Przejdź do zawartości

Galiny (gmina Bartoszyce)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Galiny
wieś
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

bartoszycki

Gmina

Bartoszyce

Liczba ludności (2022)

666[2]

Strefa numeracyjna

89

Kod pocztowy

11-214[3]

Tablice rejestracyjne

NBA

SIMC

0470450

Położenie na mapie gminy wiejskiej Bartoszyce
Mapa konturowa gminy wiejskiej Bartoszyce, na dole znajduje się punkt z opisem „Galiny”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Galiny”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Galiny”
Położenie na mapie powiatu bartoszyckiego
Mapa konturowa powiatu bartoszyckiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Galiny”
Ziemia54°09′41″N 20°49′41″E/54,161389 20,828056[1]
Spichlerz
Pałac Galiny
Pałac Galiny
Zabytkowy park w zespole pałacowym w Galinach
Książki, pochodzące z księgozbioru w Galinach

Galiny (niem. Gallingen) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, w gminie Bartoszyce.

Do 1954 roku oraz w latach 19731977 miejscowość była siedzibą gminy Galiny. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego.

Od strony Bartoszyc, w zakolu rzeki Pisy, znajduje się rezydencja rodu Eulenburgów. Kompleks budynków pałacowych leży w ogrodzie nad sztucznym rozlewiskiem rzeki. Naprzeciw wejścia stoi spichlerz z XVIII wieku. We wsi znajduje się sklep, piekarnia, gospoda, hotel, stadnina koni, ośrodek zdrowia, punkt apteczny, biblioteka i szkoła podstawowa. Nieopodal wsi, nad Pisą, znajduje się wzniesienie zwane Kadykową Górą. Nazwa wywodzi się od jałowca, zwanego w Mazurach i Warmii kadykiem. Prawdopodobnie na tym wzniesieniu znajdował się gródek obronny Prusów.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Wieś założona w 1336 przez komtura Bałgi Henryka von Muro. Przywilej lokacyjny został wystawiony dla rycerza Eilenburga[4], pochodzącego zapewne z Saksonii. Przy majątku rycerskim powstała wieś. W 1414, w czasie wojny polsko-krzyżackiej majątek szlachecki i wieś zostały znacznie zniszczone, a kościół został spalony. Wszystkie straty wyceniono na 4500 grzywien. W 1468 wieś była w posiadaniu rodu Eulenburgów. Z tego rodu pochodził m.in. Gotfryd von Eulenburg (1670-1734), kanonik warmiński, fundator kaplic we Fromborku i Wozławkach.

Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Heinrich Reuss von Plauen w roku 1486 przekazał, za położone zasługi, pochodzącemu z Saksonii rycerzowi Wend Illeburgowi[5] na mocy nadania, tereny położone na obszarze zamieszkanym przez pruskie plemię Galindów. W Galinach stał wówczas niewielki, murowany kościół z połowy XIV wieku, a cały obszar zajmował powierzchnię 114 włók. Przodkowie rodu Eulenburgów osiedlili się w Galinach, Wykach i Sątocznie, skąd przenieśli się do Prosny.

Pałac został wybudowany dla barona Botho zu Eulenburga w 1589 roku. Usytuowany na wzniesieniu, miał początkowo charakter obronny. Jest jednym z nielicznych przykładów architektury renesansowej, zachowanych na terenach dawnych Prus Książęcych.

Kościół parafialny powstał w drugiej połowie XIV w. Początkowo była to budowla niewielka. Wymieniany był w dokumentach z 1373 r. Po 1466 kościół został powiększony o nawę i zachodnią wieżę. Około 1500 r. wieża została podwyższona. W czasie reformacji kościół przejęli ewangelicy i pozostawał pod patronatem rodu Eulenburgów. W latach 1856–1858 świątynia została gruntownie odnowiona i nabrała cech neogotyckich. Po II wojnie światowej kościół powrócił w posiadanie katolików, natomiast parafia kanonicznie została reaktywowana w 1962 r.

