Wikipedia

Pokolenie (film)

polski film wojenny, film polski Andrzeja Wajdy (1955 rok)

Pokolenie – polski film wojenny z 1954 w reżyserii Andrzeja Wajdy, zrealizowany według scenariusza Bohdana Czeszki na podstawie powieści tego autora.

Pokolenie
Ilustracja
Kadr z filmu: Tadeusz Łomnicki i Tadeusz Janczar
Gatunek

wojenny, dramat

Rok produkcji

1954

Data premiery

26 stycznia 1955

Kraj produkcji

Polska

Język

polski, niemiecki

Czas trwania

83 min

Reżyseria

Andrzej Wajda, II reżyser Konrad Nałęcki, asystent reżysera Kazimierz Kutz

Scenariusz

Bohdan Czeszko

Główne role

Tadeusz Łomnicki
Urszula Modrzyńska
Tadeusz Janczar
Ryszard Kotys

Muzyka

Andrzej Markowski

Zdjęcia

Jerzy Lipman
Stefan Matyjaszkiewicz

Scenografia

Roman Mann
Józef Galewski
Jerzy Skrzepiński

Montaż

Czesław Raniszewski

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Film, którego akcja rozgrywa się podczas II wojny światowej, opisuje wydarzenia wojenne z perspektywy młodzieńca Stacha (Tadeusz Łomnicki). Dołącza on do lewicowego ruchu oporu przeciwko nazistowskim okupantom w Warszawie, zmagając się ze śmiercią lub dekonspiracją swoich najbliższych towarzyszy.

Pokolenie zostało zrealizowane zgodnie z konwencją filmowego socrealizmu, w wyniku czego wyolbrzymiało rolę Związku Walki Młodych oraz Armii Ludowej, a członków Armii Krajowej przedstawiało jako kolaborantów. Film Wajdy, przypadający na schyłek epoki stalinizmu w Polsce, mimo ingerencji dyrektora artystycznego Aleksandra Forda został jednak doceniony w kraju i za granicą za walory artystyczne. Pokolenie zapoczątkowało karierę Wajdy jako reżysera filmowego i zapowiedziało narodziny zjawiska określanego mianem polskiej szkoły filmowej, choć po 1989 film był poddawany krytyce za fałszowanie historii.

Fabuła

edytuj

Akcja filmu toczy się podczas II wojny światowej. Głównym bohaterem filmowego Pokolenia jest młodzieniec Stach Mazur, który wraz ze swoimi kolegami Kostkiem i Zyziem prowadzi beztroskie życie, mimo że akurat trwa wojna. Pewnego razu, gdy cała trójka kradnie węgiel z przejeżdżających przez Warszawę niemieckich transportów kolejowych, Zyzio zostaje zastrzelony przez niemieckiego wartownika, natomiast Kostek wyskakuje z pociągu i znika z oczu Stacha[1].

Próbując odnaleźć Kostka, Stach natrafia pod mostem na pijaka, który prowadzi go do baru. Tam Stach zostaje zapoznany ze stolarzem Sekułą, który załatwia mu pracę w stolarni kolaborujących z Niemcami przemysłowców Waldemara i Ryszarda Bergów, gdzie działa komórka Armii Krajowej. Terminując w zakładzie, Stach zaprzyjaźnia się z innym młodzieńcem bez doświadczenia zawodowego, ukrywającym się Żydem Jasiem Kronem. Sekuła wtajemnicza Stacha w działalność komunistycznej Gwardii Ludowej, wyjaśnia mu istotę kapitalistycznego wyzysku i mobilizuje go do nauki. W trakcie potajemnej nauki Stach poznaje Dorotę, aktywistkę Związku Walki Młodych. Pod jej wpływem kradnie pistolet z warsztatu, przygotowując się do przyszłej walki konspiracyjnej. Gdy dowiaduje się, że Dorota jest oficerem Gwardii Ludowej, oboje zbliżają się do siebie[2].

