Baltsiotis (2011). The Muslim Chams of Northwestern Greece: The grounds for the expulsion of a “non-existent” minority community. European Journal of Turkish Studies. "The lieutenant of the Greek Army Dimitrios (Takis) Botsaris.... coming from Souli, was a direct descendant of the Botsaris’ family and was fluent in Albanian. He was appointed as lieutenant in charge of a Volunteers’ company consisting of persons originating from Epirus and fighting mostly in South Western Epirus".
^ Thede Kahl (1999). "Die Zagóri-Dörfer in Nordgriechenland: Wirtschaftliche Einheit–ethnische Vielfalt." Ethnologia Balkanica. 3 : 113-114. "Von größerer Bedeutung ist die jüngere Gruppe der sogenannten Sulioten – meist albanisch-sprachige Bevölkerung aus dem Raum Súli in Zentral-Epirus – die mit dem Beginn der Abwanderung der Zagorisier für die Wirtschaft von Zagóri an Bedeutung gewannen. Viele von ihnen waren bereits bei ihrer Ankunft in Zagóri zweisprachig, da in Súli Einwohner griechischsprachiger Dörfer zugewandert waren und die albanischsprachige Bevölkerung des Súli-Tales (Lakka-Sulioten) engen Kontakt mit der griechischsprachigen Bevölkerung der weiteren Umgebung (Para-Sulioten) gehabt hatte (Vakalópulos 1992: 91). Viele Arvaniten heirateten in die zagorische Gesellschaft ein, andere wurden von Zagorisiern adoptiert (Nitsiákos 1998: 328) und gingen so schnell in ihrer Gesellschaft auf. Der arvanitische Bevölkerungsanteil war nicht unerheblich. Durch ihren großen Anteil an den Aufstandsbewegungen der Kleften waren die Arvaniten meist gut ausgebildete Kämpfer mit entsprechend großer Erfahrung im Umgang mit Dörfer der Zagorisier zu schützen. Viele Arvaniten nahmen auch verschiedene Hilfsarbeiten an, die wegen der Abwanderung von Zagorisiern sonst niemand hätte ausführen können, wie die Bewachung von Feldern, Häusern und Viehherden."
^ Stylos. Fjalori i Marko Boçarit. 2007. f. 17.
^ Titos Yochalas (1980). The Greek-Albanian Dictionary of Markos Botsaris. Academy of Greece. f. 53. (në gjuhën greqisht): "Η παρουσία αύτη φαινομένων της ελληνικής συντάξεως εις το αλβανικόν ιδίωμα του Λεξικού είναι δυνατόν να ερμηνευθή κατά δύο τρόπους: α) Ότι η μητρική γλώσσα του Μπότσαρη και των συνεργατών του ήτο η Ελληνική, ... β) Είναι δυνατόν επίσης δυνατόν η επίδρασις της ελληνικής γλώσσης να ήτο τόσον μεγάλη επί της Αλβανικής της ομιλουμένης πιθανώς εις την περιοχήν του Σουλίου ..."
^ Emmanouel G. Protopsaltes (1973). "The diary of captivity of Fotos Tzavellas 1792-1793)" në “Athens Society of the Friends of Souli (redaktorë)". Mneme Souliou. vëllimi. 2, f. 213-225. (në gjuhën greqisht). Teksti i ditarit është në f. 226-235.
^ Emmanouel G. Protopsaltes (1984). "Souli, Souliotes". Bibliotheke Epirotikes Etaireias Athenon (B.H.E.A.). 53. f. 7. (në gjuhën greqisht).
^ Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. "Although the langue-vehiculaire of the area was Albanian, a much higher status was attributed to the Greek language, even among the Muslims themselves. Thus, during the late Ottoman era, besides the official Ottoman Turkish, Greek functioned as a second, semi-official language, accepted by the Ottoman Administration. This characteristic can be followed partly from public documents of the era".
^ Κοκολάκης. Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι. 2003. f. 51-52. "Σε σύγκριση με την αλβανική ή τη βλάχικη γλώσσα, η ελληνική γλώσσα διατηρούσε στην Ήπειρο μία τελείως αλλιώτικη ιεραρχική θέση. Πρώτ' απ' όλα ήταν η μόνη γλώσσα που γινόταν αποδεκτή στις λειτουργικές ανάγκες της χριστιανικής θρησκείας· μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν στην ουσία η μόνη γραπτή γλώσσα που γνώριζε κάποια ευρύτερη εξάπλωση, αναγνωριζόταν μάλιστα και ως ισότιμη με την τουρκική στα επίσημα διοικητικά έγγραφα· μέχρι το 1868 ήταν η μόνη βαλκανική γλώσσα που διδασκόταν στα ορθόδοξα σχολεία, όπου συγκεντρωνόταν η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών της Ηπείρου, ανάμεσα στους οποίους και αρκετοί Μωαμεθανοί. Κατά συνέπεια, η εμβέλεια και η επιρροή της ελληνικής γλώσσας εμφανίζεται δυσανάλογη σε σχέση με τον αριθμό εκείνων που τη μιλούσαν ως μητρική γλώσσα".
^ Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. "If we consider that even in the case of Macedonian/Bulgarian speaking villages there are at least a dozen books on the history of the villages, with some actually making direct or indirect references to their linguistic alterity, we presume that in the case of Chamouria there are two issues that local authors do not want to deal with: the linguistic alterity, a common language with Muslims (and Albanians) and the 1944-1945 incidents."
^ Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. "The Albanian language, and the Christian population who spoke it- and still do- had to be concealed also, since the language was perceived as an additional threat to the Greekness of the land. It could only be used as a proof of their link with the Muslims, thus creating a continuum of non-Greekness."
^ Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. The second was to put forth the argument that the language used by the population had no relation to their national affiliation. To this effect the state provided striking examples of Albanian speaking individuals (from southern Greece or the Souliotēs) who were leading figures in the Greek state.... under the prevalent ideology in Greece at the time every Orthodox Christian was considered Greek."
^ Jim Potts (2014). “The Souliots in Souli and Crofu and the Strange case of Photos Tzavellas”. në Anthony. Hirst & Patrick Sammon (eds). Cambridge Scholars Publishing. f. 107-108. "While the Corfiot historian, K. D. Karamoutsos, in his study of Souliot genealogies (or lineages) does not disagree on the question of the vendetta, he has little time for what he considers extensive “misinformation” on the part of Katsaros. Karamoutsos has a more sympathetic view of the Souliots, insisting that no respectable historian could categorize them as members of the Albanian nation simply on the grounds that they had their roots in the centre of present-day Albania and could speak the Albanian language. On the contrary, he argues, they were 100% Orthodox and bilingual, speaking Greek as well as Albanian; he says that their names, customs, costumes and consciousness were Greek, and that they maintained Greek styles of housing and family structures. He accepts that some historians might place their forbears in the category of akrites, or border-guards, of the Byzantine Empire. When they came to Corfu, the Souliots were usually registered in official documents, he says, as Albanesi or Suliotti. They were, he concludes, a special group, a Greek-Albanian people (ellinoarvanites).Vasso Psimouli, on the other hand, takes for granted that the Souliots were of Albanian origin. According to her, they first settled in Epirus at the end of the fourteenth century, but they were not cut off from the Greek-speaking population around them. They spoke Albanian at home but they soon began to use Greek. As these varying opinions suggest, Greek academics have not been able to agree whether the Souliots were Albanian, Albanian-speaking Greeks, or a mixture of Greeks and Hellenized Christian Albanians who had settled in northern Greece. The issue of the origin and ethnicity of the Souliots is very much a live and controversial issue in Greece today."
^ Potts. The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. 2010. f. 186. "In the official history books, the Suliots are forever gazing nostalgically across the sea to their Epiriot mountain homes."

