Blodtype. ABO-blodgruppesystemet. Antigen på overflata av dei raude blodcellene blir kjende att av spesifikke antistoff og gir klumping (agglutinasjon) av cellene. Plasma-antistoffa er: anti-A i blodgruppe B, anti-B i blodgruppe A, anti-AB i blodgruppe O, og verken anti-A eller anti-B i blodgruppe AB. Den prosentvise førekomsten står til høgre i figuren. Biletet er henta frå papirleksikonet Store norske leksikon, gitt ut i 2005–2007.
Transfusjon er overføring av blodkomponentar eller plasmaprodukt frå menneske til menneske, og blir derfor også kalla blodoverføring.
Sidan ein stort sett ikkje overfører blod, men berre delar (komponentar) av blod, blir namnet «blodoverføring» som oftast berre brukt for fullblod. I staden nyttar ein «transfusjon», som eintydig fortel at pasienten får ein komponent eller eit produkt av blod frå menneske. Direkte overføring frå blodgivar til mottakar blir ikkje lenger nytta.
Blodet til givaren blir tappa i ein plastpose som er tilsett ei løysning som hindrar at blodet koagulerer. Posen med dette innhaldet blir plassert i eit stativ over mottakaren.
Blodet til givaren blir tappa i ein plastpose som er tilsett ei løysning som hindrar at blodet koagulerer. Ved sentrifugering skil dei ulike komponentane i blodet seg frå kvarandre, og blodcellene blir overførte til plastposar med spesielle oppbevaringsløysingar, medan plasmaposen blir djupfryst for å hindre at plasmaprotein blir nedbrotne. Alternativt blir større blodvolum tappa med ein separator ved aferese, og aktuelle komponentar blir samla i plastposar som ved vanleg tapping, medan resten blir returnert til givaren.
Ved at blodet blir separert i komponentar, kan mottakaren få overført det som trengst, til dømes raude blodceller. Posen med dette innhaldet blir plassert i eit stativ over mottakaren, og innhaldet blir dropevis overført gjennom eit slangesett med blodfilter og ein kanyle som er ført inn i ein vene hos mottakaren. Dersom ei hurtig overføring er nødvendig, kan likevel blodet pumpast inn ved at posen blir lagd inn i ein oppblåsbar mansjett. I tid kan ein transfusjon derfor ta frå nokre minutt til eit par timar.
Basert på molekylære skilnader på celleoverflata (antigen) kan blod delast inn i ulike blodtypar, som til dømes ABO-systemet. Dette er det viktig å ta omsyn til ved transfusjon.
Blodtypeantigen (eigenskapar) blir koda av over 36 ulike blodtypesystem. Sju system kodar for karbohydrat, resten for protein. Det viktigaste av blodtypesystema er ABO-systemet. Antigena i dette systemet finst ikkje berre på blodceller, men også på andre celler i kroppen. I tillegg finn ein liknande eigenskapar hos dyr, plantar og mikroorganismar.
For å danne antistoff mot eit blodtypeantigen ein ikkje sjølv har, er det nødvendig å bli eksponert for det framande antigenet. Sidan ABO-antigena er utbreidde i naturen, dannar ein antistoff mot dei antigena ein sjølv manglar, før toårsalderen. For andre blodtypeantigen blir det normalt danna antistoff først ved eksponering i samband med immunisering på grunn av transfusjon eller svangerskap. Spesielt antigena RhD og K fører lett til antistoffdanning (høvesvis hos om lag 50 og 10 prosent etter transfusjon).
Dersom ein mottakar har antistoff som reagerer mot antigen frå ein donor, kan dette føre til ein transfusjonsreaksjon.
Alvorlege transfusjonsreaksjonar kan som oftast førebyggjast om ein sørgjer for at donoren og mottakaren er forlikelege i ABO-systemet og for RhD-antigenet. Både anti-RhD og anti-K gir også alvorleg hemolytisk sjukdom hos foster og nyfødde. I Europa bruker ein derfor som oftast K-negativt blod til kvinner før og i fertil alder. I tillegg til typebestemminga blir mottakaren sitt blod undersøkt på IgG (immunantistoff) mot andre blodtypar enn ABO ved antistoffscreening.
Før ein transfusjon kan finne stad, skal donoren og mottakaren sitt blod vere typebestemt. Det vil seie at mottakaren sitt blod blir bestemt for ABO og RhD, medan givaren blir typebestemd for betydeleg fleire blodtypeantigen. Dette blir gjort for å kunne finne ein forlikeleg donor dersom mottakaren har danna immunantistoff.
Har donoren og mottakaren ulike blodtypar, kan antistoff i blodet til mottakaren øydeleggje blodcellene i blodet til donoren. Dette kan vere veldig farleg, men ein kan unngå det med forlikelegheitsprøver eller undersøking av mottakaren på blodtypeantistoff (antistoffscreening) før transfusjonen.
Ved enkelt forlik blir donorblodceller blanda med serum frå mottakaren for å sjekke at det ikkje skjer samanklumping. Dette blir gjort dels som kontroll av ABO-typebestemminga, dels for å sikre seg at serumet til mottakaren ikkje inneheld andre antistoff, som kan føre til farlege reaksjonar.
Dersom antistoffscreening ikkje er utført dei siste 96 timane eller det er påvist immunantistoff tidlegare, blir det òg gjennomført eit utvida forlik (med såkalla indirekte antiglobulinreaksjon) mot blodcellene til givaren.