Złożywszy przysięgę, Stach przystępuje do służby w komunistycznej organizacji. Jego gniew przeciw Niemcom wzrasta po niesłusznym oskarżeniu o kradzież drewna i brutalnym pobiciu. Chłopak postanawia wraz z przyjaciółmi – Jasiem, Jackiem oraz Mundkiem – naruszyć zasady konspiracji i dokonać samosądu. Wyrok na niemieckim oficerze wykonuje Jasio, po czym grupa ulatnia się, by uniknąć niemieckiego odwetu. Dorota potępia lekkomyślne zachowanie grupy Stacha, a Sekuła zleca mu wsparcie powstańców w getcie warszawskim[3]. Krone, mimo wątpliwości, dołącza do oddziału, mając w pamięci wstyd, który przeżył po odmowie ukrycia swego zbiegłego sąsiada Abrama[4]. Próba zdobycia wozu bojowego przy murach i dotarcia do powstańców kończy się jednak niepowodzeniem. Jasio odłącza się od grupy i skrywa się w budynku, z którego nie ma ucieczki. Osaczony przez Niemców, Krone popełnia samobójstwo, zeskakując ze schodów na najwyższym piętrze[3].

Tymczasem Stach znajduje schronienie u Doroty, która wyjawia mu swoje prawdziwe imię – Ewa. Następnego dnia, kiedy Stach przychodzi ponownie się z nią spotkać, zostaje ostrzeżony przez dozorcę, że pod mieszkanie Doroty przyjechali agenci Gestapo. Dorota spostrzega Stacha z oddali, po czym wsiada wraz z gestapowcami do samochodu. Stach, załamany po utracie swojej miłości życia, decyduje się mimo wszystko kontynuować walkę z okupantem i przejąć dowództwo nad resztkami plutonu[5].

Obsada

edytuj

Źródło: Filmpolski.pl[6]

Produkcja

edytuj
 
II reżyser Kazimierz Kutz i reżyser Andrzej Wajda

Pokolenie jest adaptacją powieści Bohdana Czeszki pod tym samym tytułem, która reprezentowała poetykę socrealizmu. Pierwotnie produkcja filmu na podstawie powieści miała być powierzona Aleksandrowi Fordowi, ten jednak nie zamierzał go realizować. Ford powierzył zadanie realizacji Pokolenia swojemu asystentowi Andrzejowi Wajdzie, dając mu pierwszą szansę realizacji własnego filmu pełnometrażowego[8]. Wajda miał wówczas za sobą reżyserię dwóch nieudanych etiud: Złego chłopca oraz Ceramiki iłżeckiej, a nakręcenie Pokolenia miało mu pomóc w zdobyciu dyplomu Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi[9]. Sam Ford miał nadzorować projekt jako szef artystyczny[10].

Pierwotna wersja scenariusza, przygotowana przez Czeszkę, nosiła tytuł Staż kandydacki[8]. Tytuł ten pisarz wybrał nieprzypadkowo, gdyż zamierzał zasugerować młodzieży – potencjalnej widowni filmowej – że „przystąpienie do partii komunistycznej jest sprawą bardzo poważną”[11][12]. Janina Falkowska w biografii reżysera jednak zaznacza, że scenariusz Czeszki nie różniłby się od typowych filmów socrealistycznych, które w momencie produkcji reprezentowały jedyną obowiązującą poetykę[12]. Wajda chciał uniknąć stosowania natrętnej propagandy charakterystycznej dla tego okresu, toteż dokonał pewnych zmian w scenariuszu. Przywróciwszy pierwotny tytuł powieści, wprowadził do filmu postać Żyda Jana Kronego, który w odróżnieniu od Stacha oraz Doroty jest bohaterem niejednoznacznym i wątpi w słuszność swych poczynań[13]. Ponadto swojemu pierwszemu operatorowi, Jerzemu Lipmanowi, Wajda zasugerował, aby ten robił zdjęcia do filmu w trakcie niepogody. Celem reżysera była imitacja poetyki włoskiego neorealizmu, który sztywnemu propagandowo filmowi miał nadać waloru autentyczności[12]. Marcin Maron, charakteryzując poetykę zdjęć wypracowaną w Pokoleniu przez Lipmana oraz drugiego operatora Stefana Matyjaszkiewicza, zwraca uwagę na „odpowiednio dobrany plener (na przykład robotniczych przedmieść, wykorzystywanie wnętrz naturalnych, dokładne odwzorowanie przestrzeni i wieloplanową, starannie zakomponowaną inscenizację [...], komponowanie ruchu wewnątrzkadrowego”[14]. Częściowo na przyjętą poetykę nałożył się również brak doświadczenia filmowego: w trakcie kręcenia sceny postrzelenia Jasia przez Niemców asystent reżysera, Kazimierz Kutz, chałupniczo skonstruował urządzenie umożliwiające zastosowanie efektu wytryśnięcia krwi z ręki Tadeusza Janczara[15].