[1] Laurie Kain Hart (1999). "Culture, Civilization, and Demarcation at the Northwest Borders of Greece". American Ethnologist. 26. (1): 196-220. Finlay's late 19th century impression gives some impressions of the social complexity of social categories in this area. To begin with, the Suliotes (celebrated by Byron and in Greek national history for their role in the liberation of Greece) were a "branch of the Tchamides, one of the three great divisions of the Tosks" (Finlay 1939:42)-in other words they initially spoke Albanian... the question of a national identity can hardly be applied here.

[2] Robert Elsie (1986). Dictionary of Albanian Literature. Greenwood Press, f. 17.

[3] Nicholas Charles Pappas (1991). Greeks in Russian military service in the late eighteenth and early nineteenth centuries. Institute for Balkan Studies. f. 39. "a name whose origins are also unclear...".

[4] Χριστόφορος Περραιβός (1857). Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, Αθήνα. f. 18 (pdf 34). (në gjuhën greqisht)

[5] Πέτρος Φουρίκης (1922). Πόθεν το όνομά σου Σούλι Arkivuar 22 janar 2020 tek Wayback Machine, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος. f. 405-406. Αί κυριώτεραι κορυφαί, έφ' ών έγκατεστάθησαν οί μέχρις αύτών άναρριχηθέντες ολίγοι φυγάδες τής τουρκικής τυραννίδος, οί μετέπειτα ήρωες οί τρομοκρατήσαντες τούς πρό μικρού κυρίους αύτών, είναι γνωσταί ύπό τά άλβανικά ονόματα Άβαρίκο, Κιάφα (λαιμός, ζυγός, κλεισώρεια),Σαμονίβα (κρανιά ίσως) καί Σούλη aί δέ συνεχείς ταύταις κορυφαί είναι μέχρις ήμών γνωσταί ύπό τά ονόματα Βίρα ή Μπίρα (τρύπα), Βούτζι (άβρότονον, φυτόν), Βρέκου - η - Βετετίμεσε (βράχος τής αστραπής), Γκούρα (βράχος ή πηγή έκ τού βράχου ανάβλυζουσα), Δέμπες (δόντια ή οδοντωτός βράχος), Κούγγε (πασσάλοι ή βράχος έχων όψιν πασσάλων), Μούργκα, Στρέτεζα ή Στρέθεζα (μικρών οροπέδιον) καί Φέριζα (μικρά βάτος). Έκ τής μέχρι τούδε έρεύνης τών τοπωνυμίων τού βραχώδους έκείνου συμπλέγματος έπείσθην, ότι ούδέν έλληνικών όνομα εδόθη είς θέσιν τινά τούτου, διότι καί τά υπό τινων άναγραφόμενα τοπωνύμια: Αγία Παρασκευή, Αστραπή καί Τρύπα ούδέν άλλο είναι εί μή μετάφρασις τών άλβανικών Σεν - η - Πρέμπτε, Βετετίμε καί Βίρα. Περί τών έξω τού ορεινών τούτου χώρων καί πρός τά μεσημβρινά κράσπεδα αύτών άναφερόμενων θέσεων Βίλγα (Βίγλα) καί Λάκκα (κοιλάς) δύναταί τις νά είπη, ότι αί λέξεις κοιναί ούσαι τοίς τε Έλληση καί τοίς Άλβανοίς δέν δύνανται νά μαρτυρήσωσιν άναμφισβητήτως περί τής ύφ' Έλλήνων ονομασίας τών θέσεων τούτων.

[6] Φουρίκης. Πόθεν το όνομά σου Σούλι. 1922. f. 415.

[7] Γεώργιος Μπαμπινιώτης (1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας.

[8] , Ανδρέας Κάλβος, Λυρικά, poemë pestë, strofa. 3. «Φυσάει σφοδρός ο αέρας, και το δάσος κυμαίνεται της Σελλαιΐδος»

[9] Κώστας Μπίρης (1960, botimi 3. 1998). Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεότερου Ελληνισμού: H ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών. Μέλισσα.

