Szare Szeregi

Szare Szeregi – kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP, potocznie także całego Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej 1939–1945.

Lilijka Szarych Szeregów z symbolem Polski Walczącej

Mały sabotaż. Kotwica – Znak Polski Walczącej namalowany przez Jana Bytnara na cokole Pomnika Lotnika na placu Unii Lubelskiej w Warszawie

Zawiszacy z Harcerskiej Poczty Polowej.
Powstanie warszawskie 1944 r.

Listonoszki Harcerskiej Poczty Polowej

Groby członków Szarych Szeregów w kwaterze Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka” (A–20) na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Kwatera Batalionu „Zośka” w Święto Zmarłych (2011)

Szare Szeregi zostały powołane 27 września 1939 w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej w mieszkaniu Stanisława Borowieckiego, Szefa Głównej Kwatery Męskiej, przy ul. Noakowskiego 12.

Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu na Kraj oraz Komendą Główną Armii Krajowej.

Struktura

Organizacja harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP, posługiwano się kryptonimami:

• Główna Kwatera – pasieka,
• chorągwie – ule,
• hufce – roje,
• drużyny – rodziny,
• zastępy – pszczoły.

Na czele organizacji harcerzy stał Naczelnik z Główną Kwaterą Pasieką.

Naczelnicy Szarych Szeregów:

• Florian Marciniak (27 września 1939 – 6 maja 1943),
• Stanisław Broniewski (12 maja 1943 – 3 października 1944),
• Leon Marszałek (3 października 1944 – 18 stycznia 1945).

Główna Kwatera kierowała w okresie najpełniejszego rozwoju pracą 20 chorągwi harcerskich, wśród nich 5 obejmowało tereny zachodnie włączone do Rzeszy:

• Pomorska – ul „Lina”
• Wielkopolska – ul „Przemysław”
• Łódzka – ul „Kominy” Komendantem Chorągwi w latach 1939–1945 był hm. Dominik Patora
• Zagłębiowska – ul „Barbara”
• Śląska – ul „Huta”

Jedna chorągiew skupiała przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa harcerzy z terenów zachodnich (ul „Chrobry”). Całością prac tych 6 chorągwi kierował Wydział Zachodni („Z”) Głównej Kwatery.

Wydział Wschodni („W”) kierował pracą 5 chorągwi na terenach wschodnich:

• Białostocka – ul „Biały”
• Wileńska – ul „Brama”
• Poleska – ul „Błota”
• Nowogródzka – ul „Las”
• Wołyńska – ul „Gleba”

oraz 1 chorągwią skupiającą przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa harcerzy z ziem wschodnich (ul „Złoty”).

Na terenie Generalnego Gubernatorstwa pracowało 8 chorągwi: 4 z nich stanowiły Polskę Centralną („C”):

• Warszawska – ul „Wisła”
• Mazowiecka – ul „Puszcza”
• Radomska – ul „Rady”
• Lubelska – ul „Zboże”

Cztery chorągwie stanowiły Polskę południową („P”):

• Kielecka – ul „Skała”
• Częstochowska (Kłomnicka) – ul „Warta”
• Krakowska – ul „Smok”
• Lwowska – ul „Lew”.

Łączność z chorągwiami oraz nadzór nad ich pracą sprawowali wizytatorzy podlegli bezpośrednio lub przez wydziały zachodni i wschodni Szefowi Głównej Kwatery. Szefowie GK:

• Eugeniusz Stasiecki
• Edward Zürn
• Kazimierz Grenda

Historia kryptonimu

Pomnik Małego Powstańca w Warszawie

Tablica upamiętniająca powołanie Szarych Szeregów przy ul. Noakowskiego 12 w Warszawie

Tablica pamiątkowa przy ul. Wilczej 44 w Warszawie

Tablica MSI przy ulicy Szarych Szeregów w Warszawie

Szare Szeregi

Wspomnienia płk. Czesława Lewandowskiego ps. Bystry

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Nazwa Szare Szeregi została przyjęta w całym kraju dopiero w 1940. Początkowo kryptonim ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza kryptonimu związana jest z przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją informacyjną, podczas której roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych ulotki do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny polskie były przymusowo wysiedlane do Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny niemieckie informowano o dobrowolnym opuszczeniu mieszkań przez Polaków. Ulotki, napisane w języku niemieckim, podające sprostowanie zostały podpisane inicjałami SS. Skrót rozwinęli w kryptonim Szare Szeregi harcmistrz dr Józef Wiza i harcmistrz Roman Łyczywek. Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi „Ul Przemysław”. Informację o przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy podharcmistrz Witold Marcinkowski. Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu w całej podziemnej Organizacji Harcerzy ZHP.