W roku 1709 Eulenburgowie (jeden z najstarszych i największych rodów szlacheckich na tych ziemiach), w uznaniu zasług, otrzymali tytuł baronów, a później w 1786 r. tytuł hrabiów. Wywodzący się z Galin, Gottfried Heinrich zu Eulenburg po tragicznej śmierci żony i dziecka przeszedł na katolicyzm, został kanonikiem warmińskim, a następnie ufundował kaplicę we Fromborku i Wozławkach[6].

W 1889 Galiny wraz z folwarkami Galinki, Kadyki i Tynga zajmowały obszar 1260 ha i były w posiadaniu grafów Eulenburgów (aż do 1945 r.).

Szkoła w Galinach powstała tuż po 1525 r. W 1737 poddano ja nadzorowi państwowemu. W 1935 r. w szkole pracowało trzech nauczycieli i uczyło się 130 dzieci.

W 1939 r. w Galinach mieszkało 800 osób.

Po II wojnie światowej

[edytuj | edytuj kod]

W roku 1945 pałac został splądrowany, a jego ostatni właściciel, hrabia Botho Wend zu Eulenburg, zmarł podczas wywózki na Sybir. Tak skończyło się bytowanie Eulenburgów na tych ziemiach, które trwało nieprzerwanie od czasów średniowiecza, prawie 500 lat. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych i przejęciu przez skarb państwa całego majątku, obiekt zaczął powoli popadać w ruinę, a pałac i park niszczały. Tuż po wojnie zaczęto organizować w nim kolonie dla dzieci, a przez następne pięćdziesiąt lat, mimo prób jego ratowania, obiekt został całkowicie zdewastowany. Dopiero w 1995 roku, na skutek działań nowych właścicieli, rozpoczęła się gruntowna renowacja, która doprowadziła kompleks do obecnego stanu[6]. Obecnie majątek Galiny obejmuje zespół pałacowo-parkowy i folwark ze stadniną koni, pensjonatem i gospodą.

W 1945 r. w Galinach utworzono Zarząd Gminy. Wójtami byli:

  • Stanisław Lisiak (1945-56),
  • Aleksander Brygoła (1946-47)
  • Wacław Kulesza (od 1947, wybrany przez Gminną Radę Narodową).

Tuż po 1945 r. uruchomiono w Galinach młyn wodny, a w 1946 r. piekarnię i spółdzielnię rolniczo-handlową. W 1946 w pałacu przebywała młodzież z Warszawy. W 1946 uruchomiono szkołę a pierwszym kierownikiem był Marian Maciąg. W latach 1973–76 Galiny były siedzibą urzędu gminnego. W 1977 r. gminę Galiny włączono do gminy Bartoszyce. W 1983 r. we wsi było 100 domów z 765 mieszkańcami. We wsi był PGR oraz 88 indywidualnych gospodarstw rolnych, gospodarujących na 754 ha i posiadających łącznie 562 sztuki bydła (w tym 88 krów), 32 sztuki trzody chlewnej, 41 koni i 30 owce. W tym czasie we wsi była ośmioklasowa szkoła podstawowa, filia biblioteczna, klub, kino z 100 miejscami, ośrodek zdrowia, punkt położniczy, punkt apteczny, siedziba leśnictwa, urząd pocztowy, posterunek milicji obywatelskiej, gminna spółdzielnia Samopomoc Chłopska, spółdzielnia oszczędnościowo-pożyczkowa, punkt weterynaryjny, państwowy ośrodek maszyn, kuźnia, stolarnia, młyn, piekarnia, oczyszczalnia zboża, zakład fryzjerski, dwa sklepy spożywcze, dwa sklepy przemysłowe, zakład gastronomiczny z 60 miejscami. We wsi było boisko oraz wodociągi a ulice miały oświetlenie elektryczne.