[10] Henry Fanshawe Tozer (1869). Researches in the highlands of Turkey; including visits to mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes. vëllimi II. John Murray. f. 211. "Their community became a refuge for other Christians of the tribe of the Tchamides, and when about the middle of the century, in consequence of this protection which they extended to others, they became involved in feuds with their Mussulman neighbours, they recruited their forces by admitting every daring and active young Christian of that tribe to serve in their ranks".

[11] Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 210-211."The soil in the richest part of their territory was cultivated by peasants 210 who were of the Greek race, while the Albanian warriors ruled and protected them, as the ancient Spartans did their agricultural population. "

[12] Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 184. "Now the province of southern Albania, that is the country south of the parallel of Argyro-Castro, may be regarded as divided in two parts in respect of race, by a line drawn at first south-eastwards in the direction of Yanina, and then directly southwards to Prevyza at the mouth of the Gulf of Arta. To the east of this line, including all the neighbourhood of Yanina, and the valleys of Arta and Aspropotamo, the population is purely Greek; to the west it is composed of two elements, Greek and Albanian, and the people speak both those languages, though one or the other is more familiar to them, according to the predominant element in their race. Thus the Suliots, whose territory was the knot of mountains in the southern part of this division, and who are so famous for their heroic resistance to Ali Pasha, were pure Albanians, and in their families spoke only the Albanian language".

[13] Hart. Culture, civilization and demarcation at the Northern Borders of Greece. 1999. f. 202.

[14] William Martin Leake (1835). Travels in Northern Greece. vëllimi I. J. Rodwell. f. 502.

[15] Μιχάλης Κοκολάκης (2003). Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι: χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην τουρκοκρατούμενη Ηπειρο (1820-1913). EIE-ΚΝΕ. f. 251. Από ένα δείγμα 33 χωριών της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και των Γρεβενών, τα οποία, ενώ εμφανίζονται στην αναλυτική στατιστική του Αραβαντινού, εξαφανίζονται ολοκληρωτικά στις αναλυτικές στατιστικές πηγές πριν απ'τα τέλη του αιώνα, μόνο 10 θα ξαναφανούν ως οικισμοί στις ελληνικές απογραφές του μεσοπολέμου. Πέντε από αυτά (Παλιοκουτσάτι/Εικόνισμα Παραμυθιάς, Σκεπετός Μαργαριτιού, Πινιάρι/Ελάφι Γρεβενών, Λιμπόχοβο και Μαρτανιοί της Πρέβεζας) θα εξαφανιστούν αμέσως ύστερα, επιβεβαιώνοντας τη γενικότερη πτωτική τους πορεία τέσσερα φυτοζωούν ακόμη ως μικροοικισμοί (Πετσάλι Κουρέντων Ιωαννίνων, Σφακάρι/Ασφάκα Παραμυθιάς, Σαντοβίτσα/Μικροκλεισούρα Γρεβενών, Τσιφλίκι Χασάν Μαλίν/Πύργος Αρτας).

[16] Nikos Stylos (2007). Fjalori i Marko Boçarit. Arbëria. f. 40-41.

[17] Miranda Vickers (1999). The Albanians: A Modern History, I.B.Tauris. f. The Souliots, then numbering around 12,000, were Christian Albanians inhabiting a small independent community somewhat akin to that of the Catholic Mirdite tribe to the north.

[18] Regjistrimi i popullsisë në vitin 2001, Gazeta e Qeverisë të Republikës së Greqisë, Nr. 2, Athinë, 2010, f.17389. (në Greqisht). vizituar në 2014-05-02.

[Biris_1960-19] Κώστας Μπίρης. Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεότερου Ελληνισμού: H ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών. botimi 3. 1998.

[20] Χριστόφορος Περραιβός, Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας, 1857, f. 2.

[21] Fatos Mero Rrapaj (1995). Fjalori Onomastik i Epirit. Eurorilindja. f. 334, 378, 381, 387.

[22] Biris (1960: 285ff.) Shih edhe K. Paparigopoulos (1925), Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, Ε-146.

[23] Carlo Gherardini & Christophoros Perrhaibos (1823). History of Suli and Parga, containing their chronology and their wars, particularly those with Ali Pasha, Prince of Greece. A. Constable & Company. f. 24-25.

[Gherardini_1823-24] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 25.

