Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն

Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն
ԽՍՀՄ դրոշ	Զինանշան
;	;
Կարգավիճակ	պատմական պետություն
Ներառում է	ՌԽՖՍՀ, Ուկրաինական ԽՍՀ, Բելառուսական ԽՍՀ, Հայկական ԽՍՀ, Վրացական ԽՍՀ, Ադրբեջանական ԽՍՀ, Լիտվական ԽՍՀ, Լատվիական ԽՍՀ, Էստոնական ԽՍՀ, Մոլդովական ԽՍՀ, Ղազախական ԽՍՀ, Ղրղզական ԽՍՀ, Ուզբեկական ԽՍՀ, Թուրքմենական ԽՍՀ, Տաջիկական ԽՍՀ, Կարելո-Ֆիննական ԽՍՀ և ԱԽՖՍՀ
Պետական լեզու	ռուսերեն
Մայրաքաղաք	Մոսկվա
Պետական կարգ	խորհրդային հանրապետություն, Խորհրդարանական հանրապետություն, միակուսակցական համակարգ, դաշնություն և communist dictatorship?
Օրենսդիր մարմին	Գերագույն խորհուրդ
Երկրի ղեկավար	Միխայիլ Գորբաչով
Կառավարության ղեկավար	Իվան Սիլաև
Ազգաբնակչություն	293 047 571 մարդ (1989)
Կրոն	Աշխարհիկ պետություն
Հիմն	ԽՍՀՄ հիմն
Կարգախոս	Пролетарии всех стран, соединяйтесь!, Пролетарі всіх країн, єднайтеся!, Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!, Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз!, Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!, პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!, Бүтүн өлкәләрин пролетарлары, бирләшин!, Visų šalių proletarai, vienykitės!, Пролетарь дин тоате цэриле, униць-вэ!, Бардык өлкөлөрдүн пролетарлары, бириккиле!, Пролетарҳои ҳамаи мамлакатҳо, як шавед!, Պրոլետարներ բոլոր երկրների, միացե՜ք։, Әхли юртларың пролетарлары, бирлешиң! և Kõigi maade proletaarlased, ühinege!
Հիմնադրված է	դեկտեմբերի 30, 1922 թ.
Արժույթ	ԽՍՀՄ ռուբլի
Ազգային տոն	Հոկտեմբերյան հեղափոխության օր
Ինտերնետ-դոմեն	.su

Խորհրդային Միություն, պաշտոնապես՝ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն (ԽՍՀՄ), նախկին դաշնային սոցիալիստական կոմունիստական պետություն Եվրասիայում, որը կազմավորվել է 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին և կազմալուծվել 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին։ Անվանապես մի քանի ազգային հանրապետություններից բաղկացած դաշնային միավորում էր, իսկ գործնականում կառավարությունն ու տնտեսությունը խիստ կենտրոնացված էին, ընդհուպ մինչև պետության փլուզումը։ ԽՍՀՄ-ն միակուսակցական պետություն էր մինչև 1990 թվականը, որը կառավարում էր Կոմունիստական կուսակցությունը։ Մայրաքաղաքը Մոսկվան էր, իսկ տարածքով և բնակչությամբ ամենամեծ հանրապետությունը՝ Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունը։ Խոշոր քաղաքների թվում էին Լենինգրադը (ՌԽՖՍՀ), Կիևը (Ուկրաինական ԽՍՀ), Մինսկը (Բելառուսական ԽՍՀ), Տաշքենդը (Ուզբեկական ԽՍՀ), Ալմա-Աթան (Ղազախական ԽՍՀ) և Նովոսիբիրսկը (ՌԽՖՍՀ)։ Իր գոյության տարիներին աշխարհի խոշորագույն պետությունն էր, որի տարածքը կազմում էր 22 402 200 կմ $^{2}$ և ընդգրկված էր 11 ժամային գոտիներում։

Խորհրդային Միության արմատները ձգվում են 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխություն, երբ բոլշևիկները Վլադիմիր Լենինի գլխավորությամբ տապալեցին ժամանակավոր կառավարությանը, որն ավելի վաղ՝ Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո, փոխարինման էր եկել Ռոմանովների արքայատոհմին։ Նրանք հիմնադրեցին Ռուսական Խորհրդային Հանրապետությունը՝ աշխարհում սահմանադրորեն ամրագրված առաջին սոցիալիստական պետությունը։ Բոլշևիկների (Կարմիր բանակ) և հակաբոլշևիկյան ուժերի միջև սրված հարաբերությունները նախկին Ռուսական կայսրության տարածքում վերածվեցին քաղաքացիական պատերազմի։ Հակաբոլշևիկյան ուժերի մեջ ամենամեծ խմբակցությունը Սպիտակ գվարդիան էր։ Վերջինս ներգրավված էր բոլշևիկների նկատմամբ դաժան հակակոմունիստական բռնաճնշումների մեջ, որն առավել հայտնի է Սպիտակ տեռոր անվամբ։ Կարմիր բանակը տարածվեց և տեղի բոլշևիկներին օգնեց վերցնելու իշխանությունը՝ ստեղծելով սովետներ, Կարմիր տեռորի միջոցով ճնշելով նրանց քաղաքական ընդդիմախոսներին և ապստամբ գյուղացիներին։ 1922 թվականին իշխանության բալանսը փոխվեց, և բոլշևիկները հաղթանակ տարան՝ ձևավորելով Խորհրդային Միությունը, որի կազմում էին Ռուսական, Անդրկովկասյան, Ուկրաինական և Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունները։ Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո՝ Լենինի կառավարությունը ներկայացրեց Նոր տնտեսական քաղաքականությունը (ՆԷՊ), որը ենթադրում էր մասնակի վերադարձ ազատ շուկայական հարաբերություններին և մասնավոր սեփականությանը։ Դա հանգեցրեց տնտեսական վերելքի։

1924 թվականին Լենինի մահից հետո իշխանության եկավ Իոսիֆ Ստալինը, որը Կոմունիստական կուսակցության ներսում ճնշեց իր քաղաքական բոլոր հակառակորդներին և երկրում հաստատեց վարչահրամայական տնտեսական համակարգ։ Ծայրահեղ բռնի միջոցներով Ստալինը երկիրը ենթարկեց արագ ինդուստրացման և հարկադիր կոլեկտիվացման, որը, չնայած զգալի տնտեսական աճին, 1932–1933 թվականներին երկրի տարբեր հատվածներում հանգեցրեց արհեստական սովի և ընդարձակեց ԳՈւԼԱԳ-ի ուղղիչ-աշխատանքային գաղութների համակարգը, որը ձևավորվել էր դեռևս 1918 թվականին։ Ստալինը նաև տառապում էր քաղաքական պարանոյայով, որի պատճառով 1930-ական թվականներին իրականացվում էին զանգվածային բռնաճնշումներ («Մեծ զտում»), որն արտահայտվում էր Ստալինի հակառակորդներին կուսակցության շարքերից հեռացնելով և մեկուսացնելով, բարձրաստիճան զինվորականների, Կոմունիստական կուսակցության անդամների և խորհրդային հասարակ քաղաքացիների զանգվածային ձերբակալություններով, որոնք այնուհետև ուղարկվում էին ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարներ կամ էլ մահվան էին դատապարտվում։

1939 թվականի օգոստոսի 23-ին՝ արևմտյան տերությունների հետ հակաֆաշիստական դաշինք կազմելու անհաջող ջանքերից հետո, Խորհրդային Միությունը Նացիստական Գերմանիայի հետ կնքեց չհարձակման պայմանագիր («Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ»), որի գաղտնի արձանագրությունների պայմաններին համապատասխան՝ երկու տերությունները, որպես դաշնակիցներ, Արևելյան Եվրոպան բաժանեցին ազդեցության գոտիների, մասնավորապես ռուսական բանակը բռնազավթեց Արևելյան Լեհաստանը, Բալթյան Հանրապետությունները (Էստոնիա, Լատվիա, Լիտվա) և այլ տարածքներ։ Այնուամենայնիվ, 1941 թվականի հունիսին Գերմանիան լայնամասշտաբ ռազմական գործողություն սկսեց նախկին դաշնակցի դեմ («Բարբարոսա» գործողություն)։ Առանցքի ուժերին դիմակայելու համար Խորհրդային Միությունը մարդկային խոշոր կորուստներ էր կրում։ Այդուհանդերձ, պատերազմում շրջադարձային դարձավ Ստալինգրադը, որտեղ Նացիստական բանակը ջախջախվեց։ Ի վերջո, 1945 թվականի մայիսի 9-ին կարմիրբանակայիններին հաջողվում է հասնել մինչև Բեռլին և հաղթանակ տանել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եվրոպական ճակատում։ Կարմիր բանակի գրաված տարածքներում հիմնվեցին այսպես կոչված Սոցիալիստական ճամբարի «արբանյակ» պետությունները։ Հետպատերազմական աշխարհաքաղաքական պայմաններում՝ 1947 թվականին սկսվեց Սառը պատերազմի ժամանակաշրջանը, մի կողմից՝ ԽՍՀՄ և սոցիալիստական ճամբարի երկրների և մյուս կողմից՝ Արևմուտքի (Միացյալ Նահանգներ, ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցներ և այլք) երկրների միջև։ Սառը պատերազմի պայմաններում Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը հռչակվեցին որպես գերտերություններ։

1953 թվականին՝ Ստալինի մահից հետո, Նիկիտա Խրուշչովի ղեկավարությամբ երկրում սկսվեց նոր ժամանակաշրջան, որն առավել հայտնի դարձավ «Խրուշչովյան ձնհալ» անվամբ։ Վերջ տրվեց Ստալինի օրոք ձևավորված անձի պաշտամունքին, համաներում շնորհվեց բազմաթիվ աքսորյալների, թուլացվեց ամբողջատիրական համակարգը։ Երկիրը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ, միլիոնավոր գյուղացիներ տեղափոխվեցին արդյունաբերական քաղաքներ։ ԽՍՀՄ-ը շուտով գլխավորեց տիեզերական մրցավազքը` հաջողությամբ բաց տիեզերք ուղարկելով առաջին արբանյակը և առաջին մարդուն։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ-ն առաջին ավտոմատ միջմոլորակային կայանն ուղարկեց հարևան մոլորակ՝ Վեներա։ 1970-ական թվականների վերջին խորհրդա-ամերիկյան հարաբերություններում նկատվեց լարվածության թուլացում, որը սակայն վերականգնվեց 1979 թվականին, երբ Խորհրդային Միությունն իր զորքերը մտցրեց Աֆղանստան։ Պատերազմը խլեց տնտեսական մեծ ռեսուրսներ, իսկ լարվածությունն էլ ավելի մեծացավ, երբ Միացյալ Նահանգներն սկսեց ռազմական օգնություն տրամադրել Մոջահեդներին։

1980-ականների կեսերին ԽՍՀՄ վերջին առաջնորդ Միխայիլ Գորբաչովը փորձում էր բարեփոխումների միջոցով առավել ազատականացնել տնտեսությունը և երկրի սոցիալ-քաղաքական վիճակը՝ առաջ քաշելով «Պերեստրոյկայի» (վերակառուցում) և «Գլասնոստի» (հրապարակայնություն) քաղաքականությունները։ Նպատակն էր պահպանել Կոմունիստական կուսակցության մենաշնորհային դիրքը և միաժամանակ շտկել ահագնացող տնտեսական լճացումը։ Սառը պատերազմն իր մայրամուտին հասավ հենց Գորբաչովի պաշտոնավարման ընթացքում, իսկ 1989 թվականին Արևելյան Եվրոպայի Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության անդամ երկրները տապալեցին իրենց մարքսիստ-լենինիստական ռեժիմները։ Վերջ դրվեց «Երկաթե վարագույրին»։ Սա նաև հանգեցրեց ԽՍՀՄ ներսում ազգայնական և անջատողական բուռն շարժումների վերելքին։ Կենտրոնական իշխանությունները նախաձեռնեցին ԽՍՀՄ-ն պահպանելու համամիութենական հանրաքվե, որը բոյկոտեցին Բալթյան հանրապետությունները, Հայաստանը, Վրաստանը և Մոլդովան, ինչի հետևանքով ընտրողների մեծամասնությունը կողմ արտահայտվեց ԽՍՀՄ պահպանմանը՝ որպես «իրավահավասար ինքնիշխան հանրապետությունների նորացված դաշնություն»։ 1991 թվականի օգոստոսին ԽՍՀՄ իշխանության պահպանողական թևը պետհեղաշրջում կազմակերպեց («Օգոստոսյան պուտչ»), որը ձախողվեց։ Պետական հեղաշրջման ճնշման գործում մեծ դերակատարություն է ունեցել Ռուսաստանի առաջին նախագահ Բորիս Ելցինը։ Արդյունքում, Կոմունիստական կուսակցության գործունեությունն արգելվեց։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Գորբաչովը հրաժարական տվեց, միութենական մնացած հանրապետությունները դուրս եկան Խորհրդային Միության կազմից և սկսեցին հանդես գալ որպես հետխորհրդային անկախ պետություններ։ Ռուսաստանի Դաշնությունը (նախկինում՝ ՌԽՖՍՀ) ստանձնեց Խորհրդային Միության իրավահաջորդությունը։ Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես կազմալուծվեց 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին։

