Fenenna kujawska

księżniczka kujawska, królowa węgierska

Fenenna (ur. między 1268 a 1277, zm. pod koniec 1295) – księżniczka kujawska (inowrocławska), królowa węgierska z dynastii Piastów.

Fenenna
ilustracja herbu
królowa Węgier
Okres

od 1290
do 1295

Jako żona

Andrzeja III

Dane biograficzne
Dynastia

Piastowie

Data urodzenia

między 1268 a 1277

Data śmierci

pod koniec 1295

Ojciec

Ziemomysł inowrocławski

Matka

Salomea pomorska

Mąż

Andrzej III

Dzieci

Elżbieta

Córka księcia inowrocławskiego Ziemomysła i Salomei, córki księcia tczewskiego Sambora II. Bratanica Władysława I Łokietka. Żona króla Węgier Andrzeja III z dynastii Arpadów.

Fenenna pojawia się tylko w dwóch polskich źródłach: Genealogii św. Jadwigi i Rocznikach Jana Długosza, a także w źródłach węgierskich. Genealogia przekazała, że była ona córką Ziemomysła inowrocławskiego poślubioną przez niewymienionego z imienia króla Węgier. Korzystający z tego źródła Długosz dodał, że Piastówna wyszła za mąż za króla Stefana V. Ta niepoparta źródłami i błędna informacja utrzymywała się w literaturze do XVIII w. Dopiero w następnym stuleciu Fenenna została zidentyfikowana jako żona Andrzeja III.

Co prawda Fenenna nie odgrywała znaczącej roli na węgierskim dworze, jednakże wzmacniała sojusz pomiędzy jej mężem a stryjem Władysławem Łokietkiem, korzystny dla kujawskiego Piasta w trakcie walk m.in. z królem Czech Wacławem II. Wkrótce po jej śmierci Andrzej III związał się z Przemyślidą, czego wyrazem były zaręczyny ich córki Elżbiety z królewiczem czeskim Wacławem.

Życiorys

edytuj

Narodziny

edytuj

Jako córka Ziemomysła inowrocławskiego Fenenna jest poświadczona przez Genealogię św. Jadwigi. Małżeństwo jej rodziców zostało zawarte w pierwszej połowie lutego 1268[1]. Jeżeli była ona najstarszym dzieckiem książęcej pary, to mogła urodzić się jeszcze w tym samym roku. Wychodząc za mąż w 1290, zgodnie z ówczesnym prawem kanonicznym, musiała mieć ukończonych 12 lat, natomiast gdy w 1292 zostawała matką, najprawdopodobniej liczyła co najmniej 15 lat. W związku z powyższym datę jej narodzin ustala się na lata między 1268 a 1277[2].

W kwestii kolejności narodzin potomstwa Ziemomysła inowrocławskiego i Salomei pomorskiej badacze nie są zgodni. Powszechnie przyjmuje się, że Fenenna urodziła się jako drugie dziecko książęcej pary, po Eufemii a przed Leszkiem[3][4]. W literaturze można spotkać się też z poglądem, że Fenenna była najstarszym dzieckiem księcia inowrocławskiego[5]. Istnieje również hipoteza, że trzy córki Ziemomysła (Eufemia, Fenenna i Konstancja) urodziły się przed synami (Leszkiem, Przemysłem i Kazimierzem), gdyż ci wiek sprawny osiągnęli zdecydowanie później niż one. Na tej podstawie wyciągany jest wniosek, że narodziny Fenenny i jej dwóch sióstr mogły nastąpić w początkowym okresie trwania małżeństwa rodziców (w latach 1268–1271), natomiast chłopcy urodzili się po wyraźnym kilkuletnim odstępie[6].

Imię Fenenny jest pochodzenia biblijnego[7], w przekładzie Jakuba Wujka nosiła je jedna z dwóch żon Elkany, ojca proroka Samuela[8]. W Polsce imię to występowało bardzo rzadko. Księżniczka kujawska była jedyną przedstawicielką dynastii piastowskiej noszącą to miano[9].