[25] Λάμπρος Κουτσονίκας. Γενική ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, Τόμος Α΄. Εν Αθήναις: Εκ του «Ευαγγέλιμου» , Τόμος Α΄, f. 14-15. Lexuar më 5 prill 2014. "Περί τήν έποχήν ταύτην συνέβη καί σπουδαίων τι γεγονός εν τή έπαρχία ταύτη τών έλευθέρων Σουλιωτών, ώς έπεται Χορίου τίνος της έπαρχίας ταύτης ονομαζόμένον Δερβίζιανα, οì κάταικοι δι άγνώστους αίτίας, γενόμενοι άρνισίθρηςκοι έδέχθησαν τήν οθωμανικήν θρησκείαν είς αυτούς προσετέθησαν καί άλλοι οθωμανοί καί έπολυπλασιάσθησαν γενόμενοι περί τάς εκατόν έως διακόσικι οίκογένειαι, οι όθωμανοί ούτοι έγειναν φορτικοί είς τούς Σουλιώτας καί τούς παρηνώχλουν, διότι κατεπίεζον τούς χωρικούς αύτών σκεφθέντες δέ απεφάσισαν τήν έζόντωσίν των συνελθόντων λοιπόν είς Συνέλευσιν είς τήν έκκλησίαν τήν είκοστήν έκτην Ίούλίον, ήμέραν τής Άγίας Παρασκευής, έξελέχθησαν έπτακόσιοι Πατριώται καί άπήλθον είς τό χωρίον τούτο, τό όποίων προσβαλόντες έκυρίευσαν έξ έφόδου καί κατέσφαξαν άπαντας τούς άνθισταμένους άνδρας, τά δέ γυναικόπαιδα παρήτησαν ν' άπέλθουν, όθεν έβούλετο έκαστον οί οθωμανοί τής Άρτας είναι από τήν καταγωγήν τών όθωμανών τού χωρίου Δερβίζιανα, τό δέ χωρίον Δερβίζιανα έκατοικήθη άκολούθως άπό Χριστιανούς Σουλιώτας. Ερρέθη ανωτέρο ότι ό Μουσελίμης Άρτας έκινήθη κατά τών Σουλιωτών ένεκα διενεξεων τών γειτονικών αύτών ορίων, δέν είναι δέ καθόλου παράδοξον ό όθωμανός οίτος νά έκινήθη κατά τών Σουλιωτών έπειτα άπό τήν πράξιν των ταύτην κατά τών όθωμανών τού Χωρίο Δερβίζιανα, διά τήν οποίαν βεϐαίως έπρεπε νά ερεθισθή θρησκευτικώ ζήλω κινούμενος, αλλ' οί γέροντες δέν θά ένθυμούντο καλώς τήν έποχήν καί τήν έκτακτον αύτήν μετά τού Μαξούτ άγά μάχην ώς προγενεστέραν τής κατά τού χωρίου Δερβίζιανα πράξεως, ένώ αύτή φυσικώ τώ λόγω είναι μεταγενεστέρα."

[26] Charles Robert Cockerell (1903). Travels in southern Europe and the Levant, 1810-1817: The journal of CR Cockerell. Longmans, Green, and Co. f. 236-237; 244-245. "As for Ali Pasha’s government, one has to remember what a chaotic state the country was in before he made himself master of it. The accounts one gets from the elders make it clear what a misery there was. No stranger could travel in it, nor could the inhabitants themselves get about. Every valley was at war with its neighbour, and all were professional brigands. All this Ali has reduced to order. There is law-for everyone admits their impartially as compared with that or rulers in other parts of Turkey-and there is commerce. He has made roads, fortified the borders, put down brigandage, and raised Albania into a power of some importance in Europe. That in arriving at this end he has often used means which civilised nations disprove is no doubt true, but there has been in the first place gross exaggeration as to the crimes attributed to him: for instance, that he sees fifteen or twenty heads cut off every day before breakfast, whereas in point of fact there has not been such a thing as a public execution in the past year; and then, in the second, one must make allowance for the ferocious manners amongst which he was brought up."

[27] Henry Holland (1815). Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c., during the years 1812 and 1813. Longman, Hurst, Rees, Orme, & Brown. f. 449. "In noticing, however, this feature of the Suliotes, it is necessary to add, that it was in some measure the bravery of a band of robbers, organized into social life, continuing their character through successive generations, and combining some generous qualities with their rapine and ferocity of habit. They were the terror of the southern part of Albania; and the descent of the Suliotes from their mountain fastnesses, for the sake of plunder or vengeance, was a general signal of alarm to the surrounding country. The region of Suli was itself rarely approached either by friend or enemy, and had never been subdued by the Turkish power in Albania. The ambitious spirit of Ali Pasha could not tolerate the vicinity of a people who insulted his authority, and pursued their predatory excursions, even into the plains surrounding his capital".

[28] Cockerell. Travels in southern Europe and the Levant. 1903. f. 236-237. "We seem to have supplied him also with arms and ammunition in his wars with Suli and other parts of Epirus. Perhaps it is not much to our honour to have assisted a tyrant in dispossessing or exterminating the lawful owners of the soil, who only fought for their own liberty; but one must remember that, picturesque as they were and desperately as they fought, they were nothing but robbers and freebooters and the scourge of the country."

[29] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 28.

[30] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 29-31.

[31] Περραιβός. Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας. 1857. f. 91.

[32] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 64-67.

[33] Περραιβός. Ιστορία του Σουλλίου και Πάργας. 1857. f. 122.

[34] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 170-171.

[35] Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 213."The hero of Suli was a priest named Samuel, who had assumed the strange cognomen of ‘The Last Judgement’. It was said that he was an Albanian, from the northern part of the island of Andros; but appears to have concealed his origin".

[36] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 189.

[37] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 189-190.

[38] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 191.

[39] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 195.

[40] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 196.

[41] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 198-199.

[42] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 192, 200.

[43] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 227.

[44] Gherardini & Perrhaibos. History of Suli and Parga. 1823. f. 228.

[45] Ράδος N. Κωνσταντίνος (1916). Οι Σουλιώται και οι Αρματωλοί εν Επτανήσω (1804-1815). Η Λεγεών των "Ελαφρών Κυνηγετών" - Το "Αλβανικόν Σύνταγμα" - Τα δύο συντάγματα του "ελαφρού ελληνικού πεζικού του δουκός της Υόρκης". Αθήναι. f. 47, 48

[46] Emile Legrand (1910). Bibliographie Ionienne ... des ouvrages publies par les Grecs des Sept-Iles. Paris. 1. (699): 202-203. artikulli 699.

[47] Pappas. Greeks in Russian Military Service in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries. 1991

[48] Ivo Banac, John G. Ackerman, Roman Szporluk, Wayne S. Vucinich (1981). Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. East European Monographs. f. 42.

[49] Banac, Ackerman, Szporluk & Vucinich. Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. 1981 f. 42.