Podział młodzieży

Stan liczebny organizacji harcerzy, zmieniający się w poszczególnych okresach, na dzień 1 maja 1944 wynosił 8359 członków. Organizacja Harcerzy obejmowała (ze względów konspiracyjnych) początkowo jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem z powodu naporu młodych i konieczności zajęcia się nimi, rozpiętość wieku zwiększono. Z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono wówczas (najwcześniej w Warszawie – 3 listopada 1942) młodzież na 3 grupy:

Zawiszacy – 12–14 lat

Drużyny „Zawiszy” nie brały w zasadzie udziału w walce bieżącej. Natomiast przygotowywały się do pełnienia służby pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach – do odbudowy Polski po wojnie. Spośród służb pomocniczych, pełnionych w okresie „przełomu”, najbardziej znana jest zorganizowana w czasie powstania warszawskiego Harcerska Poczta Polowa.

Bojowe Szkoły (BS) – 15–17 lat

Drużyny „BS” pełniły służbę w małym sabotażu, będącym akcją propagandową skierowaną do ludności polskiej (w Warszawie w ramach organizacji „Wawer-Palmiry”). Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. Wykonywana przez drużyny BS akcja „N” była destrukcyjną akcją propagandową, skierowaną do Niemców, polegającą głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek. Drużyny BS uczestniczyły w akcji „WISS” („Wywiad – Informacja Szarych Szeregów”), polegającej na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. W ramach przygotowań do „przełomu” drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze). Do okresu odbudowy przygotowywali się chłopcy z BS, podobnie jak z „Zawiszy”, ucząc się. W powstaniu warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach jako plutony piechoty.

Grupy Szturmowe (GS) – powyżej 18 lat

Drużyny „GS”, podporządkowane „Kedywowi” (Kierownictwu Dywersji) AK, pełniły służbę w „wielkiej dywersji”.

W Warszawie w sierpniu 1943 utworzono z nich batalion „Zośka”, którego trzecią kompanię wydzielono do zadań specjalnych („Agat”, później „Pegaz”). Wiosną 1944 powstał z niej batalion Parasol. Oddziały GS wykonały wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, akcja w Celestynowie), zamachy na funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Bürkla, oraz odpowiedzialnych za katowanie Jana Bytnara „Rudego”: Schultza i Langego). Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej) walczyły w oddziałach partyzanckich oraz prowadziły sabotaż kolejowy. Do „przełomu” oddziały GS przygotowywały się przez szkolenie w szkołach podchorążych (m.in. prowadzona przez Szare Szeregi Szkoła Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola”) i szkolenie na kursach niższych dowódców (motorowe i saperskie). Do okresu odbudowy powojennej drużyny GS przygotowywały się kończąc naukę szkolną, podejmując tajne studia wyższe oraz samokształcenie (w tym tematykę tzw. ziem postulowanych). W okresie „przełomu” wiele oddziałów GS brało udział w walkach oddziałów AK, w tym w marszu na pomoc Warszawie. W powstaniu warszawskim bataliony „Zośka” i „Parasol” walczyły na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc straty sięgające 80%. Kompania „Rudy” batalionu „Zośka” została nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią Armii Krajowej. Batalion „Wigry” walczył na Woli i Starówce.

Podstawowe zasady

Członków organizacji obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie harcerskie. Przyrzeczenie uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną:

„Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia”.

Podstawową zasadą programu było wychowanie przez walkę. Program został sprecyzowany w koncepcji Dziś, jutro, pojutrze.

