Algieria
Algieria (arab. الجزائر, trl. Al-Jazā’ir, trb. Al-Dżaza’ir, tamazight ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ), Algierska Republika Ludowo-Demokratyczna (arab. الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية, trl. Al-Jumhūriyyah al-Jazā’iriyyah ad-Dīmuqrāţiyyah ash-Sha‘biyyah, trb. Al-Dżumhurijja al-Dżaza’irijja ad-Dimukratijja asz-Szabijja) – 10. co do wielkości państwo świata (największe w Afryce), położone w Afryce Północnej nad Morzem Śródziemnym, członek Unii Afrykańskiej. Znaczną część obszaru Algierii zajmują wchodzące w skład Sahary pustynie oraz półpustynie.
| |||||
| Dewiza: من الشعب و للشعب (Z ludu i dla ludu) | |||||
| Hymn: Kassaman (Ślubujemy) | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania |
5 lipca 1962 | ||||
| Prezydent | |||||
| Premier | |||||
| Powierzchnia |
2 381 740 km²[1] | ||||
| Populacja (2023) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
19 os./km² | ||||
| Kod ISO 3166 |
DZ | ||||
| Waluta |
dinar algierski (DZD) | ||||
| Telefoniczny nr kierunkowy |
+213 | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
DZ | ||||
| Kod samolotowy |
7T | ||||
| Strefa czasowa |
UTC +1 (cały rok) | ||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca | |||||
| PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
_-_DZA_-_UNOCHA.svg)
| |||||
Położenie na mapie.svg)
| |||||
Podział administracyjny
edytujAlgieria jest podzielona na 48 wilajetów.
Geografia
edytujAlgieria leży w północnej Afryce nad Morzem Śródziemnym, między Marokiem, Libią i Tunezją.
Stolica Algier liczy 1,6 mln mieszkańców (a zespół miejski 3,8 mln).
Położenie: 28°N, 1°E.
Powierzchnia całkowita: 2 381 740 km² (powierzchnia wód śródlądowych pomijalna).
Granice lądowe: 6343 km, w tym z poszczególnymi państwami:
Maroko 1559 km
Mali 1376 km
Libia 982 km
Tunezja 965 km
Niger 956 km
Mauretania 463 km
Sahara Zachodnia 42 km
Linia brzegowa: 998 km
Morskie akweny:
- powierzchnia połowów: 32-52 mil morskich od brzegu
- wody należące do kraju: 12 mil morskich od brzegu
Historia
edytuj
Terytorium współczesnej Algierii w starożytności zamieszkiwały ludy berberyjskie. Od XII wieku p.n.e. na wybrzeżach kraju powstawały fenickie osady handlowe, które od IX wieku p.n.e. należały do Kartaginy. W III wieku p.n.e. w głębi kraju utworzone zostało państwo Numidii, dołączone w I wieku p.n.e. do Imperium Rzymskiego. W okresie rządów rzymskich kraj stał się jednym ze spichlerzy imperium, dzięki czemu nastąpił szybki rozwój kulturalny i gospodarczy ziem. W V wieku n.e. wybrzeże Algierii zajęli Wandalowie, w 533 Bizancjum, z kolei w drugiej połowie VII wieku Arabowie. Arabowie przeprowadzili w kraju proces islamizacji i arabizacji miejscowych ludów berberyjskich. W ciągu średniowiecza tereny często zmieniały władców. Wybrzeża były opanowane przez piratów berberyjskich. U schyłku XV wieku licznie osiedlili się tu muzułmańscy uchodźcy z Hiszpanii, zasilili oni osady pirackie. Częste eskapady piratów na tereny Hiszpanii i hiszpańskie okręty, doprowadziły do zajęcia przez Hiszpanów portu w Oranie w 1509 (kontrolowali go do 1708 r.), a w 1510 Algieru. Zagrożeni ekspansją hiszpańską piraci zwrócili się o pomoc do Imperium Osmańskiego i w 1519 przyjęli zwierzchnictwo tureckie. Obecna Algieria została włączona w skład Imperium Osmańskiego pod arabską nazwą Al-Dżazair. Od początku XVIII wieku władzę przejmowali lokalni władcy[3].