Poetyka neorealizmu miała znaleźć odzwierciedlenie również w obsadzie. Nie mając do dyspozycji aktorów niezawodowych (poza kolegą z łódzkiej szkoły filmowej, Romanem Polańskim), Wajda zaufał rówieśnikom ze szkół aktorskich[16]. W głównych rolach męskich obsadzeni zostali Tadeusz Łomnicki oraz Tadeusz Janczar[17], w głównej żeńskiej – Urszula Modrzyńska[18], natomiast epizodyczną rolę odegrał Zbigniew Cybulski[17]. Oryginalna jak na polskie warunki była również muzyka. Reżyser zlecił skomponowanie ścieżki dźwiękowej Andrzejowi Markowskiemu; jego muzyka miała być „ironiczna w stosunku do akcji filmu”, a stylem przypominać Igora Strawinskiego[19].

Skompletowana ekipa filmowa rozpoczęła zdjęcia do Pokolenia w marcu 1954 roku; dekoracje do filmu powstały na Ochocie, wśród biedoty miejskiej[18]. Zakończywszy zdjęcia, Wajda musiał zmierzyć się z miażdżącą dla filmu kolaudacją. Biuro Polityczne KC PZPR opóźniało czas premiery filmu[19][20], a na polecenie samego Forda wyciętych zostało sporo scen o wątpliwej wymowie ideologicznej (między innymi scena bójki pomiędzy Stachem a Kostkiem)[18]. O ostatecznym wprowadzeniu Pokolenia na ekrany miała zadecydować dopiero osobista interwencja Wandy Wasilewskiej, która żywiła sympatię do Czeszki[19]. Ostatecznie, pomimo licznych uwag ze strony decydentów, film wszedł na ekrany w styczniu 1955 roku[19].

Film był kręcony w Warszawie, Łodzi i Wrocławiu.

Odbiór

edytuj

Gdy Pokolenie zjawiło się na ekranach kin, w komunistycznej prasie polskiej spotkało się z bardzo pozytywnym odbiorem. Wilhelm Mach nazwał go „filmem skromnym, nawet wstydliwym w przedstawianiu gorzkich zwycięstw walczącego pokolenia”, który „o bohaterstwie mówi bez wzniosłości i pychy, [...] nie wykuwa bojownikom granitowych posągów” („Przegląd Kulturalny”, 3 lutego 1955)[21]. Zdaniem Stanisława Grzeleckiego „Pokolenie dowodzi rzetelnego talentu twórców. Posiada wybitne wartości artystyczne, świadczy tak o wrażliwo­ści, wyobraźni, przejęciu się sprawą jak i o wiedzy i opanowaniu rzemio­sła u scenarzysty, reżysera, operatora i kompozytora”[22].

Mimo pozytywnego odbioru wśród krytyków i komentatorów życia filmowego, widownia kinowa przyjęła Pokolenie z relatywnie niewielkim zainteresowaniem – film zobaczyło około dwóch milionów widzów (przy czym średnia widownia filmu polskiego z lat 1950-1955 to 2,6 miliona widzów)[23]. Mimo to główni twórcy filmu (Wajda, Lipman, Janczar i Łomnicki) zostali uhonorowani Nagrodą Państwową[6].

Gdy po przełomie październikowym 1956 roku film Wajdy został pokazany na festiwalu w Cannes, również za granicą zebrał pozytywne opinie recenzentów. Jerzy Płażewski na łamach „Cahiers du cinéma” pisał, iż Wajda „[z] konfliktów politycznych uczynił sprawę głęboko ludzką i zrozumiałą”. W ten sposób reżyser dowiódł zdaniem recenzenta, iż „nawet w ramach tematów dopuszczonych przez oficjalną dydaktykę można pokazać pewne procesy, stosunki i tendencje w pełni ich prawdy psychologicznej dotąd zaniedbywanej”[21]. Ado Kyrou z lewicowego pisma „Positif” stwierdził, że „od kiedy obejrzałem jego [Wajdy] Pokolenie, jesteśmy przyjaciółmi”[21]. Podobnie entuzjastycznie wypowiadał się na łamach „Sight & Sound” Lindsay Anderson, doszukując się w Pokoleniu hołdu dla życia i budzącej się świadomości społecznej[24].

