Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku nad Wisłą

Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny

nr rej. A-352 z dnia 09.06.1958 r. (zespół opactwa kanoników regularnych)
kościół parafialny kościół konwentualny
Główna fasada kościoła
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Czerwińsk nad Wisłą
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Czerwińsku
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 10 lipca 1968 Paweł VI
Historia Data powołania 1 połowa XII wieku
Dane świątyni [[Plik:bazylika|240x240px|alt=Plan świątyni|]] Styl Architektura romańska Świątynia • materiał bud. • kamień Wieża kościelna • liczba wież 2
Położenie na mapie Czerwińska nad Wisłą Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny
Położenie na mapie Polski Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny
Położenie na mapie powiatu płońskiego Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny
Położenie na mapie gminy Czerwińsk nad Wisłą Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny
52°23′43,90″N 20°18′36,02″E
Strona internetowa

Romański portal

Romański portal

Freski w kościele

Ołtarz główny (widok sprzed prac restauratorskich z lat 2018-2020)

Nawa

Nawa

Kościół na przełomie XIX i XX w., widok od wschodu

Bazylika Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku nad Wisłą (zwana też Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia) – romański kościół rzymskokatolicki w Czerwińsku nad Wisłą, dawny kościół klasztorny w klasztorze kanoników regularnych.

Historia

Kościół powstał wraz z klasztorem kanoników regularnych w drugiej ćwierci XII w. Fundatorem założenia był pochodzący z terenu dzisiejszej Belgii, z okolic Liège, Aleksander z Malonne, biskup płocki w latach 1129–1156. Zapewne w fundacji uczestniczyli też książęta Bolesław Kędzierzawy i Henryk Sandomierski. W lipcu 1410 r. Władysław Jagiełło po przeprawie przez Wisłę modlił się tu o powodzenie swej wyprawy przeciwko Krzyżakom, a po bitwie pod Grunwaldem ponoć ofiarował klasztorowi w podzięce swój hełm, który nosił w bitwie.

Klasztor kanoników regularnych został skasowany przez władze rosyjskie w 1819 roku. Klasztor wraz z kościołem objęły norbertanki usunięte z Płocka. W 1902 r. i norbertanki odeszły z Czerwińska, w 1923 r. ich miejsce zajęli salezjanie, którzy podjęli się odbudowy zniszczonego przez okres niezamieszkania klasztoru.

Kościół

Kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, choć we właściwej swej bryle pochodzi z drugiej ćwierci XII w. i uznawany jest za bardzo cenny zabytek architektury romańskiej, nosi na sobie również piętno wielu przebudów, które spowodowały dodanie mu elementów gotyckich i barokowych oraz częściowe zatarcie romańskiego charakteru.

Kościół zbudowany został z ciosów granitowych, pochodzących z lokalnie dostępnych głazów narzutowych, pozostawionych przez cofające się lądolody zlodowaceń plejstoceńskich. Niejednorodna kolorystyka kamienia, od ciemnografitowej przez różne odcienie szarości, ugru i różu aż do czerwieni podnosi walory estetyczne budowli.

Powstał w popularnym w średniowieczu typie trójnawowej bazyliki z niskim transeptem, niewielkim prezbiterium i zespołem dwóch wież od zachodu. Od wschodu nawy boczne i prezbiterium zakończone były apsydami. Wnętrze nawy głównej nie posiadało stropu belkowego ani sklepienia – stropy miały być tylko w nawach bocznych. Nawa główna łączyła się z bocznymi poprzez półkoliste arkady, wsparte na ustawionych na zmianę kolumnach i filarach. Para arkad niskiego transeptu, najbliższych prezbiterium była szersza i wyższa od pozostałych. Od zachodu kościół zwieńczono dwiema wieżami czworokątnymi, posiadającymi biforia na trzech górnych kondygnacjach. Wewnątrz kościoła w przestrzeni między wieżami znajdowała się empora.

W połowie XIII w. wzniesiono prostokątną zakrystię burząc apsydę południowej nawy bocznej. Nawę tę zamknęła prosta ściana, na której wymalowano późnoromańską polichromię z historią Noego. Pierwsza poważniejsza przebudowa spotkała kościół po pożarze z 1328 r. Obniżono wówczas pierwszą parę arkad nawy. Kolejne przebudowy gotyckie miały miejsce w początkach XV i na przełomie XV i XVI w. – dokonano wtedy gotyzacji wnętrza, wydłużono prezbiterium ku zachodowi, w głąb kościoła, poprzez poprowadzenie ścian do wnętrza nawy i zamurowanie pierwszej pary arkad, oraz przebudowano fasadę zachodnią, wznosząc m.in. kruchtę z gotyckim szczytem. W tym okresie również dokonywano przebudów kaplic w apsydach.

W 1. połowie XVII w. dokonano barokizacji wnętrza kościoła. Romańskie kolumny i filary międzynawowe obmurowano cegłą i otynkowano. Zbudowano nowy chór muzyczny (w miejsce empory) i dobudowano nową kruchtę niszcząc romański portal. Powiększono większość otworów okiennych, zaś nawy pokryto sklepieniem kolebkowym z lunetami. W XVIII w. dobudowano do fasady zachodniej monumentalne skarpy. Gdy w 1819 r. klasztor skasowano, zabudowania klasztorne wraz z kościołem przejęły norbertanki z Płocka. Kościół pełnił cały czas funkcje parafialne, jednak stan jego systematycznie się pogarszał. Z materiałów ikonograficznych wynika, że w połowie XIX w.wieża północna pozbawiona była więźby dachowej i dachu, a także górnej części murów.

W 1852 r., o czym świadczy data wyryta w piaskowcu nad najwyższym biforium północnej wieży, przeprowadzono gruntowny remont wież z niewielkim podmurowaniem ich partii szczytowych cegłą, wykonaniem nowego kamiennego gzymsu, nowej więźby dachowej oraz nowego pokrycia dachów dachówką ceramiczną. Mury w górnych partiach wież spięto żelaznymi ankrami. Ponowny remont wież przeprowadzono na początku XX w. Na początku XX w. restaurowano też resztę kościoła, pozyskując fundusze ze sprzedaży cegieł z rozebranego zrujnowanego zachodniego skrzydła klasztoru. Tuż przed I wojną światową Stefan Szyller, przy współpracy z Towarzystwem Opieki nad Zabytkami Przeszłości, dokonał częściowej rekonstrukcji portalu romańskiego, którego fragmenty wówczas odnaleziono – wymagało to podniesienia barokowego chóru muzycznego i przesklepienia przedsionka. Przemurowano też frontowy, schodkowy szczyt ceglany, zmieniając nieco jego formę. Dalsze badania i prace przed i po wojnie pozwoliły odkryć i odnowić romańskie polichromie. Godność bazyliki mniejszej kościołowi nadał papież Paweł VI dekretem z dnia 10 lipca 1968.

Portal

Portal romański znajdujący się w kruchcie (pierwotnie zaś w przedsionku otwartym) jest niezmiernie bogaty w dekoracje. Pochodzi z 1. połowy XII w., jego autor związany był najpewniej z włoskim warsztatem mistrza Wiligelma z Modeny. W dużym stopniu (i nie w całości) został on zrekonstruowany na początku XX stulecia.

Najciekawsza jest dekoracja kapiteli kolumn w uskokach portalu: na lewym jest antyczny heros ujarzmiający smoki, na prawym zaś maska z liśćmi. Są to symbole żywiołów ognia i wody. Dwie brakujące głowice zapewne nosiły symbole żywiołów ziemi i powietrza, tworząc w ten sposób symbolikę całości świata materialnego. Spośród archiwolt trzy są oryginalne: wewnętrzna z plecionką palmetową, środkowa z wałkiem spiralnym i zewnętrzna z wicią winorośli – najbardziej zewnętrzna archiwolta jest XX-wieczna. Istniejący portal nie posiada tympanonu i nadproża – wiemy jednak, że w nadprożu znajdował się rząd arkadek z figurami apostołów (zachowały się dwie, w lapidarium), zaś tympanon przedstawiał Chrystusa na majestacie w otoczeniu symboli czterech ewangelistów. Dekorację ościeży (w drugim, zewnętrznym, obecnie pustym uskoku) stanowiły też prostokątne nisze z umieszczonymi w nich półpostaciami.

W południowym portaliku bocznym zachowały się oryginalne drzwi z romańskimi okuciami. Znajdowała się na nich kołatka czy antaba, wykonana w 1. poł. XII w. – była to odlana z brązu głowa lwa, której z pyska wystawała ludzka główka. W 1939 r. zrabował ją niemiecki profesor Dagobert Frey.

Freski

W południowej kaplicy świątyni znajdują się niezmiernie cenne elementy dekoracji malarskiej kościoła.

Na jej ścianie południowej znajdują się pochodzące prawdopodobnie z 1. poł. XIII w. niewielkie fragmenty monumentalnego malowidła przedstawiającego Sąd Ostateczny. Odkryte ono zostało ponad barokowym sklepieniem i przeniesione tutaj w latach 50. XX w.

Na ścianie wschodniej znajdują się malowidła nieco innego charakteru, o grubym konturze. W dwóch górnych rzędach znajdują się sceny z Genesis, co dało asumpt do przypuszczenia, iż freski te wykonał jakiś lokalny skryptor – mogą być one powiększeniem iluminacji ze zdobionego kodeksu Genesis pochodzącego z 2. połowy XII w., przechowywanego niegdyś w bogatej bibliotece klasztornej. W trzech dolnych rzędach w prostokątnych kwaterach przedstawionych jest kilka innych scen staro- i nowotestamentowych: historia Noego (budowa arki), ofiarowanie Izaaka przez Abrahama, a także przedstawienia śś. Piotra, Pawła i Szczepana.

Na tej samej ścianie odkryto również fragmenty malowidła gotyckiego, z XV w., które przeniesione zostały na ścianę północną. Przedstawiało ono najprawdopodobniej pietę. Poza tym przy oknach kaplicy znajdują się renesansowe ornamenty arabeskowe z 1. połowy XVI w., a na ścianie północnej kaplicy znajdują się malowidła XVII-wieczne przedstawiające mękę pańską.

Freski znaleźć możemy również w innych częściach kościoła. W kaplicy północnej znaleźć można resztki malowidła z XV w., w kaplicy klasztornej znajduje się przedstawienie św. Krzysztofa (również XV w.), zaś w głównej apsydzie kościelnej znajdują się malowidła z 2. ćwierci XVI w. przedstawiające 12 apostołów wiązane z Hansem Dürerem.

Ołtarz

Ołtarz główny wykonany został w Krakowie ok. 1630 r. W jego centrum znajduje się obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, uważany za cudowny, namalowany (lub być może tylko odnowiony) w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.

Bibliografia

• A. Bachulski, Założenie klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 25-letniej działalności naukowej prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929.
• K. Dębski, Bazylika czerwińska, Płock 1988.
• K. Dębski, Sanktuarium Maryjne w Czerwińsku, Warszawa 1993.
• C. Deptuła, Kościelny krąg płocki w połowie XII w., "Roczniki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL", t. 8: 1959, z. 2.
• Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997.
• Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor i H. Samsonowicz, Warszawa 1994.
• H. Folwarski, Poczet opatów klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, "Nasza Przeszłość", t. 4: 1957.
• M. Gębarowicz, Mogilno – Płock – Czerwińsk. Studia nad organizacją Kościoła na Mazowszu w XI i XII w., [w:] Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Dawne Województwo Warszawskie, red. I. Galicka i H. Sygietyńska, z. 16: Płońsk i okolice, Warszawa 1979.
• J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, t. 1: Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
• T. Mroczko, Czerwińsk romański, Warszawa 1972.
• Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Kraków 2000.
• T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976.

Linki zewnętrzne

• Kościół w Czerwińsku – opis i galeria. sztuka.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-07)].
• Sanktuarium Matki Bożej Czerwińskiej
• Artykuł o kościele romańskim w Czerwińsku
• Wirtualny Spacer po Sanktuarium. radoslawsobik.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-12)].