[50] Andreas Bode (1975). "Albaner und Griechen als Kolonisten in Neurussland" Arkivuar 14 qershor 2012 tek Wayback Machine, Beitrage zur Kenntnis Sudosteuropas und des Nahen Orients. 16. f. 29-35. cituar në: Les Grecs en Russie/Les colonies militaires. Oct. 1995, nga Sophie Dascalopoulos (Prof.) – Vernicos Nicolas (Prof.). "We remark that the term "Albanian" is not an ethnic qualification but, as the terms "Zouave" and "Dragon", is used as generic to certain corps of infantry, formations of mercenaries recruited among christians of Turkey. The Albanian Regiments were used also by the Italians and the French".

[51] Boppe Auguste (1902). Le Régiment Albanais (1807-1814). Berger-Levrault & Cie. f. 11.

[Pappas._1991-52] Pappas. Greeks in Russian Military Service in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries. 1991.

[53] Katherine Elizabeth Fleming (1999). The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha's Greece. Princeton University Press. f. 59, 63.

[54] M. V. Sakellariou (1997). Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. Ekdotike Athenon. f. 273.

[Roudometof_2001-55] Roudometof & Robertson. Nationalism, globalization, and orthodoxy. 2001. f. 25.

[56] John S. Koliopoulos (1987). Brigands with a Cause, Brigandage and Irredentism in Modern Greece 1821-1912. Clarendon Press. f. 59.

[57] University of Chicago (1946). Encyclopædia Britannica: A new survey of universal knowledge, vëllimi 3, Encyclopædia britannica, inc, f. 957. Marco Botsaris’s brother Kosta (Constantine), who fought at Karpenisi and completed the victory, lived to become a general and senator in the Greek Kingdom. Kosta died in 1853.

[58] Winfried Baumgart (2006). Englische Akten zur Geschichte des Krimkriegs. Oldenbourg Wissenschaftsverlag. f. 262.

[59] University of Chicago. Encyclopædia Britannica: A new survey of universal knowledge. 1946. f. 957.

[60] Alexandros L. Zaousēs (1987). Οι δύο όχθες, 1939-1945: μία προσπάθεια για εθνική συμφιλίωση. Ekdoseis Papazēsē. f. 110.

[61] John Cam Hobhouse (1813). A Journey through Albania, and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople, during the years 1809 and 1810. vëllimi I. James Cawthorn. f. 147-148. "However, it is certain that the Christians, who can fairly be called Albanians, are scarcely, if at all, to be distinguished from the Mahometans. They carry arms, and many of them are enrolled on the service of Ali, and differ in no respect from his other soldiers. There is a spirit of independence and a love of their country, in the whole people, that, in a great measure, does away the vast distinction, observable in other parts of Turkey, between the followers of the two religions. For when the natives of other provinces, upon being asked who they are, will say "we are Turks" or, "we are Christians," a man of this country answers, "I am an Albanian".

[62] Victor Roudometof (1998). "From Rum Millet to Greek Nation: Enlightenment, Secularization, and National Identity in Ottoman Balkan Society, 1453–1821" Arkivuar 4 mars 2016 tek Wayback Machine. Journal of Modern Greek Studies. 16. (1): 19. In the late 1790s, Balkan Orthodox Christians routinely referred to themselves as “Christians”. Within the Ottoman Empire, these Greek Orthodox urban and mercantile strata were referred to by the Ottomans, the Church, and themselves as Rayah, Christians, or “Romans”, that is, members of the Rum millet. The name Roman was a legacy of history, not a factual identiﬁcation of race or ethnicity. The term Roman originally designated a citizen of the Eastern Roman Empire. The Ottomans employed the term Rayah to imply all land cultivators regardless of religion; but in practice, in the Ottoman Balkans, this term meant the Orthodox Christians. For the Western audience in Germany, Austria, and Hungary, Greek Orthodox was synonymous with Orthodoxy.

[63] Angelika Nußberger & Wolfgang Stoppel (2001). "Minderheitenschutz im östlichen Europa (Albanien)" Arkivuar 3 mars 2016 tek Wayback Machine. Universität Köln. f. 8.(në gjuhën gjermanisht), p. 8: "alle Orthodoxe Christen unisono als Griechen galten, wahrend "Turk" fur Muslimen stand..." [...all Orthodox Christians were considered as "Greeks", while in the same fashion Muslims as "Turks".

[64] Stephanie Schwandner-Sievers & Bernd Jürgen Fischer (2002). Albanian Identities: Myth and History, Indiana University Press. f. 50.

[65] Fleming (1999). The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha's Greece. 1999. f. 99."The Souliotes, a Greek-speaking tribe of Albanian origin... Ali had tried off and over..."

[66] Jim Potts (2010). The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. Oxford University Press, f. 186.

[67] Vickers. The Albanians: A Modern History. 1999.

[68] Brave Women. NY Times. February 8, 1880, "The extraordinary courage of the Albanian women has been displayed over and over again in the history of the country; but one of the most celebrated instances was that recorded of the branch of the Albanian people represented by the Suliotes, when they were besieged by Ali Pasha in 1792."

[Hart._1999-69] Hart. Culture, civilization and demarcation at the Northern Borders of Greece. 1999. f. 196-220."Finlay's late 19th-century description of the Suliotes gives some impression of the complexity of social categories in this area. To begin with, the Suliotes (celebrated by Byron and in Greek national history for their role in the liberation of Greece) were a "branch of the Tchamides, one of the three great divisions of the Tosks" (Finlay 1939:42)-in other words they initially spoke Albanian."

[70] Fleming. The Muslim Bonaparte: Diplomacy and Orientalism in Ali Pasha's Greece. 1999. f. "The history of the orthodox albanian peoples of the mountain stronghold of Souli provides an example of such an overlap"

[71] Balázs Trencsényi & Michal Kopecek (2006). Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770-1945): The Formation of National Movements. Central European University Press. f. 173. "The Souliotes were Albanian by origin and Orthodox by faith".