Małżeństwo z Andrzejem III

edytuj
 
Andrzej III według miniatury z Kroniki węgierskiej

Genealogia św. Jadwigi podała, że Fenenna została poślubiona przez króla Węgier. Według Jana Długosza władcą tym miał być Stefan V. Choć przekaz polskiego kronikarza nie ma oparcia w źródłach i jest fałszywy (Stefan V zmarł w 1272), to jeszcze w XVIII stuleciu utrzymywał się jako prawdziwy[10]. Mężem Piastówny kujawskiej był Andrzej III, co znajduje dostatecznie potwierdzenie w źródłach węgierskich. Z okresu jego panowania, z lat 1290–1295, zachowało się kilkanaście dokumentów wystawionych przez królową węgierską, która podpisywała się jako Fenena, Fennena, Fenenna lub w skrócie F.. W dwóch dokumentach z 1290 monarchini nadała przywileje podkanclerzemu swojego męża Teodorowi w podziękowaniu za liczne zasługi poczynione wobec niej, a w szczególności za podjęcie się pertraktacji przedślubnych, na które przybył do Polski. Legenda na węgierskiej pieczęci Fenenny z 1291 poświadcza, że królowa była córką Ziemomysła. Wreszcie za małżeństwem Piastówny z Arpadem przemawia bliska współpraca jej stryja z węgierskim monarchą.

W lipcu 1290 Andrzej III został koronowany na króla Węgier. Jednym z jego pierwszych postanowień było zawarcie przymierza z Polską, w szczególności z księciem Władysławem Łokietkiem. We wrześniu przybył do Polski na rokowania przedślubne podkanclerzy Teodor. Najpóźniej 9 października powrócił na Węgry wraz z księżniczką kujawską już jako narzeczoną Andrzeja[11]. Wówczas odbyły się zaślubiny. Z 1290 pochodzą trzy dokumenty Fenenny jako żony Andrzeja i królowej węgierskiej, z których tylko jeden zawiera datę dzienną – 24 listopada. Wobec tego małżeństwo Piastówny i Arpada zostało zawarte między wrześniem a 24 listopada 1290. Wraz z uroczystością ślubną albo też niedługo po niej nastąpiła koronacja Fenenny na królową węgierską[12].

Małżeństwo to było częścią polityki dynastycznej prowadzonej przez stryja Fenenny, Władysława Łokietka, mającej na celu pozyskiwanie sojuszników. Układ węgiersko-kujawski okazał się korzystny dla obydwu stron. Książę kujawski pomógł Andrzejowi III w usunięciu uzurpatora, który zgłaszał pretensje do tronu Węgier, podając się za brata poprzedniego króla Władysława IV Kumańczyka. W zamian węgierskie posiłki wspierały Łokietka w walkach przeciw królowi Czech Wacławowi II i przeciwko księciu głogowskiemu Henrykowi III. Dokument Andrzeja III z 1293 donosi, że na pomoc księciu kujawskiemu został wysłany liczny poczet szlachty. W akcie tym król Węgier wynagrodził dwóch panów węgierskich, Pawła i Serafila, za odznaczenie się w zdobyciu Prędocina. Natomiast Rocznik Traski i Rocznik Sędziwoja informują pod 1297, że Władysław Łokietek z pomocą Węgrów i Wielkopolan najechał na Śląsk.

 
Pieczęć królowej Fenenny przy dokumencie z 1291 (XIX-wieczny rysunek zaginionego oryginału)

Z zachowanych dokumentów Fenenny nie wynika, aby Piastówna odgrywała większą rolę na węgierskim dworze. Niemniej była osobą znaczącą dla istnienia sojuszu pomiędzy stryjem Władysławem Łokietkiem a mężem. Po jej śmierci Andrzej III zawarł porozumienie z przeciwnikiem Łokietka, Wacławem II. Jego umocnienie stanowiły zaręczyny córki węgierskiego monarchy, Elżbiety, i syna króla Czech, Wacława, do których doszło w 1298. Projekt małżeński nie został jednak zrealizowany.

Mąż Fenenny urodził się między 1265 a 1270[13]. Pochodził ze związku księcia Slawonii Stefana Pogrobowca i Tomasiny Morosini. Po ojcu był formalnie wnukiem króla Węgier Andrzeja II[14]. W 1290 objął panowanie na Węgrzech. Po śmierci Fenenny poślubił Agnieszkę, córkę księcia Austrii i późniejszego króla niemieckiego Albrechta I Habsburga. Małżeństwo to było bezdzietne. Andrzej III zmarł 14 stycznia 1301. Był ostatnim władcą Węgier z dynastii Arpadów.