Խորհրդային Միությունը գրանցել է սոցիալ-տեխնոլոգիական բազմաթիվ ձեռքբերումներ ու նորարարություններ, հատկապես ռազմական ոլորտում։ Նա կարող էր պարծենալ աշխարհում երկրորդ տնտեսությամբ և խոշորագույն մշտական բանակով^[3]^[4]^[5]։ Խորհրդային Միությունը հանդիսանում էր միջուկային հինգ երկրներից մեկը։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ-ն ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամներից մեկն էր ու անդամակցում էր ԵԱՀԿ-ին, Արհմիությունների համաշխարհային ֆեդերացիային, Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցության կազմակերպությանը և Վարշավայի պակտին։

Մինչև իր փլուզումը՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո շուրջ չորս տասնամյակ, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ միասին ԽՍՀՄ-ն ուներ գերտերության կարգավիճակ։ Երբեմն կոչվելով «Խորհրդային կայսրություն»՝ իր ազդեցության տակ էր պահում Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպան, իսկ շնորհիվ ռազմական ու տնտեսական հզորության, պրոքսի պատերազմների, զարգացող երկրների վրա իր ազդեցության, ինչպես նաև տիեզերական տեխնոլոգիաների և ռազմական արդյունաբերության ոլորտներում գիտական ուսումնասիրությունների ֆինանսավորման՝ նաև ողջ աշխարհի վրա^[6]^[7]։

Անվան ստուգաբանություն

«Советский» բառի հիմքում ընկած է ռուսերեն «совет» բառը, որը նշանակում է «սովետ, խորհուրդ»^[8]։ Առաջացել է սլավոնական նախալեզվի «vět-iti» («տեղեկացնել») բայական հիմքից։

Ռուսաստանի պատմության ընթացքում որոշ մարմիններ կոչվել են սովետներ (խորհուրդներ)։ Ռուսական կայսրությունում 1810-1917 թվականներին գործած Պետական խորհուրդը 1905 թվականի ապստամբությունից հետո սկսել է կոչվել Մինիստրների խորհուրդ^[9]։

«Վրացական գործ»-ի ժամանակ Վլադիմիր Լենինը, կանխատեսելով Իոսիֆ Ստալինի և նրա կողմնակիցների՝ Մեծ Ռուսաստան ունենալու էթնիկ շովինիստական նկրտումները, այդ ազգային պետություններին կոչ արեց միանալ Ռուսաստանին՝ որպես մեծ միության կիսանկախ մասեր, որը նախապես անվանեց Եվրոպայի և Ասիայի սովետական երկրների միություն (ռուս.՝ Союз Советских Республик Европы и Азии)^[10]։ Սկզբից Ստալինը դեմ էր այդ առաջարկին, բայց հետո ընդունեց, թեև Լենինի համաձայնությամբ փոխեց անվանումը՝ «Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն» (ՍՍՀՄ). բոլոր հանրապետությունները ձևավորվել են որպես սոցիալիստական սովետներ և մինչև 1936 թվականը կառուցվածքային փոփոխություններ չեն կրել։ Որոշ հանրապետությունների մայրենի լեզվում «սովետ» բառը փոխարինվեց «խորհուրդ» բառով։

Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության փոխարեն սկսեցին ավելի հաճախ օգտագործել ՍՍՀՄ հապավումը, որը հայտնի դարձավ ամբողջ աշխարհում։ Խորհրդային պետության այլ կարճ ձևերից են Խորհրդային Միությունը (Սովետական Միություն) և ԽՍՀ Միություն (ՍՍՀ Միություն)։

Անգլալեզու մամուլում պետությունն անվանում էին «Soviet Union» կամ «USSR», ֆրանսիականում՝ «Union soviétique» կամ «URSS», գերմանականում՝ «Sowjetunion» կամ «UdSSR»։ Անգլախոս աշխարհում Խորհրդային Միությանը ոչ պաշտոնապես անվանում էին նաև Ռուսաստան, իսկ քաղաքացիներին՝ ռուսներ^[11], թեև դա սխալ էր, քանի որ Ռուսաստանը Խորհրդային Միության հանրապետություններից միայն մեկն էր^[12]։ Աշխարհի մնացած երկրներում ևս հաճախ էին կիրառում երկրի և քաղաքացիների այս սխալ անվանումները։

Աշխարհագրություն

Խորհրդային միության տարածքը կազմել է 22 402 200 կմ $^{2}$ և եղել աշխարհի խոշորագույն պետությունը^[13]. կարգավիճակ, որն ավելի ուշ փոխանցվել է նրա իրավահաջորդ պետությանը՝ Ռուսաստանին^[14]։ Զբաղեցրել է Երկրագնդի ցամաքային տարածքի մեկ վեցերորդ մասը, իսկ չափսերով համեմատելի եղել Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հետ^[15]։ ԽՍՀՄ արևմտյան հատվածը, որը գտնվում էր Եվրոպա աշխարհամասի տարածքում և զբաղեցնում էր պետության տարածքի մեկ քառորդը, եղել է ԽՍՀՄ մշակութային ու տնտեսական կենտրոնը։ Ասիայում գտնվող արևելյան հատվածը, որն արևելքում հասնում էր մինչև Խաղաղ օվկիանոս, իսկ հարավում՝ Աֆղանստան, բացառությամբ Կենտրոնական Ասիայի որոշ շրջանների, խիտ բնակեցված չէր։ Խորհրդային միության ծայր արևելքից մինչև ծայր արևմուտք երկարությունը կազմել է մոտավորապես 10 000 կմ, որը բաժանված էր 11 ժամային գոտիների միջև, իսկ հյուսիսից հարավ հեռավորությունը՝ 7 200 կմ։ ԽՍՀՄ տարածքը բաժանված է եղել 5 կլիմայական գոտիների միջև՝ տունդրա, տայգա, տափաստանային, անապատային և լեռնային։

Խորհրդային Միությունը, ինչպես ներկայումս Ռուսաստանը, ունեցել է աշխարհի ամենաերկար սահմանը, որը կազմել է շուրջ 60 000 կմ (հասարակածի երկարությունից 1,5 անգամ ավելի)։ Դրա երկու երրորդը կազմել է ցամաքային սահմանը։ 1945-1991 թվականներին Խորհրդային Միությունը ցամքային սահման է ունեցել արևմուտքում՝ Նորվեգիայի, Ֆինլանդիայի, Լեհաստանի, Չեխոսլովակիայի, Հունգարիայի, Ռումինիայի, հարավում՝ Թուրքիայի, Իրանի, Աֆղանստանի, Չինաստանի, Մոնղոլիայի, Հյուսիսային Կորեայի հետ, իսկ ծովային սահման՝ Միացյալ Նահանգների, Շվեդիայի և Ճապոնիայի հետ։ Միացյալ Նահանգներից ԽՍՀՄ-ն բաժանված է եղել Բերինգի նեղուցով, Շվեդիայից՝ Բալթիկ ծովով, իսկ Ճապոնիայից՝ Լապերուզի նեղուցով։

Խորհրդային միության ափերը ողողում էին Ատլանտյան (Բալթիկ, Սև և Ազովի), Հյուսիսային սառուցյալ (Բարենցի, Սպիտակ, Կարայի, Լապտևների, Արևելասիբիրական և Չուկոտի) և Խաղաղ (Բերինգի, Օխոտի և Ճապոնական) օվկիանոսների 12 ծովերի ջրերը։

Խորհրդային միության ամենաբարձր գագաթը Կոմունիզմի պիկն էր (ներկայումս՝ Իսմոյիլ Սոմոնի պիկ, բարձրությունը` 7495 մետր), որը գտնվում էր Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության տարածքում։ Խորհրդային միության տարածքում էր գտնվում նաև աշխարհի ամենամեծ լիճը՝ Կասպից ծովը և ամենախորը լիճը՝ Բայկալը, որը նաև աշխարհի ամենամեծ քաղցրահամ լիճն է։

Մայրցամաքում ԽՍՀՄ հյուսիսային ծայրակետը Թայմիր թերակղզում գտնվող Չելյուսկին հրվանդանն էր, կղզիներում՝ Ֆրանց Իոսիֆի երկիր կղզեխմբի Ռուդոլֆի կղզում գտնվող Ֆլիգելի հրվանդանը, իսկ հարավային ծայրակետը՝ Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Կուշկա քաղաքի մոտ գտնվող Չիլդուխտեր աուլը։ Երկրի արևելյան ծայրակետը Դեժնյովի հրվանդանն էր, իսկ արևմտյանը՝ Բալթիկ ծովի Գդանսկի ծոցի Բալթիական ցամաքալեզվակը։

Բնապահպանություն

Խորհրդային Միությունում բնապահպանական քաղաքականությունը մշտապես մեծ կարևորություն է տվել այն գործողություններին, որտեղ մարդիկ ակտիվորեն ներգրավված են եղել բնության վերականգնմանը։ Լենինի «Կոմունիզմը խորհրդային իշխանությունն ու երկրի էլեկտրականությունն է» թևավոր միտքն արտահայտում է արդիականացման և արդյունաբերական զարգացման վրա ուշադրության կենտրոնացումը։ 1928 թվականին՝ առաջին հնգամյա պլանի ժամանակ, Ստալինը ձեռնամուխ եղավ ամեն գնով երկրի արդյունաբերականացմանը։ Բնապահպանական և բնության պաշտպանության արժեքներն ամբողջությամբ անտեսվեցին, որպեսզի ստեղծվի ժամանակակից արդյունաբերական հասարակություն։ Ստալինի մահվանից հետո խորհրդային իշխանության օրակարգ մտան բնապահպանական հիմնախնդիրները, սակայն շրջակա միջավայրի պահպանության արժեքի հիմնական ընկալումը մնաց նույնը^[16]։

Խորհրդային լրատվամիջոցները մշտապես իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնում էին ընդարձակ հողային տարածքների և գրեթե անքակտելի բնական ռեսուրսների վրա։ Դա ստեղծում էր տպավորություն, որ բնության աղտոտումն ու անվերահսկելի շահագործումը խնդիր չեն։ Խորհրդային պետությունն այն տեսակետն ուներ, որ գիտական և տեխնոլոգիական առաջընթացը կլուծի այդ բոլոր խնդիրները։ Պաշտոնական գաղափարախոսությունը պնդում է, որ սոցիալիզմի պարագայում բնապահպանական խնդիրները կարելի է հեշտությամբ լուծել, ի տարբերություն կապիտալիստական երկրների, որտեղ նրանք չեն կարողանա լուծել դրանք։ Խորհրդային իշխանությունները խորապես հավատացած էին, որ մարդը կարող է գերազանցել բնությանը։ Այդուհանդերձ, երբ իշխանություններն ստիպված էին ընդունել, որ 1980-ական թվականներին Խորհրդային Միությունում կան բնապահպանական խնդիրներ, նրանք խնդիրները բացատրում էին նրանով, որ երկիրը մինչև վերջ սոցիալիզմի չի հասել։ Խորհրդային քարոզչության համաձայն՝ սոցիալիստական հասարակության մեջ աղտոտումը ժամանակավոր անոմալիա է, որը կարող է լուծվել, եթե երկիրը հասնի սոցիալիզմի։

1986 թվականին Չեռնոբիլի աղետը քաղաքացիական ատոմակայանում առաջին խոշոր վթարն էր։ Աշխարհում նմանը չունեցող այս աղետի հետևանքով մեծ թվաքանակով ռադիոակտիվ իզոտոպեր արտանետվեցին մթնոլորտ։ Ռադիոակտիվ դոզան բավականին հեռու տարածվեց։ Պատահարից հետո հաղորդվեց վահանաձև գեղձի քաղցկեղի 4000 նոր դեպքի մասին։ Այդուհանդերձ, դրանք չհանգեցրեցին մեծ թվով մահվան դեպքերի^[17]։ Իրականում աղետի երկարաժամկետ ազդեցությունը դեռևս անհայտ է։ Մեկ այլ խոշոր պատահար էր Կիշտիմի աղետը^[18]։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո պարզվեց, որ բնապահպանական խնդիրներն ավելի մեծ էին, քան խորհրդային իշխանությունները ընդունում և ներկայացնում էին։ Կոլայի թերակղզին հստակ հիմնախնդիրներ ունեցող աշխարհագրական տեղանքներից մեկն էր։ Մոնչեգորսկ և Նորիլսկ արդյունաբերական քաղաքների շրջանում, որտեղ օրինակ նիկել է արդյունահանվում, բոլոր անտառներն աղտոտման արդյունքում վերացել են, մինչդեռ Ռուսաստանի հյուսիսային և մյուս հատվածները տուժել են արտանետումներից։ 1990-ականներին Արևմուտքում մարդիկ հետաքրքրվում էին նաև միջուկային կայանքների ռադիոակտիվ վտանգներով, որոնք դուրս են բերվել ատոմային սուզանավերի շահագործումից, ինչպես նաև միջուկային արտանետումների կամ վերամշակված միջուկային վառելիքի ծախսով։ 1990-ական թվականների սկզբին պարզ դարձավ, որ ԽՍՀՄ-ն ռադիոակտիվ նյութերը տեղափոխել է Բարենցի և Կարայի ծովեր, որն ավելի ուշ հաստատվեց նաև Ռուսաստանի խորհրդարանի կողմից։ 2000 թվականին К-141 «Կուրսկ» սուզանավի խորտակումն Արևմուտքում նոր մտահոգություններ առաջացրեց^[19]։ Ավելի վաղ հայտնի էր խորհրդային սուզանավերի վթարման կամ խորտակման մի քանի դեպք։ Մասնավորապես հայտնի էին К-19, К-8, К-129, К-27, К-219 և К-278 Կոմսոմոլեց սուզանավերի դեպքերը։