[72] Giannēs Koliopoulos, John S. Koliopoulos & Thanos Veremēs (2004). Greece: The Modern Sequel: from 1831 to the Present. C. Hurst & Co. f. 184. Këto autorë i përshkruan Suliotët si: "Orthodox and partly hellenized Albanian tribes".

[73] Eric Hobsbawm (1992). Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth, Reality. Cambridge University Press. f. 65

[74] Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond (1967). Epirus: the Geography, the Ancient Remains, the History and Topography of Epirus and Adjacent Areas. Clarendon Press. f. 31. "The Liaps held the area from Valona to Delvinë and inland to Tepelenë; the tsams from Delvinë to Souli and inland to Ioannina and Pogoniani.

[75] William Miller (1996). The Ottoman Empire and Its Successors, 1801-1927. Routledge.

[76] George C. Arnakis (1963). "The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism", në Barbara Jelavich & Charles Jelavich (eds). The Balkans in Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century. University of California Press. f. 118-119, 141.

[77] Stephen K. Batalden (1982). Catherine II's Greek prelate: Eugenios Voulgaris in Russia, 1771-1806 East European Monographs. f. 142.

[78] Nina Athanassoglou-Kallmyer (1983), "Of Suliots, Arnauts, Albanians and Eugène Delacroix". The Burlington Magazine. f. 487. “The Albanians were a mountain population from the region of Epirus, in the north-west part of the Ottoman Empire. They were predominantly Muslim. The Suliots were a Christian Albanian tribe, which in the eighteenth century settled in a mountainous area close to the town of Jannina. They struggled to remain independent and fiercely resisted Ali Pasha, the tyrannic ruler of Epirus. They were defeated in 1822 and, banished from their homeland, took refuge in the Ionian Islands. It was there that Lord Byron recruited a number of them to form his private guard, prior to his arrival in Missolonghi in 1824. Arnauts was the name given by the Turks to the Albanians”.

[79] Arthur Foss (1978). Epirus. Faber. f. 160-161. “The Souliots were a tribe or clan of Christian Albanians who settled among these spectacular but inhospitable mountains during the fourteenth or fifteenth century…. The Souliots, like other Albanians, were great dandies. They wore red skull caps, fleecy capotes thrown carelessly over their shoulders, embroidered jackets, scarlet buskins, slippers with pointed toes and white kilts.”

[80] Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 210. "The Suliotes were a body of Christian Albanians, who mustered some 1500 warriors when at the height of their fortunes, and were independent of the Porte as the Mirdites are at the present day. They belonged to the tribe of the Tchamides, and in accordance with the usual strength and exclusiveness of feeling amongst the Albanians, they found their bitterest opponents in the members of another Toskish tribe, the Liapides during their struggle with Ali".

[81] Tozer. Researches in the highlands of Turkey. 1869. f. 184. "Now the province of southern Albania, that is the country south of the parallel of Argyro-Castro, may be regarded as divided in two parts in respect of race, by a line drawn at first south-eastwards in the direction of Yanina, and then directly southwards to Prevyza at the mouth of the Gulf of Arta. To the east of this line, including all the neighbourhood of Yanina, and the valleys of Arta and Aspropotamo, the population is purely Greek; to the west it is composed of two elements, Greek and Albanian, and the people speak both those languages, though one or the other is more familiar to them, according to the predominant element in their race. Thus the Suliots, whose territory was the knot of mountains in the southern part of this division, and who are so famous for their heroic resistance to Ali Pasha, were pure Albanians, and in their families spoke only the Albanian language. In this case the confusion has been the greater, because from their having been regarded as Greeks, their deeds of valour have often been introduced in connection with Hellenic intrepidity and patriotism".

[82] Emily Anne Beaufort Smythe Strangford (1864). The eastern shores of the Adriatic in 1863. With a visit to Montenegro. Richard Bentley. f. 42. “The Suliotes were originally a simple family or clan of the Tosks (Southern Albanians) …. *From Finlay to Leake. It is a strangely common thing to find persons talking of the Suliotes as if they had been true Greeks; they were Albanians pure and simple, and had nothing to do with the Greek nation beyond communion with the Greek church, and the use of Greek as the language of writing, of education as far as it existed, and of the church. But these causes tended to Hellenise them more and more during their entire career. Some few from other Christian clans had joined the Suliotes, but they were all Tchamides, or Southern Albanians”.

[83] Hart. Culture, civilization and demarcation at the Northern Borders of Greece. 1999. f. 199.

[84] Banac, Ackerman, Szporluk & Vucinich. Nation and ideology: essays in honor of Wayne S. Vucinich. 1981. f. 44.

[85] Leake.Travels in Northern Greece. 1835. f. 234-235. Suli was occupied in the thirteenth century or beginning of the fourteenth century, by a colony of those Albanians. Such is the preponderancy of the Musulman faith in Albania, that with the exception of a tribe in district of Skodra, the Khimariotes are the only Christian Albanians who preserve their independence. The Suliotes were the last who fell under the Mahometan yoke.

[86] Henry Holland (1815). Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, &c., during the years 1812 and 1813. Longman, Hurst, Rees, Orme, & Brown. f. 448. They were Albanians in origin, belonging to the division of that people called the Tzamides. While many of their countrymen had become Mohametans, the Suliotes retained the Christian religion.

[87] Arnakis. The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism. 1963. f. 141."... a common language was not sufficient to cement an alliance between Muslim Albanians and Albanian-speaking Greeks, such as the Souliotes, ..."

[88] Byron te Hobhouse. letër nga 8, St James Street. Londër, 2 nëntor 1811: "… The Suliotes are villainous Romans & speak little Illyric.”

[89] Iakōbos Rizos-Nerulos (1834). Histoire de l'Insurrection Grecque. Meme Maison. f. 156.