W 1830 Algier został zdobyty przez Francję. W kolejnych latach Francuzi prowadzili systematyczny podbój kraju, spotykając się z oporem algierskich plemion. Wnętrze Algierii siły francuskie opanowały po 1847 wraz z rozbiciem wojsk emira Abd al-Kadira. Rząd francuski przyznał Algierii status osadniczego terytorium zamorskiego Francji i od lat 40. XIX wieku prowadził akcję osadniczą. Przeciwko francuskiej kolonizacji kraju występowała miejscowa ludność, która kilkukrotnie (między innymi w latach 1857, 1864-66, 1870-71) organizowała antyfrancuskie powstania. W 1881 Francuzi nadali Algierii kodeks tubylczy. Kodeks zakazał lokalnej ludności przynależności do partii politycznych i związków zawodowych. Część represyjnych praw zniesiono po I wojnie światowej. W okresie 20-lecia międzywojennego powstały pierwsze lokalne partie nawołujące do obrony interesu narodowego[3].
Podczas II wojny światowej Algieria stała się terenem walk aliantów z siłami rządu Vichy. Po zakończeniu wojny nasiliły się tendencje antykolonialne. W 1946 powstał Ruch na rzecz Triumfu Wolności Demokratycznych (MTLD), który 1947 wyłonił konspiracyjną Organizację Specjalną. Na bazie Organizacji Specjalnej powstał Komitet Rewolucyjny Jedności i Akcji[3][4]. W 1954 Komitet Rewolucyjny Jedności i Akcji (CRUA) zorganizował antyfrancuskie powstanie i przekształcił się we Front Wyzwolenia Narodowego. Powstanie objęło cały kraj. Francuzi w trakcie powstania wprowadzili w kolonii system rządów terroru i odpowiedzialności zbiorowej wobec cywilów. Powszechne stały się tortury, ekspedycje karne i pacyfikacje[4][5]. W 1958 w Kairze utworzono Tymczasowy Rząd Republiki Algierskiej. W 1962 przedstawiciele Frontu Wyzwolenia Narodowego i rządu Francji podpisali układ w Évian-les-Bains, na mocy którego proklamowano niepodległość republiki[3][4].
U progu niepodległości kraju nasiliły się zamachy terrorystyczne podejmowane przez Organizację Tajnej Armii (OAS), skupiającą pozostałych w kraju francuskich osadników. Terroryzm i reakcja nań ze strony władz spowodowały masowy exodus ludności francuskiej z kraju, do połowy 1962 Algierię opuściło 80% osadników[3]. W 1963 przyjęto pierwszą konstytucję algierską. Premierem i pierwszym prezydentem republiki został Ahmad Ben Bella. W październiku 1963 suwerenność Algierii zakwestionowało Maroko, w trakcie tak zwanej wojny piaskowej, w której siły algierskie pokonały wojska marokańskie[6]. W 1964 w Algierskiej Karcie Narodowej nakreślono socjalistyczny program rozwoju państwa, w którym monopartyjne rządy objął Front Wyzwolenia Narodowego. W 1965 miał miejsce zamach stanu z Huari Bumedienem na czele. Bumedien w trakcie rządów przeprowadził reformę rolną i nacjonalizację części sektorów przemysłu[3].
W 1979, po śmierci Bumediena, urząd prezydenta objął Szadli Bendżedid. Uchwalona w 1989 nowa, demokratyczna konstytucja, spowodowała chaos polityczny. Duże poparcie społeczne uzyskał islamistyczny Islamski Front Ocalenia, który w 1990 wygrał wybory komunalne i regionalne. Po wygranej pierwszej turze wyborów parlamentarnych w 1991 doszło do reakcji wojska i zwolenników państwa laickiego: Islamski Front Ocalenia został zdelegalizowany, a wybory unieważnione. W latach 90. XX wieku w kraju trwała wojna domowa. W styczniu 2000 rozwiązała się Islamska Armia Ocalenia, zbrojne skrzydło Islamskiego Frontu Ocalenia (FIS), a wielu jej bojowników poddało się w zamian za amnestię[3]. W XXI wieku Algieria znalazła się w czołówce najlepiej rozwiniętych państw kontynentu[7]. Na przełomie 2010 i 2011 w kraju wybuchły ogólnokrajowe protesty[3]. W kwietniu 2019 do dymisji podał się wieloletni prezydent Abd al-Aziz Buteflika, na co miały wpływ trwające masowe protesty spowodowane przez rosnące koszty życia i bezrobocie[8].
Demografia
edytuj
Podobnie do Maroka ludność Algierii w większości ma mieszane arabsko-berberyjskie pochodzenie, przy czym w przeważającej większości uważa się za Arabów.