• „Dziś” oznaczało okres konspiracji i przygotowanie do powstania,
• „Jutro” – otwartą walkę zbrojną z okupantem, powstanie,
• „Pojutrze” – pracę w wolnej Polsce.

Działalność

Organizacja harcerzy prowadziła ponadto akcję „M”, usiłując oddziaływać na całą młodzież niezorganizowaną. Wydawała wiele pism, w tym pisma Głównej Kwatery: „Źródło”, później „Dęby”, „Drogowskaz”, „Pismo Młodych”, „Brzask”, wydawała liczne broszury i książki, m.in. „O powołaniu naszego pokolenia”, „Wielka gra”, „Przodownik” i „Kamienie na szaniec”. Wyszkoliła ok. 300 instruktorów.

Oddział specjalny – III Kompania Wydzielona (nazwy: „Agat” – „Pegaz” – Parasol). Zadaniem oddziału było likwidowanie szczególnie szkodliwych hitlerowców – głównie funkcjonariuszy SS lub innych wysokich oficerów niemieckich.

Organizacja harcerzy poniosła bardzo duże straty, m.in. 20 lutego 1944 zginął prawdopodobnie w obozie Gross-Rosen twórca i pierwszy Naczelnik Florian Marciniak (aresztowany 6 maja 1943), w powstaniu warszawskim poległ zastępca Naczelnika E. Stasiecki. Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.

Ważniejsze akcje Szarych Szeregów

• Akcja Wieniec (I i II) – wysadzanie pociągów.
• Meksyk II – 26 marca 1943 – Akcja pod Arsenałem – odbicie 21 więźniów z niemieckiego konwoju policyjnego, w tym Jana Bytnara „Rudego”, który zmarł po trzech dniach od ran, jakie hitlerowcy zadali mu podczas przesłuchań. Po akcji zmarli również: „Alek” – Aleksy Dawidowski i „Buzdygan” – Tadeusz Krzyżewicz. Dowódcą akcji był Stanisław Broniewski „Orsza”, a jego zastępcą Tadeusz Zawadzki „Zośka”.
• Meksyk IV – odbicie Floriana Marciniaka (akcja odwołana).
• Celestynów – 20 maja 1943 odbicie transportu więźniów do Oświęcimia.
• Akcja Kutschera – 1 lutego 1944 – zamach (udany) na komendanta warszawskiej policji i SS Franza Kutscherę. Niemcy wstrzymali egzekucje dokonywane wcześniej publicznie na ulicach miasta.
• Akcja Koppe – nieudany zamach na szefa policji niemieckiej w Generalnym Gubernatorstwie.
• „Taśma” – Sieczychy – 20 sierpnia 1943 – likwidacja strażnic granicznych. Podczas tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”.
• „N” – akcja propagandowa wśród Niemców osłabiająca ich ducha walki.
• „M” – akcja Młodzież.

Harcerki

Oddzielnie, ale także w ramach ZHP, działała Organizacja Harcerek, nosząca kryptonimy „Bądź gotów” i „Związek Koniczyn”, zorganizowała Pogotowie Harcerek.

Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 r. żeńska Grupa Wykonawcza Łączniczek i Kolporterek podległa Mirosławowi Cieplakowi „Giewontowi”; była to ok. 50-osobowa grupa harcerek (w 1944), powstała z kręgu starszoharcerskiego przy 54 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, a następnie z utworzonej 54 Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Władysława Jagiełły. Jej drużynową przez cały czas okupacji była Romana Łukaszewska „Ewa”. Głównym zadaniem tego zespołu był kolportaż prasy konspiracyjnej Szarych Szeregów.

Inne organizacje harcerskie okupacyjnej Polski

Szare Szeregi nie były jedyną organizacją harcerską podczas okupacji – stosunkowo dużą organizacją były Hufce Polskie. Mimo wielokrotnych rozmów była to jedyna poważna organizacja konspiracyjna o rodowodzie harcerskim która nie włączyła się w konspiracyjne Szare Szeregi.

