Krimino

Krimino esas grava desobedio di la lego. Plu exakte, krimino esas ago judikata kom kontre-lega. Nur agi da homi judikesas kom krimini. Exemple: se bestio mortigas homo, ol ne kriminas, ma se homo mortigas altra homo altre kam pro su-defenso, ta ago judikesas kom krimina hom-ocido doloza.

Viro furtesas e glutebatesas da altra tri viri. Furto e l'atako por produktar lezuro esas tipi di krimini.

Ordinara-sence, krimino esas ago qua violacas etikala normo. Formala-sence, krimino esas violaco di kriminala lego kulpigiva. Segun materiala koncepto, krimino esas ago od omiso quan on interdiktas od esforcas evitar per puniso-minaco, pro ke ol konstitucas ofenso (domajo o danjero) kontre yurala havajo individual o kolektiva.

Kom analizal koncepto, krimino povas interpretesar segun du perspektivi: kauzalista e finalista. La kauzalista teorio pri ago (ou Klasika Teorio) konsideras krimino kom fakto tale klasifikita da lego e kontrelega. Tala divido fondesas sur la premiso ke kulpozeso esas subjektala ligilo inter ago e la rezultajo di certena konduto e judikesas kom postulo ne por karakterizar krimino, ma nur por dozigar lua puniso.

Segun la finalista teorio pri ago, preferata dal doktrinisti, konduto judikesas kom kriminoza nur se ol esas ne-tipala, ne-permisata e kulpoza, segun quante la subjektala motivi e skopi dil aganto esas analizata e decidigiva por karakterizar o ne la violaco. La konduto judikesos kom kriminoza nur se on agnoskos dolo en la motivi dil kriminoza aganto, o kulpo, kaze ke la Kriminala Legaro previdas ta posibleso.

Krimini povas eventar per volunto dal kriminal aganto (kande lu deziras kriminar) o kelkakaze anke pro kulpo dal aganto, kande pro lua neglijo, neprudenteso o nekapableso la situeso definita en la lego eventas. Yen exemplo pri krimino pro kulpo: ulu qua ne savas vehar decidas probar ol sen surveyo, produktas acidento e mortigas pediranto. La vehanto ne deziris mortigar la pediranto (lu ne judikis la pediranto kom lua enemiko), ma pro nekapableso produktis la mortiganta acidento, e lua ago judikesas kom hom-ocido kulpoza.

En partikulara komunitato, ofte lando, la sancioni havas kom skopo mantenar la publika ordino per exemplatreso.

Min grava desobedio esas delikto, do plu lejera kontravenco. En certena landi la kategorio krimino esas plu ampla e kontenas multa niveli.

Krimin-tipi

• Kontre la persono : violaco, proxeneteso, tormento, salarial extorso, sklaveso, hom-ocido, gentocido, krimino kontre la homaro, stimular o helpar suocido, ec.

• Kontre la kozo (privata patrimonio): rapto, eskroko, fido-misuzo, celo, furto, pirateso, destrukto di patrimonio ec.

• Kontre la stato (maxim grava dum militi): komploto, atento, krimino kontre stato-sekureso, nelegala komuniko kun exterlando, trahizo, spionado, deserto, kontrelega monetifo, ec.

• En la organizeso-kadro (to quo ofte posibligas la renverso di akuzo-motivo): organizita krimino, Mafio

• Kontre l'ekonomio e la patrimonio di stati: kontrabando, korupto, suborno, falsigo di pekunio, ec.