Fortyfikacje Valletty
nr rej. {{{zabytek}}} | |
Mury Valletty widziane z Manoel Island | |
Państwo | Malta |
---|---|
Lokalizacja | |
Typ | |
Data budowy |
{{{data budowy}}} |
Data eksploatacji |
{{{data eksploatacji}}} |
Data opuszczenia |
{{{data opuszczenia}}} |
Bitwy |
Francuska inwazja Malty (1798) |
Wydarzenia |
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
Państwo |
{{{państwo}}} |
---|---|
Typ |
kulturowe |
Spełniane kryterium |
i, vi |
Numer ref. | |
Region[b] | |
Historia wpisania na listę | |
Wpisanie na listę |
{{{data wpisu}}} |
Dokonane zmiany |
{{{dokonane zmiany}}} |
Fortyfikacje Valletty (malt. Is-Swar tal-Belt Valletta) są ciągiem murów obronnych i innych fortyfikacji, otaczających stołeczne miasto Valletta na Malcie. Pierwszym elementem fortyfikacji był, zbudowany w 1552, Fort św. Elma, lecz budowę fortyfikacji wokół miasta rozpoczęto w 1566, z funduszów Wielkiego Mistrza Jeana de Valette. Fortyfikacje były modyfikowane w ciągu wieków, z wybudowaną w 1856, jako ostatni element obronny, Baterią Lascaris. Większość umocnień pozostała do dziś nienaruszona.
Miasto Valletta, na równi z Nokozją na Cyprze, było uważane za praktyczny przykład idealnego miasta Renesansu, i odnosiło się to tak do fortyfikacji, jak i życia codziennego w mieście.[1] Fortyfikacje były dobrze znane w Europie w XVII wieku, i mogły mieć wpływ na projekt części Twierdzy Luksemburg.[2] W książce z 1874, Valletta została określona jako "jedno z najlepiej ufortyfikowanych miast na świecie."[3] Dzisiaj fortyfikacje Valletty uważane są za najważniejsze z wszystkich fortyfikacji Malty,[4] i są częścią światowego dziedzictwa UNESCO.[5]
Historia
Tło historyczne
Budowa ufortyfikowanego miasta na półwyspie Sciberras była brana pod uwagę po raz pierwszy w 1524, kiedy Zakon św. Jana wysłał komisję, w celu sprawdzenia przydatności wysp maltańskich.[6] W tym czasie, jedyną fortyfikacją na półwyspie była wieża strażnicza, zbudowana przez Aragończyków w 1488.[7] Wieża została wzmocniona w 1533, lecz planowane miasto nie zostało zbudowane, ponieważ Zakon skoncentrował się na budowie fortyfikacji Birgu, które stało się jego bazą.[8]
W 1551 wojska osmańskie, po krótkim, nieudanym ataku na Maltę, zdobyły Gozo a następnie Trypolis, czego rezultatem było ustanowienie przez Zakon komisji, w celu poprawienia fortyfikacji na wyspie. W 1552, aragońska strażnica została zburzona, a na jej miejscu zbudowano Fort Saint Elmo. Fort odegrał doniosłą rolę podczas Wielkiego Oblężenia Malty w 1565. Wprawdzie ostatecznie upadł po miesiącu zażartej walki, podczas której został zabity osmański generał Turgut, ale Rycerze Zakonu utrzymali się w Birgu i Senglei aż do czasu przybycia wojsk pomocniczych, i oblężenie zostało odparte.[9]
Budowa
Po tym, jak Zakon wyszedł zwycięsko z oblężenia, otrzymał finansową pomoc z Europy, która została spożytkowana na zbudowanie nowej stolicy na półwyspie Sciberras. Papież wysłał włoskiego inżyniera Francesco Laparelliego, aby ten zaprojektował fortyfikacje miejskie,[10] które zostały zaprojektowane jako włoski system bastionów.[11] Oryginalny projekt Laparelliego składał się z otoczonego bastionami rdzenia (enceinte), z dziewięcioma nadszańcami (ang. cavalier) oraz fosy. Miasto zostało zaprojektowane według systemu hippodamejskiego, miało zawierać arsenał dla floty oraz Manderaggio (port dla małych statków).[6]
Kamień węgielny nowego miasta został położony przez Wielkiego Mistrza Jeana de Valette 28 marca 1566, a miasto zostało nazwane Valletta na jego cześć. Mury miejskie były jednymi z pierwszych konstrukcji budowlanych, postawionych w mieście, i w większości zostały skończone w latach 1570-tych. W trakcie stawiania murów dokonano pewnych zmian w stosunku do projektu, i tylko dwa nadszańce zostały zbudowane, a arsenału i Manderaggio nigdy nie zbudowano. Fort Saint Elmo, który został poważnie uszkodzony podczas Oblężenia 1565, został odbudowany i włączony w system murów miejskich.[6]
Miasto Valletta oficjalnie zostało stolicą Malty oraz siedzibą Zakonu w dniu 18 marca 1571, jakkolwiek ciągle nie było ukończone.[12] Na koniec XVI w. Valletta była największym skupiskiem mieszkańców na Malcie.[11]
Ulepszenia i imodyfikacje
W wiekach XVII i XVIII, fortyfikacje Valletty były wzmacniane poprzez budowę różnych konstrukcji, wysuniętych przed ich główną linię, wliczając w to cztery przeciwstraże wzdłuż przedpola, jak również osłoniętą drogę na przeciwskarpie (ang. covertway) oraz skarpę (ang. glacis). W późnych latach 1680-tych, północny koniec półwyspu, wraz z Fort St. Elmo, został również włączony w system bastionów wokół rdzenia (ang. enceinte), znany jako Carafa Enceinte, aby zapobiec lądowaniu wroga od strony morza.[7]
Pomimo tych zmian, zdawano sobie sprawę, że mury Valletty nie były wystarczająco mocne, aby wytrzymać oblężenie. W roku 1635 rozpoczęto budowę Floriana Lines, włączając w to mury frontowe Valletty. Floriana Lines były również modyfikowane w XVIII w. W latach późniejszych, przedmieście Floriany rozbudowało się na terenach pomiędzy Floriana Lines a murami frontowymi Valletty, i jest teraz miastem samym w sobie.[6]
Flanki (boczne strony) miasta zostały osłonięte później, w wiekach XVII i XVIII. Zbudowano Santa Margherita Lines, Cottonera Lines i Fort Ricasoli od strony Grand Harbour, oraz Fort Manoel i Fort Tigné od strony Marsamxett.[13] Późniejsze projekty, włączając w to budowę fortyfikacji na Corradino i Ta' Xbiex, zostały zrobione, lecz pozostały niewykonane.[14]
Okupacja francuska oraz rządy brytyjskie
Fortyfikacje Valletty zostały użyte po raz pierwszy podczas francuskiej inwazji Malty 9 czerwca 1798 r. Zakon skapitulował po trzech dniach, 12 czerwca, i Valletta oraz jej fortyfikacje przeszły w ręce Francuzów. Podczas inspekcji fortyfikacji, Napoleon podobno zauważył: "Jestem bardzo zadowolony, że oni otwarli dla nas bramy."[15]
Kilka miesięcy po rozpoczęciu francuskiej okupacji, Maltańczycy zbuntowali się przeciwko Francuzom i zablokowali ich na terenie Wielkiego Portu, z brytyjską, neapolitańską i portugalską pomocą. Francuzi zdołali wytrzymać w Valletcie do września 1800 roku, kiedy to generał Vaubois skapitulował przed Brytyjczykami, którzy przejęli władzę nad wyspą.[16]
Podczas władzy Brytyjczyków fortyfikacje podlegały różnym modyfikacjom. Najbardziej znaczącą z nich była budowa Fortu Lascaris w latach 1854-1856. Do innych modyfikacji można zaliczyć dodanie baterii artyleryjskich oraz betonowych podstaw dział, zmiany w strzelnicach oraz zbudowanie prochowni. Wszystkie trzy oryginalne bramy do miasta, zbudowane jeszcze przez Rycerzy Zakonu, zostały zburzone i dwie z nich zostały zastąpione przez większe.[17]
Brytyjczycy wielokrotnie w XIX w. proponowali zburzenie fortyfikacji Valletty. Pierwszy wniosek wyszedł na początku wieku od generała-majora Henry'ego Pigota.[18] W 1853 r. padła propozycja, aby zburzyć Saint James Cavalier, aby zrobić miejsce pod szpital wojskowy. W roku 1855, sir John Pynnefather zaproponował zbudowanie cytadeli na wyższym terenie półwyspu Sciberras, na miejscu przedpola Valletty i otaczającego go terenu.[19] W 1872 r. proponowano zburzyć wysunięte konstrukcje na przedpolu, natomiast wyburzenie kompletne przedpola było wnioskowane w roku 1882.[6] Finalnie, fortyfikacje pozostały w olbrzymiej części nietknięte, a jedyną częścią, która została zburzona była Luneta św. Magdaleny (St. Madeleine's Lunette), ulokowana przed wejściem do miasta (na miejscu, gdzie dziś Fontanna Trytona.[20]
Fortyfikacje przestały być używane do celu, w którym zostały zbudowane, pomiędzy końcowymi latami XIX w. a początkiem XX w. Niektóre ich części, jak Fort Saint Elmo, Fort Lascaris oraz Saluting Battery pozostały w użyciu aż do okresu po II wojnie światowej. Fort Saint Elmo został wycofany z użycia w roku 1972.[21] Fortyfikacje zostały wpisane na Listę Zabytków 1925.[22]
W latach 1960-tych, XIX-wieczna Porta Reale została zburzona, dając miejsce nowej City Gate.[23]
Czasy współczesne
Pierwsze plany odnowienia fortyfikacji Valletty, równolegle z fortyfikacjami Birgu, Mdiny oraz Cytadelą, zostały zrobione w roku 2006.[24][25] Prace rozpoczęły się w roku 2010, na podstawie projektu opisywanego jako "największy w stuleciu". "Dzicy lokatorzy" zostali usunięci z publicznych terenów wokół fortyfikacji.[26] Górna część Fortu St. Elmo została odnowiona, jego dolne części - wyczyszczone.[27] Kaplica św. Rocha w St. Michael Counterguard, zbombardowana w czasie II wojny światowej, została odbudowana w roku 2014.[28]
W roku 2011, Brama Miejska, zbudowana w latach 1960-tych, została zburzona, i nowa City Gate została ukończona w 2014 r.[29]
Układ fortyfikacji
Fortyfikacje frontowe Valletty
Fortyfikacje frontowe Valletty to system bastionów, zawierający dojście do miasta od strony lądu. W ich skład wchodzą:[30]
- St. Michael's Bastion (Bastion św. Michała), znany też jako Spencer's Bastion (Bastion Spencera)[31] - półbastion na zachodnim krańcu murów frontowych. W r. 1674 zbudowano tam dwa wiatraki, zburzone w XIX w.[32] Aktualnie bastion tworzy część Ogrodów Hastings.[33]
- St. John's Curtain (Kurtyna św. Jana) - mur obronny łączący bastiony św. Michała oraz św. Jana. Tworzy on teraz część Ogrodów Hastings.[34]
- St. John's Bastion (Bastion św. Jana) - wielki bastion rozwartokątny, z odtworzoną bartyzaną na jego wystającym narożniku. W tej chwili tworzy część Ogrodów Hastings.[35]
- St. John's Cavalier (Nadszaniec św. Jana) - pięcioboczny nadszaniec, górujący nad bastionem św. Jana. Aktualnie mieści ambasadę Suwerennego Rycerskiego Zakonu Szpitalników Świętego Jana na Malcie.[36]
- Porta Reale Curtain (Kurtyna Porta Reale) - mur obronny łączący bastiony św. Jana i św. Jakuba. Główna brama miasta znajduje się w ciągu tego muru.[37]
- St. James Bastion (Bastion św. Jakuba) - wielki bastion rozwartokątny, z bartyzaną na jego wystającym narożniku. Jego grube przedpiersie z ambrazurami zostało zdemontowane. Bastion jest zajmowany przez Bank Centralny Malty oraz parking samochodowy.[38]
- St. James Cavalier (Nadszaniec św. Jakuba) - pięcioboczny nadszaniec, górujący nad bastionem św. Jakuba. Mieści aktualnie centrum kulturalne.[39]
- Castile Curtain (Kurtyna Castile) - mur obronny łączący bastiony św. Jakuba oraz św. Piotra i Pawła. Jego przedpiersie zostało w dużym stopniu zdemontowane, aby zrobić miejsce dla drogi wiodącej z Floriany do Valletty.[40]
- St. Peter and St. Paul Bastion (Bastion św. Piotra i św. Pawła) - bastion o dwupoziomowym narożniku, znajdujący się na wschodnim krańcu murów frontowych. Górna część tworzy teraz Upper Barrakka Gardens, a dolna część mieści Saluting Battery.[41] XIX-wieczny Fort Lascaris jest ulokowany poniżej bastionu.
Przed murami frontowymi znajduje się głęboka sucha fosa.[42] Pozostałości stanowiska obronnego odkryto na jej dnie w 2012 r.[43]
Bastiony są osłaniane z przodu przez mniejsze elementy fortyfikacji:
- St. Michael's Counterguard - trzypoziomowa przeciwstraż, zbudowana w 1640 r. w pobliżu Bastionu św. Michała. Niższy poziom zawiera bartyzanę na wystającym narożniku oraz małą kaplicę pw. św. Rocha.[44] Kaplica, zniszczona w czasie II wojny światowej, została odbudowana w roku 2014.[28]
- St. John's Counterguard - pięcioboczna przeciwstraż, zbudowana w 1640 r. w pobliżu Bastionu św. Jana. Jej wystający narożnik zawiera bartyzanę, mieści się tam również magazyn prochu. Jest w tej chwili używana jako boisko piłkarskie.[45]
- St. Madeleine's Lunette - luneta osłaniająca Porta Reale Curtain oraz wejście do miasta. Została rozebrana w XIX w., na jej miejscu stoi teraz Fontanna Trytona.[20]
- St. James Counterguard – pięcioboczna przeciwstraż, zbudowana w 1640 r. w pobliżu Bastionu św. Jakuba. Jej wystający narożnik zawiera bartyzanę, mieści się tam również magazyn prochu. Na centralnym poziomie znajduje się współcześnie przybudówka Banku Centralnego Malty.[46]
- St. Peter and St. Paul Counterguard - dwupoziomowa przeciwstraż, zbudowana w 1640 r. w pobliżu Bastionu św. Piotra i św. Pawła. Jej wystający narożnik zawiera bartyzanę, mieści się tam również magazyn prochu i betonowa platforma obserwacyjna.[47]
Te elementy fortyfikacji były otoczone przez czołową fosę, której tylko część jest widoczna; reszta została zasypana gruzem.[20]
Fortyfikacje od strony Marsamxett
Fortyfikacje od strony portu Marsamxett, rozpoczynają się od Bastionu św. Michała w ciągu fortyfikacji frontowych, a kończą się na Bastionie św. Grzegorza w Forcie Saint Elmo. W ich skład wchodzą:
- St. Andrew Tenaille – małe kleszcze poniżej Bastionu św. Michała.[48]
- St. Andrew's Bastion (Bastion św. Andrzeja) - asymetryczny pięcioboczny bastion. Jest on dwupoziomowy, w jego dolnej części oryginalnie znajdowała się Marsamxett Gate, zburzona na początku XX w.[49] Poniżej bastionu znajduje się niewielka faussebraye. W r. 1838 w bastionie została zbudowana Kolumna Ponsonby'ego, lecz została zniszczona przez uderzenie pioruna w 1864 roku.[50]
- Manderaggio Curtain (Kurtyna Manderaggio) - mur obronny łączący bastion św. Andrzeja i bastion św. Salwatora. Oryginalnie był podzielony na dwie części, aby umożliwić statkom wpływanie do Manderaggio, lecz przerwa została zamurowana, kiedy prace nad Manderaggio zostały zarzucone.[51]
- San Salvatore Bastion (Bastion św. Salwatora) - płaskoczołowa platforma artyleryjska. W czasie II wojny światowej w bastionie wykopane były różne schrony przeciwlotnicze.[52]
- German Curtain (Kurtyna Niemiecka) - mały mur obronny na północ od bastionu św. Salwatora. Tu również były kopane schrony przeciwlotnicze. Czasami German Curtain jest określany jako bastion.[53]
- St. Sebastian Curtain (Kurtyna św. Sebastiana) - mały mur obronny na północ od German Curtain. Tu również były kopane schrony przeciwlotnicze. Czasami St. Sebastian Curtain jest określany jako bastion.[54]
- English Curtain (Kurtyna Angielska) - długi mur obronny koło St. Elmo Bay (Zatoki św. Elma). W pobliżu znajduje się Zajazd Bawarski. W obrębie English Curtain znajduje się Jews' Sally Port oraz szereg schronów przeciwlotniczych. Pomiędzy English Curtain a French Curtain znajduje się zrekonstruowana bartyzana.[55]
- French Curtain (Kurtyna Francuska) - długi mur obronny koło St. Elmo Bay, połączony z Fortem Saint Elmo.[56]
Fortyfikacje od strony Grand Harbour
Fortyfikacje od strony Grand Harbour rozpoczynają się od Bastionu św. Piotra i św. Pawła w ciągu fortyfikacji frontowych Valletty, a kończą na Kurtynie św. Ubaldeski Fortu Saint Elmo. W ich skład wchodzą:[30]
- Fort Lascaris, znany też jako Bateria Lascaris lub Lascaris Bastion - bateria w pobliżu Bastionu św. Piotra i św. Pawła, zbudowana przez Brytyjczyków w latach 1854-1856. W pobliżu znajduje się muzeum Lascaris War Rooms.[57]
- Marina Curtain (Kurtyna Mariny), znana też jako Liesse Curtain (Kurtyna Liesse) – mur osłonowy łączący Bastion św. Piotra i św. Pawła z Bastionem św. Barbary. Oryginalnie mieściła się w nim Del Monte Gate, w XIX w. zburzona i zastąpiona przez Victoria Gate.[58]
- St. Barbara Bastion (Bastion św. Barbary) - prostoczołowy bastion o niskim przedpiersiu. Na południowym narożniku bastionu umiejscowiona jest bartyzana.[59]
- St. Lucia Curtain (Kurtyna św. Łucji) - mur osłonowy łączący Bastion św.Barbary z Bastionem św. Krzysztofa.[60]
- St. Christopher Bastion (Bastion św. Krzysztofa) - dwupoziomowy, pięcioboczny bastion; został częściowo naruszony, aby zbudować obwodnicę Valletty.[61] Na wyższym poziomie znajdują się Lower Barrakka Gardens, a na niższym - Siege Bell War Memorial oraz Monument to the Unknown Soldier (Pomnik Nieznanego Żołnierza). Większa część dolnej baterii, zbudowanej w latach 1680-tych, została rozebrana, gdy budowano obwodnicę Valletty.[62]
- St. Lazarus Curtain (Kurtyna św. Łazarza) - mur osłonowy łączący Bastion św. Krzysztofa i Bastion św. Łazarza.[63]
- St. Lazarus Bastion (Bastion św. Łazarza) - płaskolicy bastion, w którym znajduje się kilka brytyjskich stanowisk ogniowych oraz magazym.[64]
Fort Saint Elmo
Fort Saint Elmo jest najstarszą częścią fortyfikacji Valletty. Ma on pod kontrolą wejście do obu portów: Grand Harbour oraz Marsamxett. Fort oraz przyległe tereny zawierają:[30]
- Upper St. Elmo (Górny Saint Elmo) - oryginalna twierdza gwiazda, składająca się z dwóch półbastionów, dwóch boków i dwóch czół, placu defilad, budynków koszarowych oraz wielkiego nadszańca.
- Vendôme Bastion (Bastion Vendôme) - bastion zbudowany w 1614 r., łączący Kurtynę Francuską z Fortem St. Elmo. Znajduje się na nim bartyzana. Po otoczeniu przez Carafa Enceinte, został przekształcony w magazyny, a później w zbrojownię. Dziś bastion jest częścią Narodowego Muzeum Wojny.[65]
- Carafa Enceinte (Dolny St. Elmo) - zespół bastionów i kurtyn, zbudowany dookoła Fortu St. Elmo po roku 1687. W jego skład wchodzą:
- St. Gregory Bastion (Bastion św. Grzegorza) - niesymetryczny bastion z lewym czołem dłuższym. Został przerobiony przez Brytyjczyków na pomieszczenie dla dział szybkostrzelnych QF 6 pounder 10 cwt gun.[66]
- St. Gregory Curtain (Kurtyna św. Grzegorza) - mur osłonowy łączący Bastion św. Grzegorza i Bastion Niepokalanego Poczęcia. Znajdują się tam stanowiska różnego rodzaju dział brytyjskich.[67]
- Conception Bastion (Bastion Niepokalanego Poczęcia), znany również jako Ball's Bastion (Bastion Balla) - mały pięcioboczny bastion, mieszczący pewną ilość stanowisk dział, magazyny oraz pokoje dla żołnierzy obsługujących działa. Sir Aleksander Ball został pochowany w bastionie.[68]
- Sta. Scholastica Curtain (Kurtyna św. Scholastyki) - mur osłonowy łączący Bastion Niepokalanego Poczęcia z Bastionem św. Jana.
- ↑ Cosmescu, Dragos "Nicosia", fortified-places.com. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Luxembourg", fortified-places.com. Zarchiwizowano z oryginału 22 Lut 2015. (ang.)
- ↑ William Pembroke Petridge: The American Travellers' Guides: Hand-books for Travellers in Europe and the East, Being a Guide Through Great Britain and Ireland, France, Belgium, Holland, Germany, Austria, Italy, Egypt, Syria, Turkey, Greece, Switzerland, Tyrol, Denmark, Norway, Sweden, Russia, Spain, and Portugal. Petridge & Company, 1874, s. 517. (ang.).
- ↑ Malta restores her historic fortifications. „Arx - International Journal of Military Architecture and Fortification”. 8, s. 7, 07.2011. (ang.). Dostęp 16 Sie 2015.
- ↑ "City of Valletta", UNESCO World Heritage List. Dostęp 16 Sie 2015. (ang.)
- ↑ a b c d e Attard, Sonia "The Valletta Fortifications", aboutmalta.com. Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
- ↑ a b "Fort St. Elmo" (PDF), Heritage Malta. Zarchiwizowano z oryginału 6 Gru 2013. (ang.)
- ↑ Zammit, Vincent: Il-Gran Mastri - Ġabra ta' Tagħrif dwar l-Istorja ta' Malta fi Żmienhom - L-Ewwel Volum 1530-1680. Valletta: Valletta Publishing & Promotion Co. Ltd., 1992, s. 22. (malt.).
- ↑ Jackson, James "History's bloodiest siege used human heads as cannonballs", Daily Mail (07.07.2007). Dostęp 11 Wrz 2015. (ang.)
- ↑ Eccardt, Thomas M.: Secrets of the Seven Smallest States of Europe: Andorra, Liechtenstein, Luxembourg, Malta, Monaco, San Marino, and Vatican City. New York City: Hippocrene Books, 2005, s. 235. ISBN 978-0-7818-1032-6. (ang.).
- ↑ a b "Valletta - 1566", MilitaryArchitecture.com. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ Gaul, Simon: Malta, Gozo & Comino. New Holland Publishers, 2007, s. 100. ISBN 978-1-86011-365-9. (ang.).
- ↑ Tentative Lists "Knights' Fortifications around the Harbours of Malta", UNESCO Tentative Lists. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ Stephen C. Spiteri. Fort Manoel. „ARX Occasional Papers”. 4, 2014. (ang.). Dostęp 11 Lip 2015.
- ↑ "Valletta - The Fortifications", romeartlover.tripod.com, Dostęp 28 Sie 2015. (ang.)
- ↑ "The Conflict for Malta, 1798 – 1802", napoleon-series.org (12.2008). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Valletta" (PDF), National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Wrz 2015. (ang.)
- ↑ Bonello, Giovanni "Let’s hide the majestic bastions", Times of Malta (08.11.2012). Dostęp 5 Paź 2014. (ang.)
- ↑ "Regimental Hospitals and Military Hospitals of the Malta Garrison", maltarmc.com. Wyd. British Army Medical Services And the Malta Garrison 1799 – 1979. Dostęp 21 Paź 2015. (ang.)
- ↑ a b c "Advanced Ditch - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ Gusman, George R. "Fort St Elmo", Times of Malta (05.04.2012). Dostęp 11 Wrz 2015. (ang.)
- ↑ "Protection of Antiquities Regulations 21st November, 1932 Government Notice 402 of 1932, as Amended by Government Notices 127 of 1935 and 338 of 1939.", Malta Environment and Planning Authority. Zarchiwizowano z oryginału 20 Kwi 2016. (ang.)
- ↑ Attard, Chris "The gate triumphant", Times of Malta (24.08.2008). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ Zammit, Ninu "Restoration of forts and fortifications", Times of Malta (12.12.2006). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
- ↑ "A fortune on fortifications", Times of Malta (20.06.2008). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
- ↑ Ameen, Juan "Restoration starts on Valletta bastions", Times of Malta (01.02.2010). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
- ↑ "Updated - Upper Fort St Elmo restoration nears completion", Times of Malta (04.11.2014). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
- ↑ a b "Counterguard Chapel Reconstructed", MilitaryArchitecture.com (20.11.2014). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
- ↑ Calleja, Claudia "City Gate bites the dust", Times of Malta (06.05.2011). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ a b c Meli, Pavla Antonia: An Introduction to the Hospitaller Military Architecture of Valletta. 1998. (ang.).
- ↑ Donald H. Simpson. Some public monuments of Valletta 1800–1955. „Melita Historica”. 2 (3), s. 157, 1958.
- ↑ "Windmill St Michael's Bastion 1", The Malta Windmill Database. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Michael Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St John Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St John Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St John Cavalier - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Porta Reale Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St James Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St James Cavalier - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Castile Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "SS Peter and Paul Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Main Ditch - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|accessdate. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Flanking battery discovered in Valletta Ditch", MilitaryArchitecture.com (25.02.2012). Dostęp 11 Lut 2015. (ang.)
- ↑ "St Michael Counterguard - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St John Counterguard - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St James Counterguard - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "SS Peter and Paul Counterguard - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Andrew Tenaille - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Andrew Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "The lost landmarks of Malta: Ponsonby’s Column, Valletta", The Malta Independent (26.01.2014). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Manderaggio Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "San Salvatore Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "German Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St. Sebstian Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "English Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "French Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Lascaris Battery - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Marina Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Barbara Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Lucy Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Christopher Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Grunenburg low battery - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Lazarus Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Lazarus Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "Vendôme Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Gregory Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ "St Gregory Curtain - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
- ↑ Conception Bastion - Valletta", National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)