[90] Thomas Smart Hughes (1820). Travels in Sicily, Greece and Albania. vëllimi II. J. Mawman. f. 125-126. "The most celebrated of these amazons was Mosco, the wife of Captain Tzavella, and mother of the gallant Foto, the Hector of this new Troy, whose name is still celebrated in many a Greek and Albanian song".

[91] Shkëlzen Raça (2012). "Disa Aspekte Studimore Mbi Sulin Dhe Suljotët". Studime Historike. 1. (2): 215. "Αλβανήτες", d.m.th., shqiptare i identifikon edhe Eleni Karakicu, bashkëshortja e pare e Marko Boçarit. Ajo në fakt drejton një kundër akuzë ndaj tij e familjes së tij, si përgjigje rreth një procesi gjyqësor për çështje shkurorëzimi të parashtruar nga vetë Marko Boçari më 1810, në shtatë ujdhesat e Detit Jon. Ndërmjet tjerash, Karakicu akuzon indiferencën e vjehrrive të saj me fjalët: Nëse ai i kishte të gjitha gjërat në duart e veta, se vjehrri dhe vjehrra ime nuk vendosen ta zënë e ta vrasin, sa Kostën e Stathit, po aq edhe këtë ta bëjnë per mua dhe se sipas tyre e kanë tradhtuar, atëherë veprimi i tillë është borxh dhe ligj për shqiptarët, që të lahen nga mëkati. Më gjerësisht: T.A.K, Arkivi i Rrethit të Korfuzit, Fondi "Mitropoliti" Akti 189.

[92] Raça. Disa Aspekte Studimore Mbi Sulin Dhe Suljotët. 2012. f. 215. Gjithashtu, si "arvanitë", ata identifikohen edhe në katalogët onomastike të të huajve në Korfuz, një pjesë e të cilëve figurojnë si banorë të fshatrave: Strugli, Stavro e Benica. Më gjerësisht: T.A.K, Arkivi i rrethit të Korfuzit - Të dhëna për të huajt, Raporti 59, dhjetor 1815.

[93] Potts. The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. 2010. f. 186. "Spiros Katsaros argues (1984) that the Suliots were much better off in Corfu, anyway. To the Corfiots, he suggests, in the period 1804-1814, the Suliots were simply armed Albanian refugees, who were displacing them from their properties. There were 3-4,000 of them, foreigners requiring to be housed at short notice, prepared to squat illegally whenever necessary, needing to be taught Greek, and how to behave in a “civilised” way."

[94] James John Best (1842). Excursions in Albania; Comprising a Description of the Wild Boar, Deer, and Woodcock Shooting in that Country; and a Journey from Thence to Thessalonica & Constantinople, and Up the Danube to Pest. Wm. H. Allen & Co. f. 2. “Having accordingly made our arrangements, and hired as a travelling servant Giovanni Zaruchi, a native of Suli, in Albania, well acquainted with the country we wished to visit, and speaking both Greek and Albanian, as well as the Italian and English languages”.

[95] Potts. The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. 2010. f. 186. They were gradually transformed into “proper Corfiots”, they slowly adjusted and were assimilated, and no longer wanted to return to their mountain villages in Epirus, which had so few creature comforts or facilities; their descendants may not even know that their relatively recent roots were in the Suliot villages.

[96] Fleming. The Muslim Bonaparte: diplomacy and orientalism in Ali Pasha's Greece. 1999. f. 59, 63.

[97] Valentine Chirol (1881). Twixt Greek and Turk. W Blackwood & sons. f. 218-219. “My faith in my Greek friends of Yanina, who had assured me that south of the Kalamas there were no Albanian whom at least the bond of a common tongue did not unite to Greece, was first shaken. My hosts up at Suli had spoken Greek as well as Albanian".

[98] Lambros Baltsiotis (2011). The Muslim Chams of Northwestern Greece: The grounds for the expulsion of a “non-existent” minority community. European Journal of Turkish Studies. "The lieutenant of the Greek Army Dimitrios (Takis) Botsaris.... coming from Souli, was a direct descendant of the Botsaris’ family and was fluent in Albanian. He was appointed as lieutenant in charge of a Volunteers’ company consisting of persons originating from Epirus and fighting mostly in South Western Epirus".

[99] Thede Kahl (1999). "Die Zagóri-Dörfer in Nordgriechenland: Wirtschaftliche Einheit–ethnische Vielfalt." Ethnologia Balkanica. 3 : 113-114. "Von größerer Bedeutung ist die jüngere Gruppe der sogenannten Sulioten – meist albanisch-sprachige Bevölkerung aus dem Raum Súli in Zentral-Epirus – die mit dem Beginn der Abwanderung der Zagorisier für die Wirtschaft von Zagóri an Bedeutung gewannen. Viele von ihnen waren bereits bei ihrer Ankunft in Zagóri zweisprachig, da in Súli Einwohner griechischsprachiger Dörfer zugewandert waren und die albanischsprachige Bevölkerung des Súli-Tales (Lakka-Sulioten) engen Kontakt mit der griechischsprachigen Bevölkerung der weiteren Umgebung (Para-Sulioten) gehabt hatte (Vakalópulos 1992: 91). Viele Arvaniten heirateten in die zagorische Gesellschaft ein, andere wurden von Zagorisiern adoptiert (Nitsiákos 1998: 328) und gingen so schnell in ihrer Gesellschaft auf. Der arvanitische Bevölkerungsanteil war nicht unerheblich. Durch ihren großen Anteil an den Aufstandsbewegungen der Kleften waren die Arvaniten meist gut ausgebildete Kämpfer mit entsprechend großer Erfahrung im Umgang mit Dörfer der Zagorisier zu schützen. Viele Arvaniten nahmen auch verschiedene Hilfsarbeiten an, die wegen der Abwanderung von Zagorisiern sonst niemand hätte ausführen können, wie die Bewachung von Feldern, Häusern und Viehherden."

[100] Stylos. Fjalori i Marko Boçarit. 2007. f. 17.