Fenenna i Andrzej mieli jedno dziecko – w 1292 urodziła się im córka Elżbieta. Po zerwaniu zaręczyn z Wacławem czeskim została zmuszona przez macochę Agnieszkę do wstąpienia do klasztoru dominikanek w Töss, leżącym obecnie w Szwajcarii[15]. Była ostatnią przedstawicielką dynastii Arpadów.

Śmierć

edytuj

Źródła milczą na temat śmierci Fenenny. Wobec tego data zgonu została ustalona na podstawie przekazów kronik austriackich o zaślubinach Andrzeja III z drugą żoną, Agnieszką Habsburg, i dokumentów wystawionych przez małżonki ostatniego Arpada. Większość źródeł historiograficznych o drugim ślubie Andrzeja informuje pod rokiem 1296, tylko jedno podaje, że miał on miejsce w zapusty 1295. Przy zaistniałej sprzeczności przyjmuje się, że poprawna jest data późniejsza, przekazana przez kilka po części niezależnych od siebie źródeł[16]. W dokumentach królowych węgierskich również zachodzi sprzeczność w datach. Ostatni dokument wystawiony przez Fenennę pochodzi z 8 września 1295, podczas gdy pierwszy dokument Agnieszki nosi datę 1 maja 1295. Jako że małżeństwo Andrzeja III z księżniczką austriacką zostało zawarte w 1296, data roczna w dokumencie Habsburżanki musiała zostać przesunięta o rok wstecz[16]. W związku z powyższym przyjmuje się, iż ślub Andrzeja z Agnieszką odbył się w zapusty 1296, po odbyciu krótkiej żałoby po śmierci Fenenny i szybkich rokowaniach przedślubnych. Zatem Piastówna zmarła pod koniec 1295[16].

Miejsce pochówku Fenenny nie jest znane[17].

Przypisy

edytuj
  1. Jasiński 2001 ↓, s. 113–114.
  2. Jasiński 2001 ↓, s. 137–138; Balzer 2005 ↓, s. 618, na podstawie błędnego założenia, iż wychodząc za mąż Fenenna miała co najmniej 14 lat, ustalił datę jej narodzin na nie później niż pod koniec 1276; Tymczasem nowsza literatura: Pieradzka 1948 ↓, s. 413, i W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, tabl. 3 i 84, kładła narodziny Fenenny na koniec 1276. Zob. Jasiński 2001 ↓, s. 138
  3. Balzer 2005 ↓, tabl. VII.
  4. Jasiński 2001 ↓, s. 138.
  5. Pieradzka 1948 ↓, s. 413.
  6. B. Śliwiński, Sambor II książę tczewski, Tczew 2010, s. 148.
  7. Balzer 2005 ↓, s. 616.
  8. W Biblii Tysiąclecia postać ta występuje pod imieniem Peninna (1Sm 1,2.4).
  9. Jasiński 2001 ↓, s. 137.
  10. Balzer 2005 ↓, s. 615.
  11. J. Dąbrowski, Z czasów Łokietka. Studia nad stosunkami polsko-węgierskimi w XIV w., [w:] „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny” 59, 1916, s. 287. Zob. Jasiński 2001 ↓, s. 139
  12. Jasiński 2001 ↓, s. 137; Wcześniej Balzer 2005 ↓, s. 618–619, kładł datę zaślubin na jeden z terminów między 19 sierpnia a 24 listopada 1290. Termin początkowy uzasadnił dokumentem Fenenny z niedorzeczną datą dzienną „quintodecimo Idus Septembris anno 1291, regni autem nostri anno primo”. Datę tę można skorygować na 6–12 września (kładąc którykolwiek z możliwych dni VIII–II) lub na 18 sierpnia (poprzez zastąpienie idów kalendami wrześniowymi). Z treści dokumentu wynika, że został on wystawiony w pierwszym roku rządów Fenenny jako królowej węgierskiej. Zatem według hipotezy Balzera Piastówna wyszła za mąż i została koronowana na królową najwcześniej 19 sierpnia 1290.
  13. Nikodem 2002 ↓, s. 37.
  14. Stefan Pogrobowiec faktycznie był synem węgierskiego magnata Dénesa, jednakże uważano go za potomka Andrzeja II. Zob. Sroka 2000 ↓, s. 43, 48.
  15. Hamannová 1996 ↓, s. 61.
  16. a b c Balzer 2005 ↓, s. 620.
  17. Jasiński 2001 ↓, s. 139.

Bibliografia

edytuj