Wyraźnie osobnym narodem są berberyjscy Kabylowie posiadający własny język i odrębne zwyczaje, którzy zamieszkują głównie północno-wschodni region kraju zwany Kabylią, gdzie są w większości. Liczebność Kabylów w Algierii ocenia się pomiędzy 3 000 000 a 6 000 000 osób. Występują wśród nich tendencje do żądania autonomii, w szczególności językowej, które dotychczas zwalczane były przez władze algierskie.
Na obszarach pustyń i oaz w środkowej i południowej części kraju występują także inne grupy posługujące się językami berberyjskimi, w tym Tuaregowie.
- największe miasta według liczby ludności (dane szacunkowe z 2009[9]):
- Algier – 2 203 698
- Oran – 679 877
- Konstantyna – 462 779
- Batina – 297 835
- Dżilfa – 261 026
- przyrost naturalny: 1,19% (2009)
- śmiertelność niemowląt: 27,73 na 1000 żywych narodzin
- średnia długość życia: 74 lata
- analfabetyzm: 30%
W 2016 Algieria liczyła 40 376 000 mieszkańców, w skład których wchodzili[10]:
- Arabowie (Algierczycy) – 67,9%
- Berberowie – 23,8% (w tym Kabylowie – 13,8%, Shawiya – 5,3%, Imazighen – 3,8%)
- Beduini – 6,3% (w tym Tajakant – 4,1%)
- pozostali – 2,0% (w tym Sahrawi, Arabowie – Marokańczycy, Tuaregowie i Chińczycy).
Religia
edytuj
Struktura religijna w 2021 roku, według World Christian Database[11]:
- muzułmanie – 98,21%,
- brak religii – 1,43%,
- chrześcijanie – 0,3%:
- ewangelikalni, zielonoświątkowcy i niezależne kościoły (115 tys.)
- protestanci (11,5 tys.)
- katolicy (6,6 tys.)
- prawosławni (1,3 tys.)
- inne religie – 0,06%, w tym:
Siły zbrojne
edytujAlgieria dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[12]. Uzbrojenie sił lądowych Algierii składało się w 2014 z: 1050 czołgów, 1748 opancerzonych pojazdów bojowych, 180 dział samobieżnych, 148 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 300 zestawów artylerii holowanej[12]. Marynarka wojenna Algierii dysponowała w 2014: 12 korwetami, 6 okrętami podwodnymi oraz trzema fregatami[12].
Wojska algierskie w 2023 liczyły 512 tysięcy żołnierzy służby czynnej oraz 465 tysięcy rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2023) algierskie siły zbrojne stanowią 26. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 10 mld dolarów[13][14].
Ustrój polityczny
edytujAlgieria zgodnie z konstytucją z 19 listopada 1976 (wielokrotnie nowelizowaną) jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na okres 5 lat. Prezydent mianuje premiera, który stoi na czele rządu. Dwuizbowy parlament składa się z izby niższej – Narodowego Zgromadzenia Ludowego liczącego 462 członków wybieranych w wyborach powszechnych na okres 5 lat – oraz izby wyższej: Rady Narodu liczącej 144 członków z których 96 wybieranych jest przez kolegium elektorów a 48 jest powoływanych przez prezydenta na okres 6 lat[15].
Gospodarka
edytuj- PKB 3815,25 USD na osobę (2020)
- bezrobocie: 11,4% (2019)
- 23% ludności poniżej poziomu ubóstwa.
- na osobę przypada 713 kilowatogodzin
- 114 telefonów na 1000 osób
- 16 użytkowników Internetu na 1000 osób.
- 1000 osób na 1 lekarza
- 513 osób na łóżko szpitalne
Algieria należy do eksporterów ropy naftowej i gazu ziemnego wydobywanych na Saharze i transportowanych rurociągami do portów Arziw, Dżidżal i Bidżaja. Ponadto prowadzi się wydobycie fosforytów, rud cynku, ołowiu i miedzi, węgla kamiennego, soli kamiennej, gipsu, a także rud rtęci (4. miejsce na świecie), uranu i żelaza. Elektrownie algierskie są opalane ropą i gazem ziemnym.
Transport drogowy i kolejowy; żegluga kabotażowa. Handel z Francją, Włochami, Niemcami, Hiszpanią, Stanami Zjednoczonymi.
Rolnictwo
edytujUprawa zbóż, oliwek, winorośli, pomarańczy, mandarynek i pomidorów. Hodowla owiec, kóz, wielbłądów, bydła; rybołówstwo.