Պատմություն

Հեղափոխություն և ԽՍՀՄ կազմավորում (1917–1927)

Ռուսական կայսրությունում հեղափոխական շարժումները սկսվեցին 1825 թվականին՝ դեկաբրիստների ապստամբությամբ։ Թեև ճորտատիրական կարգերը վերացվեցին 1861 թվականին, դա արվեց ոչ ի նպաստ գյուղացիների և ծառայեց որպես հեղափոխականներին խրախուսելու միջոց։ 1905 թվականի Ռուսական հեղափոխությունից հետո՝ 1906 թվականին ստեղծվեց խորհրդարանը՝ Պետական դուման, բայց Նիկոլայ II ցարը ընդդիմացավ բացարձակ միապետությունից սահմանադրական միապետության անցնելուն։ Հասարակական խռովությունները շարունակվեցին և ավելի խորացան Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ ռազմական դրության և մեծ քաղաքներում սննդի պակասի պատճառով։

Պետրոգրադի ինքնաբուխ ապստամբությունը, որը Ռուսաստանի տնտեսական և մարտական ոգու անկման հետևանք էր, 1917 թվականի մարտին ավարտվեց Փետրվարյան հեղափոխությամբ և Նիկոլայ II-ի գահընկեցությամբ ու կայսերական իշխանության տապալմամբ։ Ցարական ինքնակալությանը փոխարինելու եկավ Ռուսական ժամանակավոր իշխանությունը, որը նպատակ ուներ անցկացնել Համառուսաստանյան սահմանադիր ժողովի ընտրություններ և շարունակել Անտանտի կողմից Առաջին աշխարհամարտին մասնակցելը։

Միևնույն ժամանակ ամբողջ երկրով մեկ ձևավորվեցին բանվորական խորհուրդներ, որոնք հայտնի էին նաև «սովետներ» անվամբ։ Բոլշևիկները՝ Վլադիմիր Լենինի ղեկավարությամբ, սովետներում և փողոցներում հրահրեցին սոցիալիստական հեղափոխություն։ 1917 թվականի նոյեմբերի 7-ին Կարմիր գվարդիան գրոհեց Պետրոգրադի Ձմեռային պալատը՝ վերջ դնելով ժամանակավոր իշխանությանը և հաստատելով սովետների քաղաքական իշխանությունը^[20]։ Այս իրադարձությունն ավելի ուշ խորհրդային մատենագրության մեջ հայտնի դարձավ «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխություն» անվամբ։ Դեկտեմբերին բոլշևիկները Կենտրոնական տերությունների հետ զինադադար կնքեցին, թեև 1918 թվականի փետրվարին պատերազմական գործողությունները նորից վերսկսվեցին։ Մարտին սովետները դադարեցրին իրենց մասնակցությունը Առաջին աշխարհամարտին և կնքեցին Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը։

Կարմիր և սպիտակ գվարդիականների միջև ծավալվեց երկար և արյունալի քաղաքացիական պատերազմ, որն սկսվեց 1917 թվականին և ավարտվեց 1923 թվականին՝ կարմիր գվարդիականների հաղթանակով։ Այդ ընթացքում տեղի ունեցավ ռազմական միջամտություն, գնդակահարվեց նախկին ցարը և նրա ընտանիքը, իսկ 1921 թվականի սովը մոտ հինգ միլիոն մարդու կյանք խլեց^[21]։ 1921 թվականի մարտին՝ Լեհաստանի հետ պատերազմի ժամանակ, կնքվեց Ռիգայի խաղաղության պայմանագիրը, ըստ որի՝ Բելառուսի և Ուկրաինայի վիճելի տարածքները բաժանվեցին Լեհաստանի Հանրապետության և Խորհրդային Ռուսաստանի միջև։ Խորհրդային Միությունը ստիպված էր նմանատիպ հակամարտություններ լուծել նաև նոր կազմավորված Էստոնիայի, Ֆինլանդիայի, Լատվիայի և Լիտվայի հանրապետությունների հետ։

1922 թվականի դեկտեմբերի 28-ին ՌԽՖՍՀ-ի, ԱԽՖՍՀ-ի, Ուկրաինական ԽՍՀ-ի և Բելառուսական ԽՍՀ-ի լիազոր պատվիրակների հանդիպումը հաստատեց ԽՍՀՄ-ի կազմավորման համաձայնագիրը^[22] և հռչակագիրը, որի հիման վրա կազմավորվեց Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը^[23]։ ԽՍՀՄ սովետների առաջին համագումարը հաստատեց այս երկու փաստաթղթերը, իսկ 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին պատվիրակությունների ղեկավարները՝ Միխայիլ Կալինինը, Միխայիլ Ցխակայան, Միխայիլ Ֆրունզեն, Գրիգորի Պետրովսկին և Ալեքսանդր Չերվյակովը ստորագրեցին դրանք։ Պաշտոնական հայտարարությունը հնչեց Մեծ թատրոնի բեմից։

Երկրի տնտեսության, արդյունաբերության և քաղաքականության կառուցվածքային ինտենսիվ փոփոխությունները սկսվեցին խորհրդային իշխանության վաղ շրջանում՝ 1917 թվականին։ Դրանց մեծ մասը կատարվեց բոլշևիկների առաջին դեկրետներին համապատասխան, որոնք ստորագրել էր Վլադիմիր Լենինը։ Ամենանշանակալի առաջընթացը Ռուսաստանի էլեկտրիֆիկացման պետական հանձնաժողովի (ԳՈԷԼՌՈ) ծրագիրն էր, ըստ որի՝ խորհրդային տնտեսությունը լուրջ կառուցվածքային փոփոխությունների էր ենթարկվելու՝ ամբողջ երկրի էլեկտրիֆիկացման միջոցով^[24]։ Ծրագրի հիման վրա կազմվեց Հնգամյա պլանը, որն իրագործվեց մինչև 1931 թվականը^[25]։ Ռուսական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ վարած «ռազմական կոմունիզմի» տնտեսական քաղաքականությունից հետո, որպես երկրում սոցիալիզմի զարգացման նախաշեմ, խորհրդային իշխանությունը 1920-ական թվականներին թույլ տվեց, որ ազգայնացված արդյունաբերությունների կողքին գործունեություն ծավալեն որոշ մասնավոր ձեռնարկություններ, իսկ գյուղական վայրերում սննդի ձեռքբերումը կենտրոնացվեց կոոպերատիվների ձեռքում։

ԽՍՀՄ կազմավորումից ի վեր իշխանությունը հիմնված էր միակուսակցական կառավարման համակարգի վրա. ղեկավարում էր Կոմունիստական կուսակցությունը (բոլշևիկները)։ Իշխանության նպատակն էր կանխարգելել կապիտալիստական կարգերին վերադառնալը և որ ժողովրդավարական կենտրոնամետության սկզբունքները գործնականում դառնային ժողովրդի կամքի դրսևորման ամենաարդյունավետ միջոցը։ 1924 թվականին Լենինի մահից հետո տնտեսության ապագայի շուրջ քննարկումներն ընկան իշխանության համար պայքարի հիմքում։ Սկզբից նախատեսվում էր, որ Լենինին փոխարինելու էր «եռյակը»՝ Գրիգորի Զինովևը Ուկրաինական ԽՍՀ-ից, Լև Կամենևը ՌԽՖՍՀ-ից և Իոսիֆ Ստալինը ԱԽՖՍՀ-ից։

1924 թվականի փետրվարի 1-ին Միացյալ Թագավորությունը ճանաչեց ԽՍՀՄ-ը։ Նույն տարում հաստատվեց ԽՍՀՄ Սահմանադրությունը, որն օրինականացրեց 1922 թվականին ստեղծված Միությունը։

Ըստ Արչի Բրաունի՝ սահմանադրությունը ԽՍՀՄ-ում երբեք չի եղել քաղաքական իրականության ճշգրիտ ուղեցույց։ Օրինակ՝ այն փաստը, որ կուսակցությունը քաղաքականության մշակման ու վարման գործում գլխավոր դեր էր կատարում, հիշատակված չէր Սահմանադրության մեջ, մինչև 1977 թվականը^[26]։ ԽՍՀՄ-ը բազում հանրապետություններից կազմված դաշնային միություն էր, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր քաղաքական և վարչական միավորները։ Այդուհանդերձ, ոչ խորհրդային գրողները հաճախ էին «Խորհրդային Ռուսաստան» եզրն օգտագործում ամբողջ ԽՍՀՄ-ի համար, որը վերաբերվում էր միայն Ռուսաստանի Դաշնային Սոցիալիստական Հանրապետությանը։

Ստալինյան դարաշրջան (1927-1953)

1922 թվականի ապրիլի 3-ին Ստալինը դարձավ ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար։ Լենինը վերջինիս նշանակեց Բանվորա-գյուղացիական տեսչության ղեկավար, ինչը Ստալինին զգալի իշխանություն տվեց։ Աստիճանաբար ամրապնդելով իր ազդեցությունը և կուսակցության ներսում մեկուսացնելով իր մրցակիցներին՝ Ստալինը դարձավ երկրի անվիճելի առաջնորդը և 1920-ական թվականների վերջին հաստատեց ամբողջատիրական ռեժիմ։ 1927 թվականի հոկտեմբերին Զինովևին և Լև Տրոցկուն հեռացրին Կենտկոմից և արտաքսեցին։

1928 թվականին Ստալինը ներկայացրեց սոցիալիստական տնտեսություն կառուցելու Առաջին հնգամյա պլանը։ Ի տարբերություն ամբողջ հեղափոխության ժամանակ Լենինի հնչեցրած ինտերնացիոնալիզմի՝ այս պլանը նպատակ ուներ սոցիալիզմ կառուցել մեկ երկրում։ Արդյունաբերության մեջ պետությունն իր վերահսկողության տակ վերցրեց բոլոր ձեռնարկատիրությունները և սկսեց ինդուստրացման խիստ ծրագիր։ Գյուղատնտեսության ոլորտում լենինյան «օրինակ ծառայելու» քաղաքականությանը հետևելու փոխարեն^[29], ամբողջ երկրով մեկ սկսվեց ֆերմաների բռնի կոլեկտիվացում։

Արդյունքում երկրում ծայր առավ սով, ինչի հետևանքով մահացավ մոտավորապես 3-5 մլն մարդ. ողջ մնացած կուլակներին հետապնդում էին, իսկ շատերին էլ ուղարկեցին գուլագներ՝ հարկադիր աշխատանքների^[30]^[31]։ Հանրային ցնցումները շարունակվեցին նաև 1930-ական թվականների կեսերին։ Չնայած 1930-ականների կեսից մինչև վերջն ընկած հատվածի խառնաշփոթին՝ նախքան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելը, երկրում ձևավորվեց հզոր արդյունաբերական տնտեսություն։

1930-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ի և Արևմուտքի միջև սերտ համագործակցություն սկսվեց։ 1932-1934 թվականներին երկիրը մասնակցեց Զինաթափման համաշխարհային կոնֆերանսին։ 1933 թվականին ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատվեցին, երբ նոյեմբերին ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտը պաշտոնապես ճանաչեց Ստալինի կոմունիստական իշխանությունը և սկսեց բանակցել երկու երկրների միջև նոր առևտրային համաձայնագրի շուրջ^[32]։ 1934 թվականի սեպտեմբերին երկիրը միացավ Ազգերի լիգային։ 1936 թվականին Իսպանիայում բռնկված քաղաքացիական պատերազմից հետո ԽՍՀՄ-ն ակտիվորեն աջակցում էր հանրապետական ուժերին ընդդեմ ազգայնականների, որոնց աջակցում էին Ֆաշիստական Իտալիան և Նացիստական Գերմանիան^[33]։

