sørlandsk

Dialektar på Agder (Sørlandet) har, som det meste av norsk talemål, to tonelag. Desse kallast tonem 1 og tonem 2. Tonelaga kan skilja ord frå kvarandre, jamfør ordparet bønder (tonem 1, fleirtal av bonde) og bønner (tonem 2, fleirtal av ei bønne), huse (huset, tonem 1) og å huse (verb, tonem 2).

Den musikalske utforminga (intonasjonen) av kvart tonem varierer i norsk. Me snakkar då om tonegangen i orda. Tonegangen kjem klarast fram i ord som sola, boka, døra (tonem 1-ord). Vest på Agder har slike ord høg tone først i ordet, og tonen fell deretter mot slutten av ordet, kalla høgtone. Denne tonegangen er vanleg i vestlandsk og nordnorsk. Aust på Agder har ein, som på Austlandet, låg tone først i ordet, og tonen stig mot slutten av ordet, kalla lågtone. Grensa mellom tonegangen høgtone og lågtone går ved Lillesand. Ein kan dermed slå fast at dei sørlendingane som bur aust for Lillesand har austlandsk tonegang (intonasjon) i mange ord. Sjå kart.

Overgangen p, t, k til b, d, g er ein overgang frå ustemde til stemde konsonantar og blir ofte kalla overgang til «blaude» konsonantar. Dette blir ofte nemnt som eit særdrag i sørlandske dialekter. Overgangen til b, d, g skjer når kort (enkel) p, t, k står etter lang vokal i ordet. Døme er: å tabe, å gabe, å bide (bita), å vede (vita), ei bog, å koge. Som nemnt ovanfor gjeld overgangen til b, d, g etter lang vokal. På kysten av Agder er det likevel lett å finna døme på overgangen også etter kort vokal. Her er forklaringa at vokalen er blitt forkorta (og konsonanten blitt lang) etter at overgangen til stemd konsonant hadde skjedd. Døme på dette frå Kristiansand bymål: å sidde, et sjibb (skip), kåbbår (kopar), pebbår (pepper), kjødd (kjøt), rådden (roten), spiggår (spikar).

Ikkje all sørlandsk har blaude konsonantar. I dialektene nordaust for Arendal finn ein harde konsonantar heilt ut i havgapet. Overgangen frå ustemde til stemde konsonantar (p, t, k til b, d, g) skjer ikkje berre i sørlandsk, men fenomenet finst også i dialektene vestover så langt som til sørenden av Karmøy i Nord-Rogaland.

Opphavleg kjem språkdraget «blaude» konsonantar frå Danmark, og dette fortel om eit viktig kulturelt og økonomisk samarbeid over Skagerrak mellom Noreg og Danmark på 1400- og 1500-talet.

Sørlandsmåla vest for Risør har skarre- r (her skriven R), det vil seia ein bakre -r som blir uttalt ved at bakre delen av tunga vibrerer mot den bakre blaute ganen. Lyden kan også bli laga ved at drøvelen vibrerer mot den bakre delen av tungeryggen. Døme er: «ho skReiv på eit aRk, «bRusen var RaR på faRgen». Ein meiner at skarre-r oppstod i Paris på 1600-talet og spreidde seg til byar nordover i Europa – og kom til Sørlandskysten cirka 1800. Grensa mellom skarre-r og rulle-r går i dag mellom Risør og Tvedestrand. Skarre-r-en har dei siste 70–80 åra spreidd seg mykje både i nordleg og austleg retning på Agder.

Frå Risør og vestover til og med Kristiansand har ein r-ending i fleirtal av substantiv og i presens av verb, døme: fleire hester (fleirtal) og ho kaster ballen (presens). I dialektene i Kristiansand og Grimstad fører skarre-r-en til at vokalen føre blir å-farga: fleire hestår og ho kastår ballen. I Søgne, vest for Kristiansand, der ein ikkje har r-ending, heiter det fleire heste og ho kaste ballen.