[101] Titos Yochalas (1980). The Greek-Albanian Dictionary of Markos Botsaris. Academy of Greece. f. 53. (në gjuhën greqisht): "Η παρουσία αύτη φαινομένων της ελληνικής συντάξεως εις το αλβανικόν ιδίωμα του Λεξικού είναι δυνατόν να ερμηνευθή κατά δύο τρόπους: α) Ότι η μητρική γλώσσα του Μπότσαρη και των συνεργατών του ήτο η Ελληνική, ... β) Είναι δυνατόν επίσης δυνατόν η επίδρασις της ελληνικής γλώσσης να ήτο τόσον μεγάλη επί της Αλβανικής της ομιλουμένης πιθανώς εις την περιοχήν του Σουλίου ..."

[102] Emmanouel G. Protopsaltes (1973). "The diary of captivity of Fotos Tzavellas 1792-1793)" në “Athens Society of the Friends of Souli (redaktorë)". Mneme Souliou. vëllimi. 2, f. 213-225. (në gjuhën greqisht). Teksti i ditarit është në f. 226-235.

[103] Emmanouel G. Protopsaltes (1984). "Souli, Souliotes". Bibliotheke Epirotikes Etaireias Athenon (B.H.E.A.). 53. f. 7. (në gjuhën greqisht).

[104] Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. "Although the langue-vehiculaire of the area was Albanian, a much higher status was attributed to the Greek language, even among the Muslims themselves. Thus, during the late Ottoman era, besides the official Ottoman Turkish, Greek functioned as a second, semi-official language, accepted by the Ottoman Administration. This characteristic can be followed partly from public documents of the era".

[105] Κοκολάκης. Το ύστερο Γιαννιώτικο Πασαλίκι. 2003. f. 51-52. "Σε σύγκριση με την αλβανική ή τη βλάχικη γλώσσα, η ελληνική γλώσσα διατηρούσε στην Ήπειρο μία τελείως αλλιώτικη ιεραρχική θέση. Πρώτ' απ' όλα ήταν η μόνη γλώσσα που γινόταν αποδεκτή στις λειτουργικές ανάγκες της χριστιανικής θρησκείας· μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν στην ουσία η μόνη γραπτή γλώσσα που γνώριζε κάποια ευρύτερη εξάπλωση, αναγνωριζόταν μάλιστα και ως ισότιμη με την τουρκική στα επίσημα διοικητικά έγγραφα· μέχρι το 1868 ήταν η μόνη βαλκανική γλώσσα που διδασκόταν στα ορθόδοξα σχολεία, όπου συγκεντρωνόταν η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών της Ηπείρου, ανάμεσα στους οποίους και αρκετοί Μωαμεθανοί. Κατά συνέπεια, η εμβέλεια και η επιρροή της ελληνικής γλώσσας εμφανίζεται δυσανάλογη σε σχέση με τον αριθμό εκείνων που τη μιλούσαν ως μητρική γλώσσα".

[106] Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. "If we consider that even in the case of Macedonian/Bulgarian speaking villages there are at least a dozen books on the history of the villages, with some actually making direct or indirect references to their linguistic alterity, we presume that in the case of Chamouria there are two issues that local authors do not want to deal with: the linguistic alterity, a common language with Muslims (and Albanians) and the 1944-1945 incidents."

[107] Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. "The Albanian language, and the Christian population who spoke it- and still do- had to be concealed also, since the language was perceived as an additional threat to the Greekness of the land. It could only be used as a proof of their link with the Muslims, thus creating a continuum of non-Greekness."

[108] Baltsiotis. The Muslim Chams of Northwestern Greece. 2011. The second was to put forth the argument that the language used by the population had no relation to their national affiliation. To this effect the state provided striking examples of Albanian speaking individuals (from southern Greece or the Souliotēs) who were leading figures in the Greek state.... under the prevalent ideology in Greece at the time every Orthodox Christian was considered Greek."

[109] Jim Potts (2014). “The Souliots in Souli and Crofu and the Strange case of Photos Tzavellas”. në Anthony. Hirst & Patrick Sammon (eds). Cambridge Scholars Publishing. f. 107-108. "While the Corfiot historian, K. D. Karamoutsos, in his study of Souliot genealogies (or lineages) does not disagree on the question of the vendetta, he has little time for what he considers extensive “misinformation” on the part of Katsaros. Karamoutsos has a more sympathetic view of the Souliots, insisting that no respectable historian could categorize them as members of the Albanian nation simply on the grounds that they had their roots in the centre of present-day Albania and could speak the Albanian language. On the contrary, he argues, they were 100% Orthodox and bilingual, speaking Greek as well as Albanian; he says that their names, customs, costumes and consciousness were Greek, and that they maintained Greek styles of housing and family structures. He accepts that some historians might place their forbears in the category of akrites, or border-guards, of the Byzantine Empire. When they came to Corfu, the Souliots were usually registered in official documents, he says, as Albanesi or Suliotti. They were, he concludes, a special group, a Greek-Albanian people (ellinoarvanites).Vasso Psimouli, on the other hand, takes for granted that the Souliots were of Albanian origin. According to her, they first settled in Epirus at the end of the fourteenth century, but they were not cut off from the Greek-speaking population around them. They spoke Albanian at home but they soon began to use Greek. As these varying opinions suggest, Greek academics have not been able to agree whether the Souliots were Albanian, Albanian-speaking Greeks, or a mixture of Greeks and Hellenized Christian Albanians who had settled in northern Greece. The issue of the origin and ethnicity of the Souliots is very much a live and controversial issue in Greece today."

[110] Potts. The Ionian Islands and Epirus: A Cultural History. Landscapes of the Imagination. 2010. f. 186. "In the official history books, the Suliots are forever gazing nostalgically across the sea to their Epiriot mountain homes."

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]