1936 թվականի դեկտեմբերին Ստալինը հրապարակեց նոր սահմանադրություն, որն ամբողջ աշխարհում արժանացավ իր կողմնակիցների հավանությանը՝ որպես ամենաժողովրդավարական սահմանադրություն, որ կարելի է երբևէ պատկերացնել, թեև դրա վերաբերյալ որոշակի կասկածներ կային։ Ստալինյան բռնաճնշումների ժամանակ «հին բոլշևիկներից» շատերը, որոնք Լենինի հետ մասնակցել էին Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը, ձերբակալվեցին կամ մահապատժի ենթարկվեցին։ Ըստ գաղտնազերծված խորհրդային արխիվների՝ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը 1937 և 1938 թվականներին ձերբակալեց ավելի քան 1,5 մլն մարդու, որոնցից 681 692-ը գնդակահարվեց^[34]։ Այդ երկու տարիներին օրական մոտ հազար մահապատիժ էր իրականացվում^[35]։

1939 թվականին Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրանսիայի հետ ընդդեմ Գերմանիայի ռազմական դաշինք կնքելու անհաջող փորձերից հետո Խորհրդային Միությունը կտրուկ փոխեց իր ուղղությունը դեպի Նացիստական Գերմանիա^[36]։ Գրեթե մեկ տարի անց այն բանից հետո, երբ Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան Գերմանիայի հետ կնքեցին մյունխենյան համաձայնագիրը, Խորհրդային Միությունը Գերմանիայի հետ լայնածավալ բանակցությունների արդյունքում նույնպես կնքեց թե՛ ռազմական, թե՛ տնտեսական համաձայնագրեր։ 1939 թվականի օգոստոսին երկու երկրները կնքեցին Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը և Խորհրդա-գերմանական առևտրային համաձայնագիրը։ Առաջինը հնարավոր դարձրեց Լիտվայի, Լատվայի, Էստոնիայի, Բեսարաբիայի, Հյուսիսային Բուկովինայի և Արևելյան Լեհաստանի բռնազավթումը, մինչդեռ Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես չեզոք դիրք գրավեց։ Նոյեմբերի վերջին հնարավորություն չունենալով դիվանագիտական միջոցներով Ֆինլանդիայի Հանրապետությանը ստիպել 25 կմ հետ քաշել իր սահմանները Լենինգրադից՝ Ստալինը հրամայեց ներխուժել Ֆինլանդիա։ 1939 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Խորհրդային Միությունը Ֆինլանդիա ներխուժելու համար հեռացվեց Ազգերի լիգայից^[37]։ 1938 և 1939 թվականներին արևելքում խորհրդային զինվորականները մի քանի վճռական հաղթանակ տարան Ճապոնիայի կայսրության դեմ սահմանային բախումների ժամանակ։ Այդուհանդերձ, 1941 թվականի ապրիլին ԽՍՀՄ-ը Ճապոնիայի հետ կնքեց Խորհրդա-ճապոնական չեզոքության պակտը՝ ճանաչելով ճապոնական Մանջոու-Գոյի խամաճիկային պետության տարածքային ամբողջականությունը։

ԽՍՀՄ-ը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում (1941-1945)

Գերմանիան խախտեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը և 1941 թվականի հունիսի 22-ին ներխուժեց Խորհրդային Միություն, որով սկսվեց Հայրենական մեծ պատերազմը։ Կարմիր բանակը Մոսկվայի ճակատամարտում կանգնեցրեց Գերմանիայի անհաղթելի թվացող զորքը։ 1942 թվականի վերջից մինչև 1943 թվականի սկիզբը տևած Ստալինգրադի ճակատամարտը Գերմանիային ուժեղ հարված հասցրեց, որից վերջինս այդպես էլ չկարողացավ ուշքի գալ, ինչը դարձավ պատերազմի բեկումնային պահը։ Ստալինգրադից հետո խորհրդային ուժերն Արևելյան Եվրոպայով առաջ շարժվեցին դեպի Բեռլին՝ նախքան Գերմանիայի հանձնվելը 1945 թվականին։ Գերմանիան Արևելյան ռազմաճակատում ունեցավ իր տեղակայված ուժերի 80%-ի կորուստ^[38]։ 1943 թվականի օգոստոսի 10-ին Ֆրանկլին Ռուզվելտի արտաքին հարաբերությունների գծով խորհրդական Հարրի Հոփքինսը խոսեց պատերազմում ԽՍՀՄ-ի վճռորոշ դերակատարման մասին։

1945 թվականի ապրիլին իր դաշնակիցների հետ կնքած համաձայնագրի շրջանակներում՝ Ղրիմի կոնֆերանսում չեղյալ հայտարարվեց Խորհրդա-ճապոնական չեզոքության պակտը^[39] և ԽՍՀՄ-ն 1945 թվականի օգոստոսի 9-ին ներխուժեց Մանջոու-Գո ու Ճապոնիայի վերահսկողության տակ գտնվող այլ տարածքներ^[40]։ Այս հակամարտությունն ավարտվեց Խորհրդայն Միության վճռորոշ հաղթանակով, որը նպաստեց Ճապոնիայի անվերապահ հանձնվելուն և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին։

ԽՍՀՄ-ը մեծապես տուժեց պատերազմում՝ զոհելով 27 մլն մարդու կյանք^[41]։ 1942-1943 թվականներին՝ ընդամենը ութ ամիսների ընթացքում, մոտավորապես 2,8 մլն խորհրդային զինվորական մահացավ սովից, դաժան վերաբերմունքից կամ մահապատիժներից^[42]^[43]։ Պատերազմի ընթացքում երկիրը Միացյալ Նահանգների, Մեծ Բրիտանիայի և Չինաստանի հետ համարվում էր Դաշնակից տերությունների մեծ քառյակ^[44], որոնք ավելի ուշ ընդգրկվեցին «Չորս ոստիկանների ծրագրի» մեջ, որի հիման վրա էլ ձևավորվեց ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը^[45]։ Հետպատերազմյան շրջանում Խորհրդային Միությունը դարձավ գերտերություն։ Եթե նախքան պատերազմը Արևմտյան աշխարհը չէր ճանաչում ԽՍՀՄ-ը, ապա պատերազմից հետո՝ 1940-ական թվականների վերջին, Խորհրդային Միությունը դիվանագիտական հարաբերություններ ուներ գրեթե բոլոր երկրների հետ։ 1945 թվականից լինելով ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հիմնադիր անդամ՝ երկիրն այն հինգ մշտական անդամներից էր, որ կարող էր ցանկացած բանաձևի վետո դնել։

Սառը պատերազմ

Պատերազմից անմիջապես հետո Խորհրդային Միությունը վերականգնեց և ընդլայնեց իր տնտեսությունը՝ պահպանելով խիստ կենտրոնացված կառավարումը։ Խորհրդային Միությունն իր վերահսկողության տակ վերցրեց նաև Արևելյան Եվրոպայի երկրներից շատերին (բացառությամբ Հարավսլավիային և ավելի ուշ՝ Ալբանիային)՝ դրանք դարձնելով արբանյակ պետություններ։ ԽՍՀՄ-ն իր արբանյակ պետությունները կապեց ռազմական դաշինքով՝ 1955 թվականին Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությամբ և 1949-1991 թվականներին՝ Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությամբ, որը Եվրոպական տնտեսական համագործակցության նման կազմակերպություն էր^[46]։ ԽՍՀՄ-ը կենտրոնացավ վերականգնվելու վրա՝ զավթելով և տեղափոխելով Գերմանիայի արդյունաբերական գործարաններից շատերը և օգտագործելով համատեղ ձեռնարկությունները, ռազմատուգանք պահանջեց Արևելյան Գերմանիայից, Հունգարիայից, Ռումինիայից և Բուլղարիայից։ Այն նաև առևտրական համաձայնագրեր կնքեց, որոնք մշակվել էին ի նպաստ Խորհրդային Միության։ Մոսկվան վերահսկում էր Կոմունիստական կուսակցություններին, որոնք ղեկավարում էին արբանյակ պետություններն ու կատարում էին Կրեմլի հրամանները։ Ավելի ուշ Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությունն օգնություն տրամադրեց Չինաստանում հաղթանակած Կոմունիստական կուսակցությանը, որի արդյունքում մեծացավ նրա ազդեցությունը։ Վախենալով Խորհրդային Միության նկրտումներից՝ նրա ռազմական դաշնակիցները՝ Միացյալ Թագավորությունը և Միացյալ Նահանգները, դարձան թշնամիներ։ Սրան հաջորդած Սառը պատերազմում երկու կողմերն անուղղակիորեն բախվեցին միջնորդավորված պատերազմներում։

Խրուշչովյան ձնհալ (1953–1964)

Ստալինը մահացավ 1953 թվականի մարտի 5-ին։ Չունենալով բոլորի կողմից ընդունելի իրավահաջորդ՝ իշխող Կոմունիստական կուսակցության պաշտոնյաները սկզբնական շրջանում նախընտրեցին Խորհրդային Միությունը ղեկավարել եռյակի միջոցով՝ Գեորգի Մալենկովի գլխավորությամբ։ Սակայն սա երկար չտևեց, և Նիկիտա Խրուշչովը 1950-ական թվականների կեսերին հաղթեց իշխանության համար մղվող պայքարում։ 1956 թվականին նա դատապարտեց Իոսիֆ Ստալինին, այնուհետև թուլացրեց կուսակցության և հանրության վրա վերահսկողությունը։ Այս գործընթացը հայտնի դարձավ «ապաստալինացում» անվամբ։

Մոսկվան Արևելյան Եվրոպան համարում էր խիստ կարևոր բուֆերային գոտի՝ մեկ այլ խոշոր ներխուժման պարագայում իր արևմտյան առաջնագծերը պաշտպանելու համար, ինչպիսին Գերմանիայի ներխուժումն էր 1941 թվականին։ Այդ պատճառով ԽՍՀՄ-ը ձգտում էր իր վերահսկողությունը տարածաշրջանում ամրապնդել Արևելյան Եվրոպայի երկրներն արբանյակ պետությունների վերածելու միջոցով, որոնք կախված կլինեին իրենից և կենթարկվեին իրեն։ Արդյունքում Խորհրդային Միության զինված ուժերն օգտագործվեցին 1956 թվականին Հունգարիայում հակակոմունիստական խռովությունները ճնշելու համար։

1950-ական թվականների վերջերին ԽՍՀՄ-ի և Արևմուտքի մերձեցման պատճառով Չինաստանի հետ առճակատումը և այն, ինչը Մաո Ցզե Դունն ընկալում էր որպես խրուշչովյան ռևիզիոնիզմ, հանգեցրին խորհրդա-չինական պառակտմանը։ Սա հանգեցրեց նաև պառակտման ամբողջ մարքսիզմ-լենինիզմի շարժման մեջ, իսկ Ալբանիայի, Կամբոջիայի և Սոմալիի իշխանությունները նախընտրեցին դաշնակցային հարաբերություններ հաստատել Չինաստանի հետ։

1950-ական թվականների վերջից 1960-ական թվականների սկզբում ԽՍՀՄ-ը շարունակեց իր գիտատեխնոլոգիական սխրագործությունները Տիեզերական մրցավազքում՝ մրցակցելով Միացյալ Նահանգների հետ. 1957 թվականին արձակեց իր առաջին արհեստական՝ Սպուտնիկ 1 արբանյակը, իսկ 1957 թվականին տիեզերք ուղարկեց Լայկա շանը, 1961 թվականին՝ առաջին մարդուն՝ Յուրի Գագարինին, 1963 թվականին՝ առաջին կնոջը՝ Վալենտինա Տերեշկովային, 1965 թվականին Ալեքսեյ Լեոնովն առաջին մարդն էր, որ դուրս եկավ բաց տիեզերք, 1966 թվականին առաջին անգամ Լունա 9 տիեզերանավը, այնուհետև՝ առաջին լուսնագնացները՝ Լունոխոդ 1-ը և Լունոխոդ 2-ը վայրէջք կատարեցին Լուսնի վրա^[47]։

Խրուշչովը նախաձեռնեց «ձնհալի» քաղաքականությունը, որը բարդ տեղաշարժ էր երկրի քաղաքական, մշակութային և տնտեսական կյանքում։ Սա ենթադրում էր ավելի լայն շփում արտաքին աշխարհի և այլ ազգերի հետ, նոր սոցիալ-տնտեսական քաղաքականություններ՝ շեշտադրումը դնելով ապրանքների վրա, ինչը հնարավորություն տվեց շեշտակի բարձրացնել երկրի կենսամակարդակը՝ պահպանելով տնտեսական աճի բարձր մակարդակ։ Գրաքննությունը ևս մեղմացվեց։ Սակայն գյուղատնտեսության և կառավարման ոլորտներում Խրուշչովի կատարած բարեփոխումներն ընդհանուր առմամբ արդյունավետ չէին։ 1962 թվականին Խրուշչովը, Կուբայում միջուկային հրթիռներ տեղակայելով, ճգնաժամ ստեղծեց Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերություններում։ Ճգնաժամը հանգուցալուծելու նպատակով որոշում կայացվեց միջուկային հրթիռները հանել թե՛ Կուբայից, թե՛ Թուրքիայից։ Ստեղծված իրավիճակի պատճառով ընկավ Խրուշչովի հեղինակությունը, ինչի հետևանքով 1964 թվականին նրան հեռացրին իշխանությունից։