Emisja gazów cieplarnianych
edytujEmisja równoważnika dwutlenku węgla z Algierii wyniosła w 1990 roku 150,889 Mt, z czego 67,97 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 2,623 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 256 kg. Następnie emisje cały czas rosły w różnym tempie. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 165,332 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 3,936 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 282 kg. Źródła emisji w latach 90. były zróżnicowane, ale z czasem zaczął rosnąć udział emisji z transportu i energetyki. W latach 90. udział emisji dwutlenku węgla i metanu był podobny. W połowie lat 90. emisje metanu rosły szybciej niż dwutlenku węgla, po czym na przełomie XX i XXI w. wróciły do poziomu z początku lat 90. Na dalszych miejscach są emisje podtlenku azotu[16].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Algeria. [w:] The World Factbook [on-line]. CIA. [dostęp 2024-02-07]. (ang.).
- ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Algieria. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-06-13].
- ↑ a b c algierska wojna narodowowyzwoleńcza 1954–62, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-06-13].
- ↑ Karol Kasza: Spirala przemocy – wojna o niepodległość Algierii. polskieradio.pl.
- ↑ Ottaway, David (1970), Algeria: The Politics of a Socialist Revolution, s. 166, Berkeley, California: University of California Press, ISBN 978-0-520-01655-2.
- ↑ Bank Światowy.
- ↑ Robert Stefanicki, Algieria, Libia, Jordania, Maroko, Sudan. Czy to druga arabska wiosna? [online], wyborcza.pl, 15 kwietnia 2019 [dostęp 2019-04-16] (pol.).
- ↑ World Gazetteer – Algeria. [dostęp 2009-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-28)].
- ↑ Joshua Project.
- ↑ WWL 2018 Church History and Facts – ALGERIA [online], World Christian Database, 2017 [dostęp 2019-08-31].
- ↑ a b c Algeria. Global Firepower. [dostęp 2014-08-19]. (ang.).
- ↑ 2023 Military Strength Ranking [online], www.globalfirepower.com [dostęp 2024-01-06] (ang.).
- ↑ 2023 Algeria Military Strength [online], www.globalfirepower.com [dostęp 2024-01-06] (ang.).
- ↑ Algeria: Government [online], globaledge.msu.edu [dostęp 2024-01-10] (ang.).
- ↑ Algeria, [w:] F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 40, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).
Bibliografia
edytuj- Eligiusz Dworaczyński (red.): Algieria: badania 1987-1988. Wykopaliska archeologiczne-Algieria. Materiały Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej. Kraków Biblioteka Międzynarodowego Centrum Kultury. Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska PKZ 1988
- Barska Anna: Konflikt kulturowy w społeczeństwie algierskim w drugiej połowie XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 1998
- Dobosiewicz Zbigniew: Algieria dnia dzisiejszego, Wydawnictwo Wiedza Powszechna Warszawa 1971
- Égretaud Marcel: Algieria, Wydawnictwo Książka i Wiedza Warszawa 1958
- Frazik Józef Tomasz: Arabska architektura Tunezji, Algierii, Maroka oraz mauretańskiej Hiszpanii, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 1993
- Jałowiecki Bohdan: Procesy rozwoju społecznego współczesnej Algierii, Państwowe Wydawnictwa Naukowe Warszawa 1978
- Kasznik-Christian Aleksandra: Między Francją a Algierią, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1977
- Kasznik-Christian Aleksandra: Algieria, Wydawnictwo TRIO Warszawa 2006
- Kasznik-Christian Aleksandra: Wojna algierska 1954-1962, Wydawnictwo Ibidem Łódź 2001
- Krasicki Ignacy: Współczesna Algieria, Krajowa Agencja Wydawnicza Warszawa 1978
- Matosek Stanisław: Algieria, Wydawnictwo Książka i Wiedza Warszawa 1976
- Nostitz-Jackowska Anna: Algierska Republika Ludowo-Demokratyczna, Krajowa Agencja Wydawnicza Warszawa 1979
- Rekłajtis Elżbieta: Rozwój szkolnictwa w Algierii, Państwowe Wydawnictwa Naukowe Warszawa 1968
- Rostafiński Józef: Świat i ludzie Algieru, nakł. Księgarni G. Gebethnera i Sp. Kraków 1896
- Roy Jules: Wojna w Algierii, Wydawnictwo Książka i Wiedza Warszawa 1961
- Szafar Tadeusz: Algierii droga do niepodległości, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych Warszawa 1972