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty[7]:

 Osobny artykuł: Pałac w Galinach.
  • Zespół pałacowy Eulenburgów został wzniesiony w 1589 r., elementy gotyckie zachowały się w lewym skrzydle pałacu. Główny korpus pałacu dobudowany został w XVIII w., natomiast w wieku XIX wzniesiono dwie wozownie. Na początku w. XX zespół pałacowy przebudowano w stylu neobarokowym.
  • Obok pałacu zachowały się zabudowania folwarczne: oficyna, dwukondygnacyjny spichrz (konstrukcja ryglowa i ceglana, na chorągiewce data 1745 r.,), brama pałacowa, stodoła konstrukcji belkowej z dachem krytym gontem, czworaki i budynek gospodarczy z XIX w..
  • Pałac znajduje się w otoczeniu parku o charakterze krajobrazowym (złoty medal Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za najlepiej przeprowadzoną rewaloryzację w IV konkursie na najlepsze prace z zakresu ochrony zabytkowych założeń ogrodowych).
  • Gotycki kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP, wybudowany ok. 1388 r., orientowany, salowy, z wydzielonym prezbiterium (proboszcz wymieniany już w 1372), powiększony w 1466, wieża od strony zachodniej wybudowana została ok. 1500 r. W 1726 r. Botho Henryk Eulenburg ufundował nad zakrystią bibliotekę, która w XIX w. liczyła kilka tysięcy tomów – portret fundatora znajduje się w muzeum w Kętrzynie, namalowany na blasze. Kościół był częściowo przebudowany w latach 1856-1857. Ołtarz główny, kazalny (z amboną) z 1744, wykonany przez snycerza Doüberta z Bartoszyc[8] a ufundowany w 1740 przez Albrechta Waltera zu Eulenbyrg. Po 1945 r. ambonę wyłączono z ołtarza i przesunięto do nawy, natomiast jej dawne miejsce zajął obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pochodzący z pierwszej połowy XVIII stulecia, z Wilna, namalowany przez Szymona Czechowicza. Cennym zabytkiem jest manierystyczna ława kolatorska z ok. 1600 r., zamówiona przez Botho Eulenburga (zm. 1629) i jego żonę Elżbietę z Truchsessów von Waldburg (zm. 1611). W kościele znajduje się płyta nagrobna małżeństwa Elżbiety i Botho Eulenburgów z 1629 r. oraz Salomona von Kanitza z 1680. Stalle z przełomu XVI i XVII w., z herbami Eulenburgów i Waldburgów, epitafium pastora Prospera Amatusa Friedenhausa z 1740 r. Podwójna płyta nagrobna pochodzi z 1629 r., przedstawia małżonków Botho i Elżbietę Eulenburgów. Druga płyta nagrobna pochodzi z 1680 r. i poświęcona jest Szymonowi von Kanitzowi. Duży dzwon z ornamentem akantu ufundowany był przez Eulenburgów, wykonany w 1756 przez Jana Krystyna Gopinusa.
  • klasycystyczna plebania z 1677 r., przebudowana w 1840 r.
  • ogrodzenie cmentarza przykościelnego z XV w., przebudowane w XIX w.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 180
  • Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn 1993.
  • Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, (Wydanie III poszerzone i uzupełnione) Studio ARTA, Olsztyn, 2001, ISBN 83-912840-2-6 (str. 148-153 pałac).
  • Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic. Wyd. drugie zmienione. Wyd. Pojezierze, Olsztyn 1987, 480 str., ISBN 83-7002-239-1
  • Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom II, Mieczysław Wieliczko, Bronisław Magdziarz (red.), Janina Bosko, Olsztyn: Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, 1999, ISBN 83-912605-0-X, OCLC 831022246.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 31389
  2. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
  3. Kod pocztowy Galiny •• Wyszukiwarka, kody pocztowe, ulice, mapa [online], www.kodypocztowe.info [dostęp 2019-12-12].
  4. W opracowaniu "Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic. Wydanie drugie zmienione z 1987 r. nazwisko jest tak zapisane. Być może jednak jest to błędnie zapisane nazwisko Eulenburgów
  5. Pojawia się jeszcze inaczej zapisane nazwisko rycerza i inna jest data niż w opracowaniu "Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic." O ile nazwisko z rękopisu można różnie odczytać, to sprawdzenia wymaga data.
  6. a b Informacje zaczerpnięte ze strony www.palac-galiny.pl
  7. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 31.12.2017 woj. warmińsko-mazurskie
  8. "Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic" stwierdza, że ołtarz wykonano w gdańskim warsztacie Meissnera. Z kolei "Kościoły i kaplice..." z 1999 r. wskazują na snycerza z Bartoszyc