Լճացման տարիներ (1964–1985)

Նիկոլայ Պոդգոռնին Ֆինլանդիայի Տամպերե քաղաք այցի ժամանակ, հոկտեմբերի 16, 1969 թվական։

Խրուշչովին իշխանությունից հեռացնելուն հաջորդեց կոլեկտիվ կառավարման ևս մեկ շրջան, որտեղ գլխավոր քարտուղարը Լեոնիդ Բրեժնևն էր, վարչապետը՝ Ալեքսեյ Կոսիգինը, իսկ նախագահության ղեկավարը՝ Նիկոլայ Պոդգոռնին։ Կոլեկտիվ կառավարումը տևեց այնքան ժամանակ, մինչև Բրեժնևը 1970-ական թվականների սկզբին դարձավ Խորհրդային Միության առաջնորդը։

1968 թվականին Խորհրդային Միությունը և Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության անդամ երկրները ներխուժեցին Չեխոսլովակիա՝ «Պրահայի գարնան» բարեփոխումները կանգնեցնելու նպատակով։ Բրեժնևն այդ ներխուժումը, նախորդ, ինչպես նաև հնարավոր այլ ռազմական միջամտություններն արդարացրեց բրեժնևյան դոկտրինով, ըստ որի՝ ցանկացած սպառնալիք Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության ցանկացած անդամ երկրի սոցիալիստական իշխանությանը սպառնալիք է տվյալ կազմակերպության անդամ բոլոր երկրների համար, այդ իսկ պատճառով ներժուխումն արդարացված է։

Բրեժնևը գլխավորում էր Արևմուտքի հետ լարված հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը, որի արդյունքում կնքվեցին համաձայնագրեր զենքի վերահսկման վերաբերյալ (Ռազմավարական սպառազինման սահմանափակման վերաբերյալ բանակցություններ (առաջին), Ռազմավարական սպառազինման սահմանափակման վերաբերյալ բանակցություններ (երկրորդ), Հակահրթիռային պաշտպանության համակարգերի սահմանափակման պայմանագիր), իսկ այդ ընթացքում հզորացվում էր խորհրդային զինված ուժերը։

1977 թվականի հոկտեմբերին միաձայն ընդունվեց Խորհրդային Միության երրորդ սահմանադրությունը։ 1982 թվականին՝ Բրեժնևի մահվան ժամանակ, երկրի ղեկավարների շրջանում հակակրանք կար փոփոխությունների նկատմամբ։ Բրեժնևի կառավարման երկար տարիները՝ ծերացող և քարացած քաղաքական ղեկավարների հետ միասին կոչվեցին «լճացման տարիներ»։ Այս ժամանակաշրջանը երկրի համար համարվում է անբարենպաստ տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական հետևանքների ժամանակաշրջան, որը սկսվեց Բրեժնևի կառավարման տարիներին և շարունակվեց նրան հաջորդած ղեկավարների՝ Յուրի Անդրոպովի և Կոնստանտին Չեռնենկոյի ժամանակ։

1979 թվականի վերջերին Խորհրդային Միության զինված ուժերը միջամտեցին հարևան Աֆղանստանում ծավալվող քաղաքացիական պատերազմին՝ գործնականում վերջ դնելով Արևմուտքի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացին։

Վերակառուցում (1985–1991)

Հաջորդ տասնամյակում հատկանշական էր երկու իրադարձություն՝ Խորհրդային Միության տնտեսական և քաղաքական ինստիտուտների ակնհայտ փլուզումը և բարեփոխումներ կատարելու մասնակի փորձերը, որոնք ուղղված էին բարեփոխումների գործընթացը հետ շրջելուն։ Քեննեթ Ս. Դեֆեյեսը «Նավթից անդին» գրքում պնդում էր, որ Ռեյգանի վարչակազմը խրախուսում էր Սաուդյան Արաբիային այնքան իջեցնել նավթի գները, որ Խորհրդային Միությունը չկարողանար շահույթ ստանալ իր նավթի վաճառքից, ինչը հանգեցրեց երկրի հաստատուն արժույթի պահուստների սպառմանը^[48]։

Բրեժնևին հաջորդած երկու ղեկավարների իշխանությունը, որոնք խորապես կրում էին բրեժնևյան կառավարման արժեքները, երկար չտևեց։ Յուրի Անդրոպովը 68 տարեկան էր, իսկ Կոնստանտին Չեռնենկոն՝ 72, երբ եկան իշխանության. երկուսն էլ երկու տարի չանցած մահացան։ Փորձելով խուսափել երրորդ՝ հնարավոր կարճաժամկետ կառավարումից, ԽՍՀՄ-ը 1985 թվականին ընտրեց առավել երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչ Միխայիլ Գորբաչովին։ Վերջինս էական փոփոխություններ ձեռնարկեց երկրի տնտեսության մեջ և քաղաքական ղեկավարության շրջանում, որը ստացավ «Վերակառուցում» անվանումը։ Նրա «գլասնոստ» քաղաքականությունը տասնյակ տարիների պետական խիստ գրաքննությունից հետո ազատ էր դարձնում ինֆորմացիայի հասանելիությունը։ Գորբաչովը նաև միտված էր ավարտել Սառը պատերազմը։ 1988 թվականին ԽՍՀՄ-ը հրաժարվեց շարունակել Աֆղանստանի պատերազմը և սկսեց իր ուժերը հանել երկրից։ Հաջորդ տարի Գորբաչովը հրաժարվեց միջամտել Խորհրդային արբանյակ պետությունների ներքին գործերին, ինչը ճանապարհ հարթեց 1989 թվականի հեղափոխությունների համար։ Մասնավորապես, 1989 թվականի օգոստոսին Խորհրդային Միության անգործությունը Եվրոպական պիկնիկի ժամանակ սկիզբ դրեց խաղաղության շղթայական ռեակցիայի, որի հետևանքով փլուզվեց Արևելյան բլոկը։ Բեռլինի պատի փլուզումով ու Արևելյան և Արևմտյան Գերմանիաների միավորումով ընկավ Արևմուտքի և ԽՍՀՄ վերահսկողության տակ գտնվող տարածաշրջանների միջև «երկարթե վարագույրը»^[49]^[50]^[51]^[52]։

Միևնույն ժամանակ խորհրդային երկրներն իրավական քայլեր նախաձեռնեցին իրենց տարածքների ինքնիշխանությունը ճանաչելու համար՝ հղում անելով ԽՍՀՄ սահմանադրության 72-րդ հոդվածին (ԽՍՀՄ-ի կազմից դուրս գալը)^[53]։ 1990 թվականի ապրիլի 7-ին օրենք ընդունվեց, որը ցանկացած հանրապետության թույլ էր տալիս դուրս գալ ԽՍՀՄ կազմից, եթե իր բնակչության 2/3-ը կողմ քվեարկեր հանրաքվեին^[54]։ 1990 թվականին այդ հանրապետություններից շատերը, հիմնվելով իրենց ազգային օրենսդրությունների վրա, անցկացրին իրենց առաջին ընտրությունները։ Այդ օրենսդրական մարմիններից շատերը սկսեցին օրենքներ ընդունել, որոնք հակասում էին ԽՍՀՄ օրենքներին, ինչը հայտնի դարձավ «օրենքների պատերազմ» անվանմամբ։ 1989 թվականին ՌԽՖՍՀ-ը հրավիրեց նորընտիր Ժողովրդական դեպուտատների հանրագումար, որտեղ Բորիս Ելցինն ընտրվեց նախագահ։ 1990 թվականի հունիսի 12-ին հանրագումարը հայտարարեց Ռուսաստանի ինքնիշխանությունն իր տարածքի նկատմամբ և նախաձեռնեց օրենքներ, որոնք փորձում էին փոխարինել որոշ խորհրդային օրենքների։ Լիտվայում Սայուդիս կուսակցության հաղթանակից հետո երկիրը 1990 թվականի մարտի 11-ին հայտարարեց իր անկախության վերականգնման մասին։

1991 թվականի մարտի 17-ին ԽՍՀՄ-ը պահպանելու նպատակով ինը հանրապետությունում հանրաքվե անցկացվեց (մնացածը բոյկոտեցին քվեարկությունը), որտեղ բնակչության մեծ մասը կողմ քվեարկեց ԽՍՀՄ-ի պահպանմանը։ 1991 թվականի ամռանն ութ հանրապետություն նախաձեռնեց Նոր միութենական համաձայնագիր, որով երկիրն ավելի ազատ կդառնար։ Համաձայնագիրը սակայն չկնքվեց Օգոստոսյան պուտչի պատճառով, երբ կառավարության ու Պետական անվտանգության կոմիտեի չփոխզիջող անդամները պետական հեղաշրջման փորձ արեցին՝ ցանկանալով չեղարկել Գորբաչովի բարեփոխումները և վերականգնել հանրապետությունների վրա Կենտրոնական կոմիտեի վերահսկողությունը։ Հեղաշրջման տապալումից հետո Ելցինը համարվեց հերոս՝ իր վճռական որոշումների համար, իսկ Գորբաչովի իշխանությունն ավարտվեց։ Ուժերի հավասարակշռությունը զգալիորեն թեքվեց դեպի հանրապետությունների կողմը։ 1991 թվականի օգոստոսին Լատվիան և Էստոնիան անմիջապես հայտարարեցին իրենց լիարժեք անկախության վերականգնման մասին (հետևելով Լիտվայի՝ 1990 թվականի օրինակին)։ Օգոստոսի վերջին Գորբաչովը հեռացավ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից, որից քիչ անց կուսակցությունն անժամկետ դադարեցրեց իր գործունեությունը՝ այդպես վերջ դնելով իր իշխանությանը։ Աշնանը Գորբաչովն արդեն ազդեցություն չուներ Մոսկվայից դուրս կատարվող իրադարձությունների վրա։

ԽՍՀՄ-ի փլուզում (1990–1991)

Մնացած 12 հանրապետությունները շարունակեցին քննարկել Միության նոր, ավելի ազատ մոդելներ ստեղծելու հարցը։ Այդուհանդերձ, դեկտեմբերին բոլոր հանրապետությունները, բացի Ռուսաստանից և Ղազախստանից, հայտարարեցին իրենց անկախության մասին։ Ելցինը սկսեց ղեկավարել այն, ինչ մնացել էր Խորհրդային իշխանությունից՝ ներառյալ Մոսկովյան Կրեմլը։ Վերջին հարվածը հասցվեց դեկտեմբերի 1-ին, երբ իր հզորությամբ երկրորդ հանրապետություն հանդիսացող Ուկրաինան ձայների մեծամասնությամբ կողմ քվեարկեց անկախանալուն։ Ուկրաինայի առանձնացումով վերջ դրվեց Խորհրդային Միության գոյության ցանկացած՝ նույնիսկ փոքրաթիվ հանրապետություններով իրական հնարավորությանը։

1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Բելառուսի նախագահները ստորագրեցին Բելովեժյան համաձայնագրերը, որոնցով հայտարարվեց Խորհրդային Միության փլուզումը և դրա փոխարեն Անկախ Պետությունների Համագործակցության (ԱՊՀ) ստեղծումը։ Թեև որոշակի կասկածներ կային համաձայնագրերի լիազորությունների հետ կապված, 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին խորհրդային բոլոր հանրապետությունները, բացի Վրաստանից, ստորագրեցին Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, որով հաստատվում էին վերը նշված համաձայնագրերը։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Գորբաչովը հեռացավ Խորհրդային Միության նախագահի պաշտոնից և իր լիազորությունները փոխանցեց նախագահ Ելցինին։ Նույն գիշերն իջեցվեց Խորհրդային Միության դրոշը, իսկ փոխարենը բարձրացվեց Ռուսաստանի եռագույնը։