I nødssituasjonar, der det ikkje er tid til typebestemming på mottakaren og forlikelegheitsprøver, kan ein bruke såkalla «kriseblod», som er konsentrat av raude blodceller frå blodgivar med blodtype O som er RhD-negativ (til kvinner før og i fertil alder også K-negativ).
Elektronisk forlik føreset at både givar og pasient er typa i minst to separate blodprøver, og at det ikkje finst immunantistoff i verken fersk (ikkje over 96 timar gammal) eller tidlegare blodprøve. Eit moderne elektronisk blodbanksystem gjer det då mogleg å utlevere raude blodceller raskt.
Blodet består av plasma, som inneheld ulike protein, og celler: raude blodceller, kvite blodceller, blodplater og blodstamceller.
Blod kan delast opp i komponentar ved sentrifugering. I mange tilfelle har pasienten berre behov for éin enkelt av desse komponentane. Då gir ein berre denne komponenten, medan resten av blodkomponentane kan givast til andre pasientar. Slik blir blodet til givaren meir effektivt utnytta. Blodstamceller blir hausta med separator på dei større blodbankane.
Før alle transfusjonar må ein nøye vurdere nytte kontra risiko, spesielt med tanke på moglegheita for blodboren smitte og immunologiske komplikasjonar.
Sjølv om blodet tappas forskrifts messig, vil det alltid innehalde nokre mikrobar frå givarens mikrobiom. Desse er spesielt farlege ved transfusjonar til pasientar med nedsett immunforsvar. For å redusere smittefaren oppbevarast raude blodceller ved ±4 grader celsius i inntil 5 veker, mens blodplater som i dag oppbevarast ved 22 grader celsius berre kan nyttas i inntil 5 dagar (7 dagar med dyrking av bakteriar). Plasma lagrast normalt ved minst -200C. I forbindelse med en rekke sjukdommar kan blodet være smittebærande i akuttfasen. Difor er det innført karantene periodar for blodgiving etter infeksjonssjukdom. Nokre få infeksjonssjukdommar fører til livslang karantene.
Medlemmer av Jehovas vitne nektar å få blod eller blodkomponentar med unntak av plasma/plasmaprodukt. Erfaringar med denne pasientgruppa og store kliniske undersøkingar har vist at normalt ernærte menneske har ein betydeleg reserve med omsyn til tap av raude blodceller, blodplater og plasma, men toler dårleg eit plutseleg tap av blodvolum. Tilførsel av volum i form av fysiologisk saltvatn og albumin/plasma er derfor viktig ved større akutte blodtap. Ved å samle opp blodet til pasienten under bløding ved operasjonar for så å gi det tilbake kan ein ofte unngå å transfundere givarblod, noko som er spesielt viktig ved behandling av Jehovas vitner.
I dag er det for dei fleste pasientgrupper anbefalt å setje ein nedre terskel for transfusjon av raude blodceller ved 7 gram per desiliter (g/dl) (normalverdiar for menn: 13–17 g/dl; for kvinner: 12–15), medan terskelen ved hjarte- og karsjukdommar eller større plutselege blodtap framleis ofte blir sett til 8 g/dl. Livstruande situasjonar oppstår først ved verdiar av raude blodceller ned mot 3 g/dl.
På 1600-talet eksperimenterte legar i både Frankrike, England og Italia med transfusjon, anten frå dyr til dyr eller frå dyr til menneske. Resultata var gjennomgåande nedslåande, og mange av pasientane døydde. Transfusjon blei bannlyst av paven. I England var ein utanfor jurisdiksjonen til paven, og fødselslegen James Blundell (1790–1878) gjorde nye forsøk på transfusjon omkring 1820, no med menneskeblod. Etter at Karl Landsteiner beskreiv ABO-systemet i 1900, følgde innføring av kjemikaliar som hindrar koagulasjon av blod, og gradvis utvikling av oppbevaringsvæsker for blod. Dermed låg forholda til rette for sikrare bruk av transfusjon som pasientbehandling.
Blodbankar blei oppretta i dei fleste europeiske land rett etter andre verdskrigen, og med utvikling av transfusjonsmedisinen blei transfusjon etter kvart ein viktig del i behandlinga av mange ulike sjukdommar verda over.
Globalt blir det tappa om lag 115 millionar einingar blod ved 13 000 blodbankar, og opp mot 100 millionar einingar raude blodceller blir transfunderte årleg. Omtrent 55 millionar posar plasma (à 250 milliliter) blir transfunderte, medan 45 millionar kg (90 prosent plasmaferese) blir industrielt smittesikra og fraksjonert til plasmaprotein. Transfusjonsindustrien har blitt ein global mangemilliardindustri.
Noreg er sjølvforsynt med omsyn til raude blodceller og blodplater. Smittesikra plasma må importerast fordi norsk plasma ikkje fyller Europeiske krav til innhald av hepatittantistoffer. Det norske forbruket av intravenøst immunglobulin (IVIG) og subkutant immunglobulin (SCIg) er høgt og produksjonen krev meir enn fire gonger de 45942 kg plasma Noreg leverte til fraksjonering i 2021. Lågare tersklar for transfusjon og mindre invasive kirurgiske teknikkar har redusert forbruket av raude blodceller frå om lag 200 000 einingar i byrjinga av dette hundreåret til 150 000 einingar i 2021, medan forbruket av blodplatekonsentrat og smittesikra plasma ligg meir stabilt på rundt høvesvis 25 000 einingar og 45 000 posar (à 200 milliliter).
Kommentarar (2)
skreiv Anne Spurkland
svarte Bjarte Gees Solheim
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.