We wczesnym okresie konspiracji samoistnie powstawało wiele samodzielnych konspiracyjnych organizacji o rodowodzie harcerskim, większość z nich została włączona w struktury Szarych Szeregów lub Armii Krajowej, m.in. na wcielonym do Rzeszy terenie Pomorza, głównie w Gdyni, działał Tajny Hufiec Harcerzy, włączony w struktury Szarych Szeregów na początku 1943 roku.

W roku 1944 część harcerzy Szarych Szeregów w Małopolsce Wschodniej tworzyła bataliony szturmowe w celu wsparcia polskiej samoobrony przed zbrojnymi atakami nacjonalistów ukraińskich.

Stowarzyszenie Szarych Szeregów

Pomnik ku czci harcerek i harcerzy poległych podczas II wojny światowej w Łodzi

Byli członkowie Szarych Szeregów powołali do życia Stowarzyszenie Szarych Szeregów. Pierwszym przewodniczącym stowarzyszenia był hm. Stanisław Broniewski „Orsza”. Obecnie funkcję tę pełni prof. dr hab. Wojciech Wolski.

Podczas 50-lecia Szarych Szeregów, odbyły się centralne uroczystości w Warszawie w dniach 16–17 września 1989. Podczas obchodów odbył się zlot gwiaździsty zastępów harcerskich z całej Polski, obchody z udziałem dawnych członków Szarych Szeregów i żołnierzy AK, organizacji kombatanckich z kraju i zagranicy. Podniosłym wydarzeniem obchodów było wręczenie Krzyża Virtuti Militari Szarym Szeregom, przyznanego Zarządzeniem z dnia 19 marca 1989 roku przez Prezydenta RP na Uchodźstwie Kazimierza Sabata za „wybitne czyny męstwa i odwagi okazane w czasie działań bojowych Armii Krajowej na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej w okresie walk 1939–1945 roku”.

Upamiętnienie

• 27 września 1989 na fasadzie kamienicy przy ul. Noakowskiego 12 w Warszawie odsłonięto tablicę upamiętniającą utworzenie 27 września 1939 w tym budynku przez instruktorów Naczelnej Rady Harcerskiej Szarych Szeregów. Inicjatorem wmurowania tablicy była Chorągiew Stołeczna ZHP na czele której stał wówczas hm. Bartosz Jabłoński.
• Na ścianie atrium Kościoła Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego w Poznaniu (dominikanów) znajduje się tablica upamiętniająca ul Przemysław Szarych Szeregów.
• Na ścianie Collegium Maius w Poznaniu znajduje się tablica upamiętniająca akcję harcerzy Szarych Szeregów, którzy w 1940 na kopule będącego wówczas siedzibą policji budynku wywiesili polską flagę.
• Organizacja Harcerzy Szarych Szeregów patronuje m.in. Szkole Podstawowej nr 39 w Lublinie, szkołom podstawowym nr 379 oraz nr 387 w Warszawie, Liceum Ogólnokształcącemu nr CLXII w Warszawie, Szkole Podstawowej nr 48 w Krakowie, Szkole Podstawowej nr 27 w Radomiu, Szkole Podstawowej nr 6 w Grodzisku Mazowieckim, Szkole Podstawowej nr 2 w Poznaniu, Szkole Podstawowej nr 10 w Starachowicach, Szkole Podstawowej nr 2 w Gorzowie Wielkopolskim, Szkole Podstawowej nr 3 w Piotrkowie Trybunalskim, Szkole Podstawowej nr 8 w Chrzanowie, Szkole Podstawowej nr 30 w Bydgoszczy, szkołom podstawowym w Płochocinie, Kolbuszowej Górnej, Sieciechowicach, Grojcu, Górkach, Strzelcach, Czarnocinie, Czyżewie, Piaskach oraz Zespole Szkół w Lipie.

Zobacz też

• Harcerstwo podczas II wojny światowej

Bibliografia

• Stanisław Broniewski: Całym Życiem – Szare Szeregi w relacji naczelnika. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1983. ISBN 83-01-04269-9. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Jabrzemski i inni: Szare Szeregi, Harcerze 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1988. ISBN 83-01-06821-3. Brak numerów stron w książce