Հաջորդ օրը պետական բարձրագույն մարմին համարվող Գերագույն խորհուրդը կողմ քվեարկեց իր և երկրի գոյության դադարեցմանը։ Այս քվեարկությամբ հաստատվեց Խորհրդային Միության՝ որպես գործող պետության վերջնական լուծարումը և Սառը պատերազմի ավարտը^[55]։ Խորհրդային բանակը սկզբնական շրջանում գտնվում էր ԱՊՀ-ի ընդհանուր վերահսկողության տակ, սակայն շուտով յուրաքանչյուր նորանկախ պետություն ձևավորեց իր զինված ուժերը։ Այն փոքրաթիվ ինստիտուտները, որոնք չէին անցել Ռուսաստանի վերահսկողության տակ, 1991 թվականի վերջին դադարեցրին իրենց գործունեությունը։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ռուսաստանը միջազգայնորեն ճանաչվեց^[56] որպես Խորհրդային Միության իրավահաջորդ։ Ռուսաստանն ինքնակամ ընդունեց ԽՍՀՄ արտաքին պարտքն իր վրա, իսկ խորհրդային արտասահմանյան սեփականությունները հայտարարեց իրենը։ 1992 թվականի Լիսաբոնի արձանագրությամբ Ռուսաստանը համաձայնվեց նաև ստանալ նախկին խորհրդային հանրապետությունների տարածքում տեղակայված բոլոր միջուկային զենքերը։ Այդ պահից սկսած Ռուսաստանի Դաշնությունը ստանձնեց Խորհրդային Միության իրավունքներն ու պարտականությունները։ Ուկրաինան հրաժարվեց ճանաչել Ռուսաստանի՝ ԽՍՀՄ իրավահաջորդ դառնալու բացառիկ պահանջները և նման կարգավիճակ պահանջեց նաև իր համար, ինչն ամրագրվեց 1991 թվականին ընդունված «Ուկրաինայի իրավահաջորդության մասին» օրենքի 7-րդ և 8-րդ հոդվածներում։ 1991 թվականին անկախանալուց հետո Ուկրաինան շարունակեց պահանջներ ներկայացնել Ռուսաստանի դեմ արտասահմանյան դատարաններում՝ ձգտելով հետ վերադարձնել ԽՍՀՄ-ին պատկանող արտասահմանյան սեփականությունների իր մասնաբաժինը։

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հետխորհրդային երկրներում վատթարացան սոցիալ-տնտեսական պայմանները^[57]^[58]. կտրուկ աճեց աղքատությունը^[59]^[60]^[61]^[62], հանցագործությունը^[63], կոռուպցիան^[64]^[65], գործազրկությունը^[66], անօթևանությունը^[67]^[68], հիվանդությունները^[69]^[70]^[71], մանկական մահացությունները, ընտանեկան բռնությունները^[72], ինչպես նաև ժողովրդագրական կորուստները^[73], անհավասար եկամուտները, օլիգարխիկ դասակարգի առաջացումը^[59]^[74]՝ քիչ կալորիաների սպառմանը, կյանքի ակնկալվող տևողության, մեծահասակների շրջանում գրագիտության և եկամտի նվազելուն զուգահեռ^[75]։ 1988-1989 և 1993-1995 թվականներին Ջինիի գործակիցը նախկին սոցիալիստական երկրներում միջինում բարձրացավ 9 կետով^[59]։ Համատարած մասնավորեցումն ուղեկցվում էր տնտեսական ցնցումներով, որոնք կապված էին մահացության կտրուկ աճի հետ։ Տվյալները ցույց են տալիս, որ 1991-1994 թվականներին Ռուսաստանում, Լատվիայում, Լիտվայում և Էստոնիայում եռակի աճել է գործազրկությունը, իսկ մահացությունը տղամարդկանց շրջանում աճել է 42%-ով^[76]^[77]։

Ամփոփելով այս բոլոր իրադարձությունների հետևանքները միջազգային ասպարեզում՝ Վլադիսլավ Զուբոկն ասել է. «Խորհրդային կայսրության փլուզումը դարակազմիկ աշխարհաքաղաքական, ռազմական, գաղափարական և տնտեսական նշանակության իրադարձություն էր^[78]։ Նախքան փլուզումը երկիրը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Արևելյան Եվրոպայում իր գերակայության, ռազմական ուժի, հզոր տնտեսության, զարգացող երկրներին օգնելու, գիտական հետազոտությունների (հատկապես տիեզերական տեխնոլոգիաների ոլորտում) և սպառազինությունների շնորհիվ չորս տասնամյակ շարունակ համարվում էր աշխարհի երկու գերտերություններից մեկը»^[6]։

Հետխորհրդային պետություններ

Հետխորհրդային 15 երկրների իրավահաջորդության հարցի վերլուծությունը բարդ խնդիր է։ Ռուսաստանի Դաշնությունը համարվում է ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդ պետությունը։ Նրան են անցել ԽՍՀՄ-ի բոլոր դեսպանությունների սեփականությունները, ինչպես նաև այն ժառանգել է Խորհրդային Միության՝ ՄԱԿ-ին անդամակցությունը՝ պահպանելով Անվտանգության Խորհրդում իր մշտական տեղը։

ԽՍՀՄ հիմնադիր երկու երկրներից մեկը՝ Ուկրաինան, Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ միակն էր, որ Ռուսաստանի նման օրենքներ ընդունեց, ըստ որոնց՝ այդ երկիրը համարվում է ինչպես Ուկրաինական ԽՍՀ-ի, այնպես էլ ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդը^[79]։ Խորհրդային համաձայնագրերը հետագայում հիմք հանդիսացան Ուկրաինայի՝ արտաքին համաձայնագրերի համար, ինչպես նաև Ուկրաինան համաձայնվեց ստանձնել ԽՍՀՄ արտաքին պարտքի 16,37%-ը, որի փոխարեն այն ստանալու էր ԽՍՀՄ արտասահմանյան սեփականությունների իր մասնաբաժինը։ Թեև այդ ժամանակ Ուկրաինան բարդ դրության մեջ էր, քանի որ Արևմուտքը Ռուսաստանին էր համարում «ԽՍՀՄ-ի միակ իրավահաջորդը», այդուհանդերձ, չնայած Արևմտյան երկրների շարունակական ճնշմանը՝ Ռուսաստանը շարունակում էր գաղտնի տնօրինել ԽՍՀՄ-ի արտասահմանյան սեփականությունները։ Այդ պատճառով Ուկրաինան երբեք չվավերացրեց «զրոյական տարբերակի» համաձայնագիրը, որը Ռուսաստանի Դաշնությունը ստորագրել էր Խորհրդային մյուս հանրապետությունների հետ, քանի որ դրանով արգելվում էր հանրայնացնել ԽՍՀՄ ոսկու և ադամանդի պաշարների մասին ինֆորմացիան^[80]^[81]։ Խորհրդային Միության սեփականությունների և ակտիվների վերաբերյալ վեճերն այս երկու երկրների միջև շարունակվում են մինչ այսօր։

Հակամարտությունն անլուծելի է։ Կարող ենք շարունակել Կիևին դրդել (ստիպել) լուծել խնդիրը, բայց դա այդպես էլ չի լուծվի։ Դատարան դիմելը ևս անիմաստ է. մի շարք եվրոպական երկրների համար սա քաղաքական խնդիր է և ակնհայտ է, թե նրանք հօգուտ ում են որոշում կայացնելու։ Այս իրավիճակում «ինչպես վարվել»-ը մնում է բաց։ Պետք է փնտրել ոչ պարզ լուծումներ։ Բայց մենք պետք է հիշենք, որ 2014 թվականին Ուկրաինայի այն ժամանակվա վարչապետ Յացենյուկի դատական հայցերի պատճառով Ռուսաստանի դեմ դատավարությունը վերսկսվեց 32 երկրներում։

- Սերգեյ Մարկով [82]

Նույն խնդիրն էր նաև մշակութային սեփականությունների վերականգնման հետ կապված։ Թեև 1992 թվականի փետրվարի 14-ին Ռուսաստանը և մյուս հետխորհրդային պետությունները Մինսկում ստորագրեցին «Մշակութային-պատմական սեփականությունները բնօրրան երկրներ վերադարձնելու մասին» համաձայնագիր, որը Ռուսաստանի պետական դուման չվավերացրեց՝ փոխարենը ընդունելով «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ԽՍՀՄ վերադարձվող և Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում գտնվող մշակութային արժեքների մասին դաշնային օրենքը», ինչն անհնար դարձրեց այդ սեփականությունների վերականգնումը^[83]։

Էստոնիան, Լատվիան և Լիտվան իրենց համարում են այն երեք անկախ պետությունների վերածնունդ, որոնք գոյություն ունեին նախքան 1940 թվականին ԽՍՀՄ-ի կողմից բռնազավթվելը և բռնակցվելը։ Նրանք պնդում են, որ իրենց՝ Խորհրդային Միության կազմի մեջ մտնելու գործընթացը, խախտել է ինչպես միջազգային իրավունքը, այնպես էլ իրենց սեփական օրենքը և որ 1990-1991 թվականներին նրանք ուղղակի վերականգնեցին իրենց անկախությունը, որը դեռ իրավականորեն գոյություն ուներ։

Կա ևս վեց պետություն, որոնք իրենց անկախությունն են հռչակել միջազգայնորեն ճանաչված հետխորհրդային պետություններից, բայց միջազգայնորեն մասամբ են ճանաչված՝ Աբխազիան, Արցախը, Դոնեցկը, Լուգանսկը, Հարավային Օսիան և Մերձդնեստրը։ Իչկերիայի Չեչենական Հանրապետության չեչենական անջատողական շարժումը, Գագաուզիայի հանրապետության գագաուզիական անջատողական շարժումը և Թալիշ-Մուղանական Ինքնավար Հանրապետության թալիշական անջատողական շարժումը միջազգայնորեն ճանաչված չեն։

Արտաքին հարաբերություններ

Իր կառավարման տարիներին քաղաքականության վերաբերյալ վերջնական որոշումները կայացնում էր Ստալինը։ Այդուհանդերձ, ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականությամբ զբաղվում էր Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության Կենտկոմի արտաքին քաղաքականության կոմիտեն կամ կուսակցության բարձրագույն մարմինը՝ Քաղբյուրոն։

Բացի այդ, երկկողմ և բազմակողմ հարաբերություններով զբաղվում էր ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարարությունը։ Մինչև 1946 թվականն այն հայտնի է եղել որպես Արտաքին հարաբերությունների ժողովրդական կոմիսարիատ անվամբ։ Խորհրդային արտաքին քաղաքականության ամենաազդեցիկ ներկայացուցիչներից են եղել Գեորգի Չիչերինը (1872–1936), Մաքսիմ Լիտվինովը (1876–1951), Վյաչեսլավ Մոլոտովը (1890–1986), Անդրեյ Վիշինսկին (1883–1954) և Անդրեյ Գրոմիկոն (1909–1989)։ Նրանց մեծ մասը Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտի շրջանավարտներ են եղել^[84]։

Կոմինտերն (1919–1943) կամ Կոմունիստական ինտերնացիոնալ, միջազգային կոմունիստական կազմակերպություն, որը տեղակայված է եղել Կրեմլում և զբաղվել համաշխարհային կոմունիզմի հարցերով։ Կոմինտերնը մտադիր էր «պայքարել բոլոր հնարավոր միջոցներով, ներառյալ զինված ուժերով, համաշխարհային բուրժուազիան տապալելու և միջազգային խորհրդային հանրապետություն ստեղծելու համար՝ որպես պետության լիակատար ոչնչացման անցումային փուլ»^[85]։ Կազմակերպության գործունեության դադարեցումը եղել է Մեծ Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների հետ հաշտեցման միջոցներից մեկը^[86]։
Կոմեկոն, Սոցիալիստական երկրների տնտեսական փոխօգնության խորհուրդ (ռուս.՝ Совет Экономической Взаимопомощи, СЭВ) 1949-1991 թվականներին գործած տնտեսական կազմակերպություն, որը եղել է Խորհրդային միության վերահսկողության տակ։ Վերջինից զատ, կազմակերպությանն անդամակցել են Արևելյան բլոկի և աշխարհի այլ հատվածներում գտնվող որոշ սոցիալիստական երկրներ։ Պաշտոնական Մոսկվան մտահոգություններ ուներ Մարշալի պլանի վերաբերյալ, ուստի Կոմեկոնը միտված էր կանխելու խորհրդային ազդեցության ներքո գտնվող երկրների անցումը Միացյալ Նահանգների և Հարավարևելյան Ասիայի ազդեցության տակ։ Կոմեկոնն Արևելյան բլոկի պատասխանն էր Արևմտյան Եվրոպայում ձևավորված Տնտեսական համագործակցության եվրոպական կազմակերպությանը (ՏՀԵԿ)^[87]^[88]։
Վարշավայի պակտը հավաքական պաշտպանության դաշինք էր, որը ձևավորվել էր Սառը պատերազմի ժամանակ՝ 1955 թվականին։ Դրան անդամակցում էին ԽՍՀՄ-ն և Արևելյան Եվրոպայի նրա արբանյակ պետությունները։ Այս կազմակերպությունը Կոմեկոնի ռազմական լրացումն էր՝ տարածաշրջանային տնտեսական կազմակերպություն, որին անդամակցում էին Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական մի շարք երկրներ։ Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունը կամ Վարշավայի պակտն ստեղծվել էր ի պատասխան ՆԱՏՕ-ին Արևմտյան Գերմանիայի անդամակցության^[89]։
Կոմինֆորմ (1947–1956), ոչ պաշտոնապես՝ Կոմունիստական ինֆորմացիոն բյուրո և պաշտոնապես Կոմունիստական և աշխատավորական կուսակցությունների տեղեկատվական բյուրո, 1943 թվականին Կոմինտերնի կազմալուծումից հետո մարքսիզմ-լենինիզմի համաշխարհային շարժման առաջին պաշտոնական գործակալությունը։ Դրա հիմնական առաքելությունը խորհրդային ղեկավարման ներքո մարքսիստական-լենինիստական կուսակցությունների միջև գործողությունների համակարգումն էր։ Ստալինն այս կառույցի միջոցով հանձնարարում էր Արևմտյան Եվրոպայի կոմունիստական կուսակցություններին հրաժարվել իրենց բացառապես խորհրդարանական գործունեության գծից և փոխարենը կենտրոնանալ Մարշալի պլանի իրագործմանը քաղաքականապես խոչընդոտելու վրա^[90]։ Համակարգում էր նաև 1947-49 թվականներին Հունաստանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մարքսիստական ապստամբներին միջազգային օգնությունը^[91]։ 1948 թվականին Հարավսլավիան հեռացվեց Կոմինֆորմից, երբ Իոսիպ Տիտոն պնդեց անկախ ծրագրի անցկացման մասին։ Կազմակերպության պաշտոնաթերթը, որը կրում էր «Հանուն ամուր խաղաղության, հանուն ժողովրդական դեմոկրատիայի» անվանումը, առաջ էր մղում Ստալինի դիրքորոշումները։ Եվրոպայում Կոմինֆորմի տեղակայումը նշանակում էր խորհրդային արտաքին քաղաքականության մեջ համաշխարհային հեղափոխության շեշտադրման թուլացում։ Հռչակելով միասնական գաղափարախոսություն՝ այն թույլ տվեց անդամ կուսակցություններին կենտրոնանալ անհատների, այլ ոչ թե հիմնախնդիրների վրա^[92]։