Som nemnt har kystmåla i heile gamle Aust-Agder r-ending i fleirtal av substantiv og i presens av verb. I kystområda aust for Grimstad blir likevel r-en i endinga borte dersom ikkje neste ordet i setninga begynner på vokal! Regelen er denne: I eit ord som i skrift endar på trykklett -er, held endinga seg og blir uttalt -eR, det vil seia «slapp» e + R, dersom det kjem eit ord etter som begynner på vokal. I alle andre tilfelle (der det ikkje kjem vokal etter) blir -er til -æ. Eit døme frå Tvedestrand er: «Estæ kjøpæ pærer å eplæ» (Ester kjøper pærer og eple). Ordet pærer held på er-endinga fordi det her kjem ein vokal (å) etter substantivet, medan Estæ og kjøpæ får æ-ending fordi desse orda står framfor konsonant. Jamfør også setninga: «Ester er snill» (Ester står her føre vokal og held på -er). Dette fenomenet at r-en liksom forsvinn i mange stillingar, men ikkje alltid, blir kalla r-vokalisering, og det at vokalen blir forandra til -æ når r-en blir borte, kallar ein r-farging. I Arendals-målet blir resultatet av r-farginga ikkje -æ, men ein å-lyd, jamfør Arendal: «Estå kjøbå pærer å eplå». R-vokalisering finst ikkje i andre norske dialekter, men er vanleg i dansk og i (sørleg britisk) engelsk og tysk.

Som nemnt ovanfor har sørlandsmåla eit enkelt bøyingssystem. Her følgjer døme på substantivbøyinga kystmåla aust på Agder:

• ein bil – bilen – fleire bile – alle bilene
• ei skål – skåla – fleire skåle – alle skålene
• eit fjell – fjelle(t) – fleire fjell – alle fjella
• eit hus – huse(t) – fleire huser – alle husene

Lenger vest, i til dømes Kristiansandsmålet, vil alle substantiva få endinga -ane eller -an i bestemt form fleirtal: bilane – skålane – husane – fjellane.

Sørlandsmåla har også ei enkel verbalbøying. Dei sterke verba har ikkje vokalskifte frå infinitiv til presens. Det heiter i desse dialektene:

• å komme – kåmmer – kom – har kåmme
• å sove – såver – sov – har sove

Kristiansand bymål har i presens formene kåmmår og såvår. Områda vest for byen har tilsvarande presensformer som kåmme og såve (utan r-ending).

Dei svake a -verba har i sørlandsk presensendinga -er eller -år. Han kaster/kastår og han danser/dansår. Vest for Kristiansand kan a-verba få e-ending i alle former, døme: å danse – danse – danse – har danse og å kaste – kaste – kaste – har kaste. I dei dialektene som har slik bøying, er det mykje overgang til ending på -te i preteritum: ho syklte (sykla), ho danste, han hoppte (hoppa).

Dei ytre måla på Agder, som her er kalla sørlandsk, er e -mål. I dette e-målet vil både infinitiv og svake hokjønnsord i ubestemt form eintal enda på -e, døme er: å kaste, å vere, ei vise, ei kage, ei vege/ei uge og så bortetter. Med andre ord: Om orda var jamvektsord eller overvektsord i norrønt, har ikkje hatt noko å seia for utviklinga av endingsvokalen. Mot vest grensar e-målet til e/a-målet i Lindesnes/Spangereid.

Ei setning som fortel at subjektsforma du blir brukt etter preposisjon, er «kan e få kjøre med du?». Denne bruken av du er i dag vanleg hos yngre språkbrukarar i praktisk talt heile gamle Aust-Agder fylke. Det dreier seg likevel ikkje om eit generelt bortfall av den avhengige forma deg. I ei setning der pronomenet er trykklett, blir ikkje du-forma brukt, som i denne setninga «æ så deg på bussen i går». Når ordet får trykk, kjem forma du fram: «du så æ på bussen i går». Det er sett fram ulike teoriar bak denne bruken av du som avhengig form.

Eigedomspronomena har spesielle former i sørlandsmåla. Dei heiter som regel hanses, hoses og disses. Jamfør setninga: «e de kje hoses, vem e de dåses?», sagt på ein annan måte: «e de kje ho sin? vem e de då sin?» Andre døme (frå Kristiansand): «æ de hanses eller hoses? hvemses æ de dasses, viss ikke de æ disses?» (Kven er de då sine, viss ikkje det er desse sine?)