Odosobniony, ale reprezentatywny dla części społeczeństwa polskiego był jednak głos pisarza przebywającego na emigracji, Marka Hłaski. Hłasko zarzucił Wajdzie fałszowanie historii na korzyść komunistów, którzy „w czasie wojny [...] nie za wiele zdziałali, co stało się ich piętą achillesową”[21]. Po latach, kiedy możliwe stało się swobodne punktowanie ideologicznych uwikłań Pokolenia, również Adam Michnik bardzo krytycznie odniósł się do filmu Wajdy, ironicznie zauważając, iż „Polak fabrykant współpracuje z AK i kolaboruje na potęgę z Niemcami. Armia Krajowa to jakieś paskudne typy, które wzbudzają odrazę [...]. Religia to opium dla mas, odwodzące od walki o wyzwolenie. Jedynymi sprawiedliwymi są naturalnie komuniści”[25]. Zdaniem Michnika Pokolenie „nie różni się niczym od reszty produkcji artystycznej socrealizmu”[25].

Analizy i interpretacje

edytuj

Choć Pokolenie współcześnie jest utożsamiane z nurtem socrealistycznym i podatne na krytykę ideologiczną, nie były kwestionowane jego walory estetyczne. Barbara Mruklik, poświęcając twórczości Wajdy osobną książkę, dostrzegła w Pokoleniu zaczątek jego stylu autorskiego. Zdaniem Mruklik Pokolenie Wajdy wprowadziło do jego twórczości bohatera romantycznego (Jasia Krone), łączącego w sobie „tradycję romantyzmu XIX-wiecznego z egzystencjalizmem wieku XX”[26]. Autorka zauważyła, iż specyfiką Wajdy jest budowanie kontrastów (na przykład poprzez zestawienie sceny pobicia Stacha przez Niemców z sekwencją jazdy końmi) oraz rozbudowanych metafor (zegar z „Murzynkiem”, którego wahadło coraz szybciej się rusza i intensyfikuje nastrój)[27]. Bronisława Stolarska porównała nawet przemianę duchową Jasia Krone (od bierności do czynnego oporu) z męczeństwem Chrystusowym[4].

Tadeusz Lubelski zwraca uwagę, iż każdy z twórców Pokolenia „zawarł w tym filmie jakiś fragment swojej wojennej biografii”[28]. Przykładowo, losy Stacha – pracownika warsztatu stolarskiego – pokrywały się z doświadczeniem samego Wajdy, który w trakcie niemieckiej okupacji pracował w różnych zakładach rzemieślniczych. Lipman z kolei, inscenizując pirotechnikę, podejmował takie samo ryzyko jak podczas wojny, kiedy podróżował po Europie w mundurze niemieckiego oficera. Natomiast Polański, wrzeszcząc histerycznie w jednej ze scen, przywoływał uczucie strachu z czasów pobytu w krakowskim getcie[28].

W krytycznej analizie historycznej Pokolenia Piotr Witek zauważa, iż reżyser starannie buduje motywację (ekonomiczną, polityczną, ideologiczną oraz emocjonalną) rządzącą Stachem, a filmowi dzięki autentycznym plenerom i scenografiom „udaje się stworzyć spójną, realistyczną i przekonującą wizję rzeczywistości”[29]. Jednakże Pokolenie – jak zauważa Witek – jest przyćmione przez komunistyczną nowomowę i przyznaje jedyną słuszną rację lewicowemu dyskursowi. Efektem jest „dość schematyczny film o dydaktycznym przesłaniu”[30], w którym żołnierze Armii Krajowej, w odróżnieniu od Gwardii Ludowej, są przedstawieni jako kolaboranci i antysemici[30].

Niektórzy krytycy filmowi uznają Pokolenie za film zapoczątkowujący polską szkołę filmową, na co wpływ prawdopodobnie miała recenzja filmu autorstwa Antoniego Bohdziewicza, w której pojawiło się to pojęcie[31]; według innych utwór ten był jeszcze utrzymany w duchu socrealizmu, a za początek polskiej szkoły należy uznać dopiero pojawienie się innego filmu Wajdy, Kanału[32][33].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Falkowska 2007 ↓, s. 37.
  2. ↑ Falkowska 2007 ↓, s. 37-38.
  3. ↑ a b Falkowska 2007 ↓, s. 38-40.
  4. ↑ a b Lubelski 2015 ↓, s. 200.
  5. ↑ Falkowska 2007 ↓, s. 41.
  6. ↑ a b Pokolenie [online], Filmpolski.pl [dostęp 2018-04-23].
  7. ↑ Popiersie w Alei Sław w Kielcach
  8. ↑ a b Falkowska 2007 ↓, s. 36.
  9. ↑ Falkowska 2007 ↓, s. 30-36.
  10. ↑ Ford i Hammond 2009 ↓, s. 164.
  11. ↑ Wajda 1996 ↓, s. 32.
  12. ↑ a b c Falkowska 2007 ↓, s. 42.
  13. ↑ Witek 2013 ↓, s. 162-163.
  14. ↑ Helman 2010 ↓, s. 21.
  15. ↑ Wajda 1996 ↓, s. 33.
  16. ↑ Hendrykowski 2017 ↓, s. 49.
  17. ↑ a b Hendrykowski 2017 ↓, s. 48.
  18. ↑ a b c Karaś 2016 ↓, Rozdział Cała naprzód.
  19. ↑ a b c d Wajda 1996 ↓, s. 34.
  20. ↑ Adamczak 2013 ↓, s. 76.
  21. ↑ a b c d Wajda 1996 ↓, s. 36.
  22. ↑ Grzelecki 1955 ↓, s. 3.
  23. ↑ Zajiček 1992 ↓, s. 150-152.
  24. ↑ Kosińska 2016 ↓, s. 185.
  25. ↑ a b Wajda 1996 ↓, s. 10.
  26. ↑ Mruklik 1969 ↓, s. 19.
  27. ↑ Mruklik 1969 ↓, s. 20.
  28. ↑ a b Lubelski 2015 ↓, s. 199.
  29. ↑ Witek 2013 ↓, s. 159.
  30. ↑ a b Witek 2013 ↓, s. 162.
  31. ↑ Mruklik 1969 ↓, s. 22.
  32. ↑ Jackiewicz 1989 ↓.
  33. ↑ Lewandowski 1997 ↓, s. 30.

Bibliografia

edytuj
  • Marcin Adamczak, Między poetyką kulturową a kulturą produkcji. Społeczny kontekst realizacji pierwszych filmów Andrzeja Wajdy, „Images”, XIII (22), 2013, s. 73-90.
  • Janina Falkowska, Andrzej Wajda: History, Politics, and Nostalgia in Polish Cinema, New York – Oxford: Berghahn Books, 2007, ISBN 978-1-84545-225-4.
  • Charles Ford, Robert Hammond, Polish Film: A Twentieth Century History, Jefferson – London: McFarland, 2009, ISBN 978-1-4766-0803-7.
  • Stanisław Grzelecki, Pokolenie zwycięskiej młodości, „Życie Warszawy” (27), 1955, s. 3.
  • Alicja Helman, Poetyka filmów szkoły polskiej (kilka słów o inspiracjach), „Postscriptum Polonistyczne”, 5 (1), 2010, s. 17-31.
  • Marek Hendrykowski, Uwagi o aktorstwie w filmach Andrzeja Wajdy, „Przestrzenie Teorii” (27), 2017, s. 47-58.
  • Aleksander Jackiewicz, Moja filmoteka. Film w kulturze, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1989.
  • Dorota Karaś, Cybulski, Warszawa: Znak, 2016.
  • Katarzyna Kosińska, Brytyjczycy o Polakach, czyli jak pisano o polskim kinie w brytyjskim piśmie „Sight & Sound” w latach 50. i 60., „Kwartalnik Filmowy” (95), 2016, s. 184-203.
  • Jan Lewandowski, 100 filmów polskich, Katowice: Videograf II, 1997.
  • Tadeusz Lubelski, Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015.
  • Barbara Mruklik, Andrzej Wajda, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1969.
  • Andrzej Wajda, Wajda. Filmy, Jerzy Płażewski (red.), t. 1, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1996.
  • Piotr Witek, Andrzej Wajda As Historian, [w:] Robert A. Rosenstone, Constantin Parvulescu (red.), A Companion to the Historical Film, Malden – Oxford: Willy-Blackwell, 2013, s. 154-178.
  • Edward Zajiček, Poza ekranem: kinematografia polska 1918–1991, Warszawa: Filmoteka Narodowa, 1992.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pokolenie_(film)&oldid=74888249”