Վաղ շրջան (1919–1939)

Խորհրդային միության մարքսիստ-լենինիստական վերնախավն ինտենսիվորեն քննարկում էր արտաքին քաղաքականության հարցերը և մի քանի անգամ փոխում նրա ուղղությունները։ Նույնիսկ երբ Ստալինը 1920-ական թվականների վերջին իր ձեռքը վերցրեց բռնապետական վերահսկողությունը, այնտեղ ընթանում էին բանավեճեր, որի արդյունքում նա կարող էր անմիջապես փոխել իր դիրքորոշումը^[93]։

ԽՍՀՄ գոյության սկզբնական շրջանում ենթադրվում էր, որ շուտով կոմունիստական հեղափոխություններ կբռնկվեն յուրաքանչյուր խոշոր արդյունաբերական երկրում, իսկ Խորհրդային Միության պատասխանատվությունն էր օգնելու դրան։ Կոմինտերնը ընտրության միջոցն էր։ Արդյունքում, տեղի ունեցան քիչ թվով հեղափոխություններ, որոնք, սակայն, շատ շուտ ճնշվեցին։ Դրանցից ամենաերկարը տեղի ունեցավ Հունգարիայում, իսկ Հունգարական Խորհրդային Հանրապետությունը գոյություն է ունեցել միայն 1919 թվականի մարտի 21-ից մինչև օգոստոսի 1-ը։ Ռուսաստանի բոլշևիկներն այն վիճակում չէին, որ ինչ-որ օգնություն տրամադրեին։

1921 թվականին Լենինը, Տրոցկին և Ստալինը հասկացան, որ կապիտալիզմն արմատացել է Եվրոպայում և առաջիկայում որևէ լայնածավալ հեղափոխություն չի լինի։ Ռուսաստանի բոլշևիկների պարտականությունը դարձավ պաշտպանելու այն, ինչ իրենք ունեին Ռուսաստանում և խուսափել ռազմական այնպիսի դիմակայությունից, որը կարող էր կործանել նրանց պլացդարմը։ Ռուսաստանը, Գերմանիայի հետ միասին, դարձավ վտարանդի պետություն։ Վերջին երկուսը 1922 թվականին Ռապալլոյի պայմանագրով կարգավորեցին իրենց հարաբերությունները։ Միևնույն ժամանակ, երկու երկրները Գերմանիայի անօրինական բանակի և օդային ուժերի համար ԽՍՀՄ գաղտնի ճամբարներում ստեղծեցին ռազմաուսումնական ծրագրեր^[94]։

Մոսկվան հանկարծ դադարեցրեց սպառնալ մյուս երկրներին և փոխարենը սկսեց աշխատել առևտրի ու դիվանագիտական ճանաչման տեսանկյունից խաղաղ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ։ Միացյալ Թագավորությունը անտեսեց մարքիսզմ-լենինիզմից եկող սպառնալիքի վերաբերյալ Ուինսթոն Չերչիլի ու մի քանի անձանց զգուշացումները և 1922 թվականին հաստատեց առևտրային ու փաստացի դիվանագիտական հարաբերություններ։ Բրիտանացիների մոտ հույս էր առաջացել, որ կվճարվեն ցարական մինչպատերազմական պարտքերը, սակայն դրանք անմիջապես հետաձգվեցին։ Մեծ Բրիտանիան պաշտոնապես ճանաչեց ԽՍՀՄ անկախությունը, երբ 1924 թվականին իշխանության եկավ Լեյբորիստական կուսակցությունը^[95]։ Մյուս երկրներն սկսեցին հետևել Մեծ Բրիտանիայի օրինակին՝ առևտրային հարաբերություններ հաստատելով Խորհրդային միության հետ։ Հենրի Ֆորդը վերջինիս հետ լայնամասշտաբ գործարար հարաբերություններ հաստատեց միայն 1920-ական թվականների վերջին՝ հուսալով, որ դա կհանգեցնի երկարաժամկետ խաղաղությանը։ Վերջապես 1933 թվականին Միացյալ Նահանգները պաշտոնապես ճանաչեց ԽՍՀՄ-ն. որոշում, որն ուներ ամերիկյան հանրության աջակցությունը և, հատկապես, բիզնեսի, որի համար բացվում էր նոր եկամտաբեր շուկա^[96]։

1920-ական թվականների վերջին և 1930-ական թվականների սկզբին Ստալինն աշխարհի մարքսիստ-լենինիստական կուսակցություններին հանձնարարեց լուրջ ընդդիմախոսել ոչ մարքսիստական կուսակցություններին, աշխատավորական միություններին և ձախական այլ կազմակերպությունների։ Ստալինը մտափոխվեց 1934 թվականին՝ առաջ քաշելով «Ժողովրդական ճակատ» ծրագիրը, որը մարքսիստական բոլոր կուսակցություններին կոչ էր անում միավորվել հակաֆաշիստական քաղաքական, աշխատավորական և կազմակերպչական բոլոր ուժերի հետ, որոնք ընդդիմանում էին ֆաշիզմին, հատկապես դրա նացիստական տարբերակին^[97]^[98]։

1939 թվականին, Մյունխենի համաձայնագրից կես տարի անց, ԽՍՀՄ-ն Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի հետ միասին փորձեց ձևավորել հականացիստական դաշինք^[99]։ Ադոլֆ Հիտլերն առաջարկեց առավել ձեռնտու պայմանագիր, որը Խորհրդային միությանը հնարավորություն կտար վերահսկողության տակ վերցնել Արևելյան Եվրոպայի մեծ մասը՝ Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտի միջոցով։ Սեպտեմբերին Նացիստական Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա։ Նույն ամսին Խորհրդային զորքերը ևս մտան Լեհաստան, որի արդյունքում այդ երկիրը բաժանվեց երկու մասի։ Ի պատասխան, Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային, որի հետևանքով սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը^[100]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ (1939–1945)

Ընդհուպ մինչև իր մահը (1953 թվական), հետպատերազմական ժամանակաշրջանում, Իոսիֆ Ստալինը վերահսկում էր Խորհրդային միության արտաքին ողջ քաղաքականությունը։ Չնայած Նացիստական Գերմանիայի պատերազմական գործողությունների մեկնարկին և Չին-ճապոնական երկրորդ պատերազմի բռնկմանը, Խորհրդային Միությունը չէր համագործակցում որևէ այլ երկրի հետ՝ ընտրելով զարգացման սեփական ուղին^[101]։ Այդուհանդերձ, Բարբարոսա ռազմական գործողությունից հետո, Խորհրդային միության առաջնահերթությունները փոփոխվեցին։ Չնայած Մեծ Բրիտանիայի հետ նախկինում առկա տարաձայնություններին՝ Վյաչեսլավ Մոլոտովը հրաժարվեց հետպատերազմական իր սահմանային պահանջներից^[102]։

Սառը պատերազմ (1945–1991)

Սառը պատերազմը աշխարհաքաղաքական լարվածության ժամանակաշրջան էր Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային միության, ինչպես նաև նրանց դաշնակիցների՝ համապատասխանաբար ՆԱՏՕ-ի և Արևելյան բլոկի միջև, որն սկսվել էր 1945 թվականին՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ «Սառը պատերազմ» եզրույթը կիրառվում է այն պատճառով, որ դրա ընթացքում երկու գերտերությունները միմյանց դեմ չեն ծավալել ակտիվ մարտական գործողություններ, բայց նրանցից յուրաքանչյուրը պրոքսի պատերազմներում աջակցում էր հակընդդեմ կողմերին։ Երկու գերտերությունների միջև հակամարտությունը ձևավորվել էր գաղափարախոսական և աշխարհաքաղաքական պայքարի շուրջ, որը միտված էր համաշխարհային ազդեցության տարածմանը, որին նախորդել էր 1945 թվականին միևնույն դաշինքի կազմում Նացիստական Գերմանիայի նկատմամբ հաղթանակը։ Բացի միջուկային զինանոցի զարգացումից և զինված ուժերի տեղակայումից, գերիշխանության համար պայքարն արտահայտվել է անուղղակի միջոցներով, ինչպիսիք են հոգեբանական պատերազմը, քարոզչական արշավները, լրտեսությունը, հեռուն գնացող տնտեսական պատժամիջոցները, մրցակցությունը սպորտային մրցաշարերում և տեխնոլոգիական մրցելույթները, ինչպես օրինակ տիեզերական մրցավազքը։

Քաղաքականություն

Խորհրդային Միությունում եղել է իշխանության երեք հզոր հիերարխիա։ Իշխանության օրենսդիր ճյուղը ներկայացրել է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը, կառավարությունը կամ գործադիր իշխանությունը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդը և Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցությունը (ԽՄԿԿ), որը երկրի միակ օրինական կուսակցությունն ու որոշումների վերջնական կայացնողն էր^[103]։

Կոմունիստական կուսակցություն

Կոմունիստական կուսակցության գլխին կանգնած էր Կենտրոնական կոմիտեն, որն ընտրվում էր կուսակցական համագումարների և համաժողովների ժամանակ։ Իր հերթին, Կենտրոնական կոմիտեն ընտրում էր Քաղբյուրոյին (1952-1966 թվականներին կոչվել է Նախագահություն), Քարտուղարությանը և գլխավոր քարտուղարին (1953-1966 թվականներին կոչվել է առաջին քարտուղար)։ Վերջինս Խորհրդային միության փաստացի բարձրագույն պաշտոնն էր^[104]։ Կախված իշխանության կոնսոլիդացիայի աստիճանից՝ կուսակցությունը և երկիրը ղեկավարել են կա՛մ Քաղբյուրոն՝ որպես կոլեկտիվ մարմին, կա՛մ գլխավոր քարտուղարը, որը միշտ եղել է Քաղբյուրոյի անդամներից մեկը^[105] (բացառությամբ Ստալինի գերանձնավորված իշխանության ժամանակաշրջանից, որը 1941 թվականից հետո իրականացվել է Նախարարների խորհրդում նրա պաշտոնի միջոցով, այլ ոչ թե Քաղբյուրոյում)^[106]։ Նրանք չէին վերահսկվում կուսակցության ընդհանուր անդամակցությամբ, քանի որ կուսակցության կազմակերպման առանցքային սկզբունքն էր Ժողովրդավարական կենտրոնամետությունը, որը պահանջում էր խիստ ենթակայություն վերադաս մարմիններին, իսկ ընտրությունները կայանում էին առանց այլընտրանքի, երբ առաջադրված թեկնածուն ունենում էր վերևի հավանությունը^[107]։

Կոմունիստական կուսակցությունը երկրի ողջ տարածքում իր գերիշխանությունն իրականացնում էր շնորհիվ նշանակումների համակարգի։ Կառավարության ղեկավար կազմը և Գերագույն խորհրդի անդամների մեծ մասը Կոմունիստական կուսակցության անդամ էին։ Կուսակցության ղեկավարումից զատ, Ստալինը (1941–1953) և Խրուշչովը նաև վարչապետներ էին։ Խրուշչովի հարկադիր հրաժարականից հետո կուսակցության առաջնորդին արգելվեց նման կրկնակի անդամակցությունը^[108], բայց հետագայում գլխավոր քարտուղարն իր պաշտոնավարման որոշակի ժամանակահատվածում զբաղեցրել է պետության անվանական ղեկավարի՝ Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավարի արարողակարգային պաշտոնը։ Առավել ցածր մակարդակներում հաստատությունները վերահսկվում էին, իսկ երբեմն էլ դուրս մղվում առաջնային կուսակցական կազմակերպությունների կողմից^[109]։

