Język aramejski judeobabiloński
Język aramejski judeobabiloński (hebr. ארמית בבלית, aramit bawlit)[1] – jeden z dialektów języka późnoaramejskiego, wraz z literacką odmianą syryjskiego i mandejskim stanowiący wschodnią grupę dialektów tego języka[2].
Klasyfikacja
[edytuj | edytuj kod]judeobabiloński aramejski był blisko spokrewniony z innymi dialektami wschodnioaramejskimi, jak mandejski czy syryjski. Zachował się w źródłach pisanych, jednak oryginalna wymowa języka jest kwestią niepewną i sporną. Jej rekonstrukcję opracowano na podstawie tradycyjnej wymowy stosowanej przy czytaniu świętych tekstów przez Żydów jemeńskich[3], a także tradycji Żydów z Iraku, Syrii i Egiptu. Rekonstrukcja na podstawie jemeńskiej hebrajszczyzny jest uznawana przez część badaczy za błędną[4]. Nie pomaga także znana współcześnie wokalizacja aramejskich tekstów wspólnych dla hebrajskiego, takich jak Tanach czy Sidur, bowiem dotyczy ona innego dialektu[5].
Talmudyczny aramejski został z czasem wyparty przez język arabski w codziennym użyciu, ale pozostał przez wiele stuleci językiem specjalistycznym, wykorzystywanym w sprawach sądowych i badaniach naukowych. Pełnił w społeczności Żydów babilońskich funkcję podobną, do tzw. Law French, czyli specyficznej odmiany francuskiego wykorzystywanej w średniowiecznej Anglii. Jako język wykorzystywany w sporach sądowych aramejski wzbogacił się o szereg specyficznych terminów i konstrukcji logicznych, z których część przedostała się także do innych języków i wpłynęła na współczesny hebrajski.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Język aramejski judeobabiloński obejmuje język aramejski talmudyczny-babiloński (Talmudu Babilońskiego). Talmud Babiloński lub Talmud Babli ukończono na początku VI wieku w Babilonii, w jesziwach chawrutycznych, działających w miastach: Nehardea, Pumbedita i Sura. Gemara Babilońska jest zwięzła i znalazły się w niej szeroko dyskutowane przez Żydów problemy dotyczące zasad prawa – Halacha, obejmujące Palestynę[6].
Gramatyka
[edytuj | edytuj kod]| Język aramejski judeobabiloński (Koniugacja-Binjan) |
Język hebrajski (Koniugacja-Binjan) | Język aramejski judeobabiloński | Język hebrajski | Język aramejski judeobabiloński | Zjawisko |
| פְּעַל Pe'al (łac.:activum) [7][8] |
קַל Kal/Pa'al | כְּתַב | כָּתַב | k'taw | pisał |
| אִתְפְּעֵל itpe'el (łac.:Passivum) [7][8] |
נִפְעַל Nifal | אִתְכְּתֵיב | נִכְּתַב | itktew | było napisane |
| אַפְעֵל Af'el (łac.:verbum causativum) [7][8] |
הִפְעִיל Hifil | אַפְקֵד | הִפְקִיד | afked | on zdeponowany |
| אִתַפְעַל Ittaf'al (łac.:verbum causativum-Passivum) [7][8] |
הָפְעַל Hofal | אִתַפְקַד | הָפְקַד | itafkad | pozwolił depozytu |
| פַּעֵל Pa'el (łac.:verbum intensivum) [7][8] |
פִּעֵל Pi'el | קַדֵיש | קִדֵש | kadesz | pobłogosławił |
| אִתְפַּעַל Itpa'al (łac.:verbum intensivum-Passivum) [7][8] |
נִתְפַּעַל Nitpa'al | וְיִתְקַדַּשׁ | נִתְקַדַּשׁ | itkadasz | był błogosławiony |
Idiom
[edytuj | edytuj kod]| Zjawisko | Język hebrajski | Język aramejski judeobabiloński |
|---|---|---|
| "stać" | קום (kum) | קָא (ka)[9] |
| "zrobić" | עוֹשֶׂה (ose) | קא עָבִיד (ka awid)[10] |
| "odnoszą się do/odpowiednio" | עוֹמֵד (omed) | קָאֵים (ka'em)[11] |
| "tradycja" | שָׁנוּ חֲכָמִים (szanu hahamim) | תָּנוּ רַבָּנָן (tannu rabbanan)[12] |
| "interpretacja" | מָה מַשְׁמִיעַ לָנּוּ (ma maszma lanu) | מַאי קָא מַשְׁמַע לַן (mai ka maszma lan)[13] |
| "opinia" | מָה הוּא אוֹמֵר (ma hu omer) | מַאי קָאָמַר (mai ka'amar)[14] |
| "przypisy" | מִנַּיִין המִילִּים האֵלֶּה (minajin ha-milim ha-ele) | מְנָא הָנֵי מִילֵּי (mena hane mileji)[15] |
Rzeczownik
[edytuj | edytuj kod]| Język aramejski judeobabiloński | Język hebrajski | Zjawisko |
|---|---|---|
| מַלְכָּא (malk-a)[17] | המֶלֶךְ (ha-melekh)[17] | król[17] |
| עָלְמָא (alm-a)[17] | העוֹלָם (ha-olam)[17] | świat[17] |
| מְדִינְתָא (medin-ta)[17] | המְדִינָה (ha-medina)[18] | państwo[18] |
| מְנָא הָא מִילְּתָא דְּאָמְרִי אֱנָשֵׁי (mil-ta)[19] | מִנַּיִין מִלָּה זֹאת שֶׁאוֹמְרִים אֲנָשִׁים (ha-mila) | wyraz/rzecz[17] |
| Język aramejski judeobabiloński | Język hebrajski | Zjawisko |
|---|---|---|
| מַלְכֵי (malkheji)/ מַלְכַיָּא (malkh-ajia)[17][20] | המְלָכִים (ha-melakhim)[17] | królowie[21] |
| עָלְמֵי (almeji)/ עָלְמַיָּא (alm-ajia)[17] | העוֹלָמים (ha-olamim)[17] | światy[17] |
| מְנָא הָנֵי מִילֵּי (mil-eji)[22] | מִנַּיִין המִילִּים האֵלֶּה (ha-milim) | wyrazy/rzeczy |
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Menahem Mansoor, Biblical Hebrew Step by Step, Baker Publishing Group, 1978, ISBN 978-0-8010-6041-0 [dostęp 2021-09-28] (ang.), "aramejski - języki wschodnioaramejskie, w tym judeo-babiloński, (...)".
- ↑ Majewski 2011 ↓, s. 153.
- ↑ Morag 1988 ↓.
- ↑ Morgenstern 2011 ↓.
- ↑ Siegal 2013 ↓.
- ↑ Ninel Kameraz-Kos: Święta i obyczaje żydowskie. Warszawa: Wydawnictwo Cyklady, 1997, s. 18. ISBN 83-86859-26-1.
- ↑ a b c d e f Yitzhak Frank: Grammar for gemara and targum onkelos. An introduction to aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011, s. 18: "A survey of the aramaic binyanim".
- ↑ a b c d e f Yitzhak Frank: Grammar for gemara and targum onkelos. An introduction to aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011, s. 23:"Talmud Bavli Aramaic".
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 129: " A contraction of the participle קָאֵים (from the root קום ) is often placed before another participle ."
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 130.
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 130: "This participle is often used with a word that has a prepositional prefix – אֵי, to mean basing oneself upon or refering to."
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 260: "the hakhamim taught. This expression usually introduces a baraitha that begins with an anonymous statement."
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 153: "What new point is he teaching us? This question points out a difficulty: Since the amora's halakha was already known to us from a mishna, a baraita, or the amora's own statement on another occasion – why did the amora present it again?"
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 152: "What does he mean? This question seeks a clarification of the meaning of a mishna, a baraitha, an amoraic statement, or a pasuk."
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 178: "From where do we derive these things? What is the source? This question seeks a source for a statement in a mishna, in a baraitha, or by an amora."
- ↑ a b Yitzhak Frank: Grammar for Gemara and targum onkelos: An Introduction to Aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011 ISBN 978-1-59826-466-1, s. 231-232.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Yitzhak Frank: Grammar for Gemara and targum onkelos: An Introduction to Aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011 ISBN 978-1-59826-466-1, s. 231.
- ↑ a b Yitzhak Frank: Grammar for Gemara and targum onkelos: An Introduction to Aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011 ISBN 978-1-59826-466-1, s. 232.
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 178:From where is the maxim that people say?
- ↑ Yitzhak Frank: Grammar for Gemara and targum onkelos: An Introduction to Aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011 ISBN 978-1-59826-466-1, s. 233: ...in the plural of masculine nouns ... construct forms such as מַלְכֵי are often used not only in the construct state but even in the absolute and emphatic states. Thus, in Babylonian Aramaic, the form מַלְכֵי may mean either the kings of or kings or the kings.
- ↑ Yitzhak Frank: Grammar for Gemara and targum onkelos: An Introduction to Aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011 ISBN 978-1-59826-466-1, s. 233.
- ↑ Yitzhak Frank:The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001, s. 178:From where do we derive these things?
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Frank, Yitzhak, The Practical Talmud Dictionary, Jerusalem 2001
- Frank, Yitzhak, Grammar for gemara and targum onkelos. An introduction to aramaic, Ariel Institute, Jerusalem 2011, ISBN 978-1-59826-466-1
- Marcus Jastrow, A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature, Peabody, Mass.: Hendrickson Publishers, 2005, ISBN 1-56563-860-3, OCLC 52978962.
- Klein, Hyman, An Introduction to the Aramaic of the Babylonian Talmud, London, 1943
- Kutscher, Eduard Yechezkel, Hebrew and Aramaic Studies, ed. Z. Ben-Hayyim, A. Dotan, and G. Sarfatti, Jerusalem, The Magnes Press / The Hebrew University, 1977
- Levias, Caspar, A grammar of the Aramaic idiom contained in the Babylonian Talmud, 1900 (reprints available)
Marcin Majewski, Klasyfikacja języków semickich, J. Uliasz (red.), „Studia Leopoliensia”, 4 (2011), Materiały z międzynarodowego sympozjum we Lwowie-Brzuchowicach; licencja CC-by 3.0, 2011, s. 137-155 [dostęp 2016-07-13] (pol.).- Marcus, David, A Manual of Babylonian Jewish Aramaic: University Press of America, Paperback ISBN 0-8191-1363-8
- Margolis, Max Leopold, A manual of the Aramaic language of the Babylonian Talmud; grammar chrestomathy & glossaries, Munich, 1910
- Melamed, Ezra Zion, Dictionary of the Babylonian Talmud, Feldheim, 2005 ISBN 1-58330-776-1
- Shelomo Morag, אֲרָמִית במָסוֹרֶת תֵּימָן : לָשׁוֹן התַּלְמוּד הבַּבְלִי : מָבוֹא , תּוֹרַת ההָגָה ותְּצוּרַת־הפּוֹעַל [trb. Aramit be-masoret Teman : leshon ha-Talmud ha-Bavli : mavo, torat ha-hegeh u-tetsurat-ha-poʻal / ang. Babylonian Aramaic: The Yemenite Tradition. Historical Aspects and Transmission, Phonology, the Verbal System], Yerushalayim: Yad Ben Zvi, 1988, ISBN 965-235-023-0, OCLC 27218811 (hebr.).
- Matthew Morgenstern, Studies in Jewish Babylonian Aramaic Based Upon Early Eastern Manuscripts, Harvard Semitic Studies, 2011, ISBN 978-1-57506-938-8.
- Elitzur A Bar-Asher Siegal, Introduction to the grammar of Jewish Babylonian Aramaic, seria Lehrbücher orientalischer Sprachen, LOS III/3, 2013, ISBN 978-3-86835-084-5, OCLC 870650423 (ang.).
- Sokoloff, Michael, A Dictionary of Jewish Babylonian Aramaic of the Talmudic and Geonic Periods, Bar Ilan and Johns Hopkins University Press 2003 ISBN 0-8018-7233-2
