Tadeusz Łomnicki

Tadeusz Łomnicki (ur. 18 lipca 1927 w Podhajcach, zm. 22 lutego 1992 w Poznaniu) – polski aktor teatralny i filmowy, reżyser teatralny, dramaturg, pedagog oraz założyciel i pierwszy dyrektor warszawskiego Teatru na Woli.

Tadeusz Łomnicki

Tadeusz Łomnicki
Data i miejsce urodzenia	18 lipca 1927 Podhajce
Data i miejsce śmierci	22 lutego 1992 Poznań
Zawód	aktor
Współmałżonek	Maria Bojarska
Lata aktywności	1946–1992
Zespół artystyczny
Stary Teatr w Krakowie (1945–1946) Teatr Śląski w Katowicach (1946–1947) Teatry Dramatyczne w Krakowie (1947–1949) Teatr Współczesny w Warszawie (1949–1974) Teatr Narodowy w Warszawie (1974–1976) Teatr na Woli w Warszawie (1976–1981) Teatr Polski w Warszawie (1981–1984) Teatr Studio w Warszawie (1984–1988)
Odznaczenia
Strona internetowa

Tadeusz Łomnicki i Stanisław Winczewski jako górnicy w filmie Stalowe serca

Tadeusz Łomnicki i Eugeniusz Fulde w sztuce Sen nocy letniej, Teatr w Krakowie, 1948

Tadeusz Łomnicki (z lewej) i Tadeusz Janczar w filmie Pokolenie, 1954

Grób Tadeusza Łomnickiego na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie autorstwa Grzegorza Kowalskiego

Gwiazda w łódzkiej Alei Gwiazd

Tablica pamiątkowa przy wejściu do kamienicy przy ul. Piwnej 21/23 w Warszawie, w której w latach 1966–1992 mieszkał Tadeusz Łomnicki

Dorobek artystyczny Łomnickiego obejmuje 82 role sceniczne, 51 ról filmowych, 26 ról w spektaklach teatru telewizji, 12 reżyserii teatralnych. Dwie spośród napisanych przez niego sztuk – „Noe i jego menażeria” i „Kąkol i pszenica” doczekały się realizacji. Uznawany za jednego z najwybitniejszych aktorów w historii polskiej kinematografii.

Życiorys

Urodził się w rodzinie Mariana, urzędnika pocztowego, i Jadwigi, nauczycielki. Brat Jana, reżysera i scenarzysty. Podczas okupacji niemieckiej ukończył w 1942 Gimnazjum Handlowe w Dębicy. Następnie przebywał w Krakowie, gdzie łączył pracę zarobkową (robotnik kolejowy, praca w banku) z nauką gry na skrzypcach. W czasie II wojny światowej należał do Szarych Szeregów, później był żołnierzem Armii Krajowej.

Po wkroczeniu w 1945 roku Armii Czerwonej do Krakowa wstąpił do Milicji Obywatelskiej, którą opuścił niespełna rok później, aby urzeczywistnić swoje artystyczne marzenia. W 1946 ukończył Studium Teatralne przy Starym Teatrze w Krakowie. W sezonie 1946/47 występował w Teatrze Miejskim w Katowicach. Po powrocie do Krakowa, w latach 1947–1949 występował w funkcjonujących wtedy Miejskich Teatrach Dramatycznych (Kraków), gdzie zadebiutował jako dramaturg (sztuka Noe i jego menażeria). Od 1949 grał w Warszawie, zaangażowany do Teatru Współczesnego. Od roku 1952 był w zespole Teatru Narodowego. W 1954 ukończył studia na Wydziale Reżyserskim PWST w Warszawie (dyplom w 1965). W 1957 ponownie przeszedł do zespołu Teatru Współczesnego i pozostał tam do 1974. Jako reżyser zadebiutował w 1965 na Małej Scenie Teatru Współczesnego. W 1969 został prorektorem, a w następnym roku rektorem warszawskiej PWST i był nim w latach 1970–1981. W 1976 założył i objął dyrekcję oraz kierownictwo artystyczne Teatru Na Woli. Zagrał tu m.in. Goyę w Gdy rozum śpi Vallejo w reżyserii Andrzeja Wajdy, Bukara w Przedstawieniu „Hamleta” we wsi Głucha Dolna, Fantazego w Fantazym Słowackiego i Salieriego w Amadeuszu Shaffera. W 1981 zrezygnował z dyrekcji Teatru Na Woli, zakończył też drugą kadencję rektora PWST.

Kiedy ciężko zachorował, operację serca w Londynie zorganizował i zapłacił za nią Roman Polański, u którego później przez kilka miesięcy mieszkał w Paryżu. Choroba serca i operacja w Londynie spowodowały blisko dwuletnią przerwę w jego życiu zawodowym.

W roku 1984 przeszedł do zespołu aktorskiego Teatru Studio. Od roku 1988, niezwiązany etatowo z żadną sceną, występował nadal gościnnie w teatrach: Dramatycznym, Powszechnym i Współczesnym. Pisał także wiersze, nowele, eseje i wspomnienia („Spotkania teatralne”, 1984).

Tadeusz Łomnicki zagrał wiele ról filmowych – w takich produkcjach jak Pokolenie, Niewinni czarodzieje i Człowiek z marmuru Andrzeja Wajdy, Eroica Andrzeja Munka, Kontrakt Krzysztofa Zanussiego, Przypadek i Dekalog VIII Krzysztofa Kieślowskiego oraz Pan Wołodyjowski i Potop Jerzego Hoffmana, gdzie zagrał postać pułkownika Michała Wołodyjowskiego.

W ostatnich miesiącach życia pochłaniała go praca nad szekspirowskim Królem Learem w Teatrze Nowym w Poznaniu. Zmarł na atak serca, w czasie jednej z prób do tej sztuki. Ostatnie jego słowa były słowami Leara: „Więc jakieś życie świta przede mną. Dalej, łapmy je, pędźmy za nim, biegiem, biegiem!”. Po jego śmierci Jan Kott napisał: odszedł jeden z największych aktorów w jego pokoleniu. W Polsce i na świecie.

Pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A30-tuje-14).

Życie prywatne

Był pięciokrotnie żonaty, ostatnią żoną była Maria Bojarska. Miał syna Jacka Łomnickiego (1951–2009), operatora filmowego. Był ateistą.

Działalność polityczna

W 1951 roku złożył deklarację o przystąpienie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (jego żona Maria Bojarska w książce Król Lear nie żyje wspomina o zaświadczeniu, z którego wynika, że należał do partii już w 1948 roku). Początkowo odmawiano mu zgody na wstąpienie do partii z powodu jego AK-owskiej przeszłości, której zresztą nie ukrywał. W grudniu 1971 roku zasiadł w Prezydium VI Zjazdu PZPR, a na jego zakończenie został zastępcą członka Komitetu Centralnego PZPR. Na VII Zjeździe, w grudniu 1975 roku, ponownie na VIII Zjeździe w 1980 roku oraz po Nadzwyczajnym IX Zjeździe PZPR w lipcu 1981 r. Łomnicki był wybierany członkiem KC PZPR. Po wprowadzeniu stanu wojennego oddał legitymację członkowską (17 XII 1981 roku). Mimo propozycji: najpierw Mieczysława Rakowskiego, a po 1989 roku – Lecha Wałęsy, do świata polityki nie wrócił. Od 1974 był także członkiem Prezydium Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.

Ocena kariery aktorskiej

Był aktorem o nieograniczonych, jak pisano, możliwościach wyrazu i umiejętnościach przeistaczania się. Do historii teatru przeszły jego role Orestesa w Ifigenii w Taurydzie Goethego, Artura Ui w Karierze Artura Ui Brechta, Solonego w Trzech siostrach Czechowa, Łatki w Dożywociu Fredry, Kapitana Edgara w Play Strindberg Dürrenmatta w reżyserii Andrzeja Wajdy – wszystkie w Teatrze Współczesnym, a także jego Prysypkin w Pluskwie Majakowskiego w Teatrze Narodowym oraz Horodniczy w Rewizorze Gogola i Sager w Stalinie Salvatore’a w Teatrze Tv.

Filmografia

• 1946: Dwie godziny – Kuba
• 1948: Stalowe serca – górnik Wiktor Tuszyński
• 1950: Dwie brygady – aktor Pietrzak grający Jarkę, syna Karhana
• 1951: Załoga – Józef Wietecha, uczeń Państwowej Szkoły Morskiej
• 1953: Żołnierz zwycięstwa – żołnierz pochodzący z Mogiły
• 1953: Piątka z ulicy Barskiej – Lutek Kozłowski
• 1954: Pokolenie – Stach
• 1956: Trzy kobiety – gość informujący o losach pułkownika Obertyna
• 1957: Eroica – porucznik Zawistowski
• 1958: Zamach – Marek
• 1958: Ósmy dzień tygodnia – Grzegorz Walicki, brat Agnieszki
• 1958: Baza ludzi umarłych – „Partyzant”
• 1959: Kamienne niebo – Maniuś
• 1960: Niewinni czarodzieje – Bazyli
• 1961: Czas przeszły – Antoni, członek oddziału
• 1962: Zerwany most – inżynier
• 1963: Wiano – nauczyciel Edek, chłopak Ulki
• 1963: Mansarda – Hilary
• 1964: Życie raz jeszcze – Jakuszyn
• 1964: Pierwszy dzień wolności – porucznik Jan
• 1965: Potem nastąpi cisza – major Świętowiec
• 1965: Głos ma prokurator – oskarżony Wojciech Trepa
• 1966: Kontrybucja – kasjer w banku
• 1966: Lekarz stwierdza... – dr Manfred Mauerer
• 1966: Bariera – lekarz w przychodni zakładowej
• 1967: Zabijaka – Łuczkow
• 1967: Stajnia na Salvatorze – Jan Gajewski „Zyga”
• 1967: Ręce do góry – Opel Rekord
• 1969: Przygody pana Michała – Michał Wołodyjowski
• 1969: Pan Wołodyjowski – Michał Wołodyjowski
• 1970: Pan Dodek – woźny w urzędzie
• 1971: Gwiazda Wytrwałości – Joachim Lelewel
• 1972: Poślizg – nerwowy klient warsztatu samochodowego
• 1973: Nagrody i odznaczenia – sekretarz partii
• 1973: Listy naszych czytelników – bohater
• 1974: Potop – Michał Wołodyjowski
• 1976: Człowiek z marmuru – reżyser Jerzy Burski
• 1977: Tańczący jastrząb – dyrektor
• 1977: Żołnierze wolności – Bolesław Kowalski, dowódca AL okręgu Warszawa-Miasto w Powstaniu Warszawskim
• 1977: Granica – starosta Czechliński
• 1977: Akcja pod Arsenałem – lekarz
• 1978: ...Gdziekolwiek jesteś panie prezydencie... – Stefan Starzyński
• 1979: Klucznik – hrabia
• 1980: Wizja lokalna 1901 – burmistrz Mossenbach
• 1980: Kontrakt – Adam Ostoja-Okędzki
• 1981: Przypadek – komunista Werner
• 1981: Limuzyna Daimler-Benz – profesor Stefan Hahn
• 1982: Dom – adwokat-oświęcimiak, obrońca Kazanowicza (odc. 9)
• 1984: Miłość z listy przebojów – profesor, członek „teatrzyku”
• 1984: Dom wariatów – ojciec
• 1985: Kronika wypadków miłosnych – pastor Baum, ojciec Grety i Engela
• 1988: Biesy – kapitan
• 1988: Dekalog VIII – krawiec
• 1989: Modrzejewska – Fiodor Berg
• 1989: Lawa – ksiądz; mężczyzna w Salonie Warszawskim
• 1990: Seszele – śpiewak występujący w roli Scarpii
• 1990: Pensjonat „Słoneczny blask” – Gustaw Leski
• 1990: Napoleon – Michaił Kutuzow (odc. 5)
• 1991: All of me – dyrektor teatru
• 1991: Ferdydurke – wuj

Spektakle Teatru Tv

• Zegarek Jerzy Szaniawski (premiera tv 8 kwietnia 1955) – Jan, jego uczeń
• Wyjątek i reguła Bertolt Brecht (premiera tv 10 sierpnia 1955) – Kulis
• Zawieja Wiera Panowa (premiera tv 3 listopada 1958)
• Rower Lucjan Szenwald (premiera tv 24 listopada 1958)
• Ptak Jerzy Szaniawski (premiera tv 15 grudnia 1958) – Student
• Sceny dramatyczne z „Dziadów” Adama Mickiewicza Adam Mickiewicz (premiera tv 2 listopada 1959)
• Songi i wiersze Brechta Bertolt Brecht (premiera tv 18 stycznia 1960)
• Mizantrop Molier (premiera tv 30 maja 1960)
• Poezja murzyńska (premiera tv 8 lutego 1961)
• Pastwisko na Derebence Charles Ferdinand Ramuz (premiera tv 13 marca 1961) – narrator
• Sonety Krymskie Adam Mickiewicz (premiera tv 16 kwietnia 1961)
• Nowości poetyckie (premiera tv 9 czerwca 1961)
• Kobieta jest diabłem Prosper Mérimée (premiera tv 6 sierpnia 1961)
• Zegarek Jerzy Szaniawski (premiera tv 9 października 1961) – Jan
• Niby gaj Jerzy Andrzejewski (premiera tv 25 października 1961) – narrator
• Wiersze Tadeusz Borowski (premiera tv 21 stycznia 1962)
• Vita nuova Dante Alighieri (premiera tv 18 lutego 1962)
• Stranitzky i bohater narodowy Friedrich Dürrenmatt (premiera tv 12 marca 1962) – Stranitzky
• Polały się łzy Adam Mickiewicz (premiera tv 24 grudnia 1962)
• Stawka na martwego dżokeja Irwin Shaw (premiera tv 25 lutego 1963) – Lloyd Barber
• Aktorki. Parias cz. Parias August Strindberg (premiera tv 1 kwietnia 1963) – Pan Y
• Ifigenia w Taurydzie Johann Wolfgang Goethe (premiera tv 8 lutego 1965) – Orestes
• Trzy opowiadania cz. Złoczyńca Anton Czechow (premiera tv 2 stycznia 1966) – Denis
• Trzy opowiadania cz. Drogi pies Anton Czechow (premiera tv 2 stycznia 1966) – Wolontariusz Knaps
• Trzy opowiadania cz. Narzeczony i ojczulek Anton Czechow (premiera tv 2 stycznia 1966) – Miłkin
• Pożegnanie z Marią Tadeusz Borowski (premiera tv 16 maja 1966) – Tadeusz
• Martwe dusze Mikołaj Gogol (premiera tv 13 czerwca 1966) – Czyczykow
• Dwa skrzydła Władysław Broniewski (premiera tv 26 lutego 1967)
• Kartoteka Tadeusz Różewicz (premiera tv 12 czerwca 1967) – Bohater
• Co kto lubi lub telewizyjne quod libet (premiera tv 6 grudnia 1968) – Fernandel
• Makbet William Shakespeare (premiera tv 30 czerwca 1969) – Makbet
• Mała ankieta Peter Karvas (premiera tv 8 listopada 1970) – Lekarz
• Świętoszek Molier (premiera tv 8 lutego 1971) – Tartufe
• Poskromienie złośnicy William Shakespeare (premiera tv 12 kwietnia 1971) – Petrukio
• Popiół i diament Jerzy Andrzejewski (premiera tv 23 września 1974) – Stefan Szczuka
• Jegor Bułyczow i inni Maksim Gorki (premiera tv 28 kwietnia 1975) – Jegor Bułyczow
• Rewizor Mikołaj Gogol (premiera tv 5 grudnia 1977) – Horodniczy
• Śmierć komiwojażera Arthur Miller (premiera tv 13 lipca 1980) – Willy
• Korupcja Andrzej Kuśniewicz (premiera tv 27 marca 1981) – Stary
• Molier czyli zmowa świętoszków Michaił Bułhakow (premiera tv 25 maja 1981) – Jean-Baptiste Poquelin de Moliere
• Przedwiośnie Stefan Żeromski (premiera tv 9 listopada 1981) – Seweryn Baryka
• Ostatnia taśma Samuel Beckett (premiera tv 26 stycznia 1989) – Krapp
• Ja, Feuerbach Tankred Dorst (premiera tv 26 marca 1990) – Aktor Feuerbach + reżyseria przy współpracy Jerzego Gruzy
• Szalbierz György Spiró (premiera tv 21 stycznia 1991) – Bogusławski
• Ojciec August Strindberg (premiera tv 18 listopada 1991) – Rotmistrz
• Stalin Gaston Salvatore (premiera tv 2 marca 1992) – Icyk Sager

Scenariusz

• 1961: Ambulans krótkometrażowy

Dubbing

• 1963: Pasażerka – narrator
• 1965: Lenin w Polsce – Włodzimierz Lenin
• 1967: Morderca zostawia ślad – Rodecki
• 1969: Pan Wołodyjowski – Halim, sługa Azji

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy (1976)
• Order Sztandaru Pracy II klasy (1962)
• Złoty Krzyż Zasługi (11 lipca 1955)
• Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974)
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1973)
• Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1970)

Nagrody

• Wyróżnienie Podkomitetu Literatury i Sztuki Nagrody Państwowej w Sekcji Filmu za role w filmach Piątka z ulicy Barskiej i Pokolenie (1955)
• Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1963) za rolę Artura Uli w Teatrze Współczesnym w Warszawie
• Nagroda Państwowa I stopnia (22 lipca 1968)
• Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza (dwukrotnie)

Upamiętnienie

Jego imieniem w 1996 roku nazwano warszawski Teatr Na Woli, a w 2002 roku Teatr Nowy w Poznaniu. W ankiecie tygodnika „Polityka” przeprowadzonej w 1998 roku czytelnicy tego tygodnika uznali go za największego polskiego aktora XX wieku.

Bibliografia

• Tadeusz Łomnicki – Witold Filler, 1976 (sygn. BN 874.794 A)
• Spotkania teatralne – Tadeusz Łomnicki, wybór i oprac. Maria Bojarska, 1984, ISBN 83-06-01131-7.
• Król Lear nie żyje – Maria Bojarska, 1994, ISBN 83-901178-7-8.
• Szkic – esej o twórczości Tadeusza Łomnickiego: Najwybitniejszy aktor XX wieku, [w:] Marek Różycki jr. Artystyczny Bazar Różyckiego, Oficyna Wydawnicza Rafał Brzeziński /rafalbrzezinski.info/, 2016 – rozmowy, szkice i felietony z- i o najwybitniejszych twórcach kultury i sztuki, s. 451, ISBN 978-83-65078-10-0.

Linki zewnętrzne

• Tadeusz Łomnicki w bazie IMDb (ang.)
• Tadeusz Łomnicki w bazie Filmweb
• Tadeusz Łomnicki w bazie filmpolski.pl
• Tadeusz Łomnicki, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2021-04-11] .
• tadeuszlomnicki.pl – strona poświęcona życiu i dorobkowi artystycznemu Tadeusza Łomnickiego
• Tadeusz Łomnicki – Życie niedokończone – „Życie” 22 lutego 2002. teatry.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-16)].
• Tadeusz Łomnicki – sylwetki teatr film – obszerna nota biograficzna na portalu culture.pl z marca 2003
• Tadeusz Łomnicki – Ja broczę krwią – Magdalena Grochowska – „Gazeta Wyborcza” 7 grudnia 2000
• Tadeusz Łomnicki w wirtualnym albumie w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
• Wspomnienie o Tadeuszu Łomnickim w PKF na stronie KronikaRP
• Ja, komediant – Z Podhajec na Mont Blanc cz. 1 (1992) [Tadeusz Łomnicki]
• Ja, komediant – Poszukiwania cz. 2 (1992) [Tadeusz Łomnicki]
• Ja, komediant – To tylko koniec pierwszego aktu cz. 3 (1992) [Tadeusz Łomnicki]