Այդուհանդերձ, գործնականում վերահսկողության աստիճանը, որը կուսակցությունը կարող էր ունենալ պետական բյուրոկրատիայի վրա, հատկապես Ստալինի մահից հետո, հեռու էր լիարժեք լինելուց, քանի որ բյուրոկրատիան տարբեր շահեր էր հետապնդում, որոնք երբեմն հակասության մեջ էին մտնում կուսակցության հետ^[110]։ Բնականաբար, ԽՄԿԿ-ն վերից վար միակուռ չէր, չնայած տարաձայնությունները պաշտոնապես արգելված չէին^[111]։

Կառավարություն

ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը, որը հաջորդել էր ԽՍՀՄ խորհուրդների համագումարին, խորհրդային պատմության գրեթե ողջ ընթացքում երկրի բարձրագույն պետական մարմինն էր^[112], որն սկզբում գործել է որպես կուսակցության ընդունած բոլոր որոշումները հաստատող և իրագործող մարմին։ Այդուհանդերձ, 1950-ական թվականների վերջին, 1960-ական և 70-ական թվականներին ընդլայնվել են դրա հզորությունն ու գործառույթները, ներառյալ պետական նոր կոմիտեների և հանձնաժողովների ստեղծումը։ Գերագույն խորհուրդը հավելյալ լիազորություններ ստացավ հնգամյա պլանների և կառավարության բյուջեի ընդունումից հետո^[113]։ Գերագույն խորհուրդն ընտրում էր խորհրդի նախագահություն (ԽՍՀՄ Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի իրավահաջորդը), որն իր լիազորությունները կիրառում էր լիագումար նիստերի միջև^[114]։ Վերջինս գումարվում էր տարին երկու անգամ և նշանակում Գերագույն դատարանին^[115], գխավոր դատախազին^[116] և Մինիստրների խորհրդին (որը մինչև 1946 թվականը հայտնի էր որպես Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ)։ Վերջինս գլխավորում էր Մինիստրների խորհրդի նախագահը (վարչապետ) և պատասխանատու էր տնտեսության և սոցիալական ոլորտների կառավարման համար^[114]։ Անդամ հանրապետությունների պետական և կուսակցական մարմինները հիմնականում հանդիսանում էին կենտրոնական մարմինների կառուցվածքային կրկնօրինակումը, չնայած Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունը, ի տարբերություն անդամ մյուս հանրապետությունների, իր պատմության գրեթե ողջ ընթացքում չի ունեցել ԽՄԿԿ հանրապետական ճյուղ՝ մինչև 1990 թվականն անմիջականորեն ղեկավարվելով ԽՍՀՄ կենտրոնական ապարատի կողմից։ Տեղական իշխանությունները ձևավորել էին նաև կուսակցական կոմիտեներ, տեղական խորհուրդներ և գործադիր կոմիտեներ։ Չնայած պետական համակարգը դաշնային էր, կուսակցությունն ուներ ունիտար կառուցվածք^[117]։

Պետական անվտանգության մարմինները՝ ՊԱԿ-ը և դրան նախորդած մարմինները կարևոր դերակատարություն են ունեցել ԽՍՀՄ պատմության մեջ։ Դրանք եղել են Մեծ տեռորի^[118] իրականացման հիմնական գործիքները, սակայն կուսակցական խիստ վերահսկողության տակ վերցվել են Ստալինի մահվանից հետո։ Յուրի Անդրոպովի ղեկավարման տարիներին ՊԱԿ-ը ներգրավված էր քաղաքական այլախոհության ճնշման գործընթացին և ձևավորել էր տեղեկատվության աղբյուրների (իրազեկիչների) ճյուղավորված ցանց՝ դարձյալ իրեն դրսևորելով որպես քաղաքական սուբյեկտ, որը որոշակիորեն անկախ էր պետական-կուսակցական համակարգից^[119]։ Իսկ արդեն 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ական թվականների սկզբին իրականացվող հակակոռուպցիոն արշավի շրջանակներում ՊԱԿ-ը թիրախավորել էր բարձրաստիճան կուսակցական պաշտոնյաներին^[120]։

Իշխանության տարանջատում և բարեփոխումներ

Խորհրդային սահմանադրությունը, որը փոփոխությունների է ենթարկվել 1924, 1936 և 1977 թվականներին^[121], չէր սահմանափակում պետական իշխանությունը։ Չկար իշխանության ֆորմալ տարանջատում Կուսակցության, Գերագույն խորհրդի և Մինիստրների խորհրդի միջև^[122], որոնք ներկայացնում էին իշխանության գործադիր և օրենսդիր ճյուղերը։ Համակարգը կառավարվում էր ոչ այնքան օրենքներով, որքան ոչ պաշտոնական համաձայնություններով։ Բացի այդ, գոյություն չուներ ղեկավարության իրավահաջորդության ոչ մի կայացած մեխանիզմ։ Լենինի^[123] և Ստալինի^[124] մահից հետո Քաղբյուրոյում տեղի ունեցան իշխանության համար կատաղի և երբեմն մահացու վտանգավոր պայքարներ։ Նույնը կրկնվեց նաև Խրուշչովի հրաժարականից հետո^[125], ինչը պայմանավորված էր Քաղբյուրոյի և Կենտկոմի որոշումներով^[126]։ Միխայիլ Գորբաչովից առաջ Կոմունիստական կուսակցության բոլոր առաջնորդները, բացառությամբ Գեորգի Մալենկովի և Նիկիտա Խրուշչովի, մահացել են պաշտոնավարման ժամանակ^[127]։ Երկուսն էլ հեռացվել են կուսակցության ղեկավար կազմից՝ կուսակցության ներսում ներքին պայքարի ֆոնին^[126]։

1988-1990 թվականներին, բախվելով զգալի դիմադրության, Միխայիլ Գորբաչովը ձեռնարկեց բարեփոխումներ, որոնք իշխանությունը վերցնում էին կուսակցության բարձրագույն մարմիններից, իսկ Գերագույն խորհուրդն առավել անկախ էր դառնում։ Ստեղծվեց Ժողովրդական դեպուտատների համագումարը, որի անդամների մեծամասնությունը ուղիղ ընտրվեցին 1989 թվականի մարտին տեղի ունեցած մրցակցային ընտրությունների ժամանակ։ Նոր կարգի համաձայն՝ Համագումարը ընտրում էր Գերագույն խորհրդին, որը դարձավ լիարժեք խորհրդարանը և առավել ուժեղ, քան նախկինում էր։ 1920-ական թվականներից սկսած առաջին անգամ այն մերժեց ուղղակի վավերացնել կուսակցության և Մինիստրների խորհրդի որոշումները^[128]։ 1990 թվականին Գորբաչովը ներկայացրեց և ստանձնեց Խորհրդային միության նախագահի պաշտոնը, որն իր ձեռքում կենտրոնացնում էր գործադիր իշխանությունը՝ անկախ էր կուսակցությունից և վերահսկում էր կառավարության գործունեությունը^[129]։ Վերջինս, իր հերթին, անվանափոխվել էր և դարձել ԽՍՀՄ Մինիստրների կաբինետ^[130]։

Լարվածությունն աճում էր Գորբաչովի ղեկավարած համամիութենական իշխանությունների, ռուսաստանցի ռեֆորմիստների, որոնց առաջնորդում էր ՌԽՍՖՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ Բորիս Ելցինը, և կոմունիստ պահպանողականների միջև։ 1991 թվականի օգոստոսի 19-21-ին մի խումբ բարձրաստիճան կոմունիստ պահպանողականներ փորձեցին հեղաշրջում կազմակերպել։ Փորձը ձախողվեց, իսկ Խորհրդային միության պետական խորհուրդն անցումային շրջանում դարձավ իշխանության գերագույն մարմինը^[131]։ Գորբաչովը հրաժարական տվեց գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից՝ պահպանելով միայն նախագահի պաշտոնը՝ ԽՍՀՄ գոյության վերջին ամսվա ընթացքում^[132]։

Դատական համակարգ

Խորհրդային Միությունում դատական համակարգն անկախ չէր իշխանության մյուս ճյուղերից։ Գերագույն դատարանը վերահսկում էր ստորին օղակների դատարանների (ԽՍՀՄ ժողովրդական դատարաններ) գործունեությունը և կիրառում օրենսդրությունը, ինչպես դա ամրագրված է սահմանադրության մեջ կամ մեկնաբանված Գերագույն խորհրդի կողմից։ Սահմանադրական վերահսկողության կոմիտեն հետևում էր օրենքների և ակտերի սահմանադրականության պահպանմանը։ Խորհրդային Միությունը կիրառում էր հռոմեական իրավունքի ինկվիզիտորիալ համակարգը, որտեղ դատավորը, դատախազը և պաշտպանական կողմի փաստաբանը համագործակցում էին ճշմարտությանը հասնելու համար^[133]։

ԽՍՀՄ ղեկավարներ

Ֆորմալ առումով երկրի ղեկավարը (բարձրագույն պաշտոնատար անձը) հանդիսանում էր. 1922 թվականից ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահության ղեկավարը, 1938 թվականից՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավարը, 1989 թվականից՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահը, 1990 թվականից՝ ԽՍՀՄ նախագահը։ Կառավարության ղեկավարը հանդիսանում էր Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահը, իսկ 1946 թվականից՝ ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի նախագահը, որն ի պաշտոնե ԽՄԿԿ ԿԿ Քաղբյուրոյի անդամ էր։

Պետության ղեկավար	Կառավարության ղեկավար
ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահներ Միխայիլ Կալինին (1922-1938) (Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունից) Գրիգորի Պետրովսկի (1922-1938) (Ուկրաինական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունից) Նարիման Նարիմանով (1922-1925), Գազանֆար Մուսաբեկով (1925-1937) (Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունից) Ալեքսանդր Չերվյակով (1922-1937) (Բելառուսական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունից) Նեդիրբայ Այտակով (1925-1937) (Թուրքմենական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունից) Ֆայզուլա Խոջաև (1925-1937) (Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունից) Նուսրատուլո Մակսում (1931-1934), Աբդուլո Ռախիմբաև (1934-1937) (Տաջիկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունից) ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության ղեկավարներ Միխայիլ Կալինին (1938-1946) Նիկոլայ Շվերնիկ (1946-1953) Կլիմենտ Վորոշիլով (1953-1960) Լեոնիդ Բրեժնև (1960-1964) Անաստաս Միկոյան (1964-1965) Նիկոլայ Պոդգոռնի (1965-1977) Լեոնիդ Բրեժնև (1977-1982), 1964-1982 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ առաջին (գլխավոր) քարտուղար Յուրի Անդրոպով (1983-1984), 1982-1984 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար Կոնստանտին Չեռնենկո (1984-1985), 1984-1985 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար Անդրեյ Գրոմիկո (1985-1988) Միխայիլ Գորբաչով (1988-1990), 1985-1991 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար ԽՍՀՄ նախագահ Միխայիլ Գորբաչով 1990 թվականի մարտի 15-ից 1991 թվականի դեկտեմբերի 25	ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահներ (1946 թվականի մարտի 15-ից՝ Մինիստրների խորհրդի) Վլադիմիր Լենին (1922-1924) Ալեքսեյ Ռիկով (1924-1930) Վյաչեսլավ Մոլոտով (1930-1941) Իոսիֆ Ստալին (1941-1953), 1922-1934 թվականներին Համամիութենական կոմունիստական բանվորական կուսակցության (ԽՄԿԿ) գլխավոր քարտուղար Գեորգի Մալենկով (1953-1955) Նիկոլայ Բուլգանին (1955-1958) Նիկիտա Խրուշչով (1958-1964), 1953-1964 թվականներին ԽՄԿԿ ԿԿ առաջին քարտուղար Ալեքսեյ Կոսիգին (1964-1980) Նիկոլայ Տիխոնով (1980-1985) Նիկոլայ Ռիժկով (1985-1991) ԽՍՀՄ վարչապետ Վալենտին Պավլով (1991) ԽՍՀՄ ժողովրդական տնտեսությունների օպերատիվ կառավարման կոմիտեի ղեկավար, ԽՍՀՄ միջհանրապետական տնտեսական կոմիտեի նախագահ Իվան Սիլաև (1991)

Վարչական բաժանում

Սահմանադրությամբ ամրագրված էր, որ ԽՍՀՄ-ն միութենական հանրապետություններից կազմված դաշնություն էր, որոնց մի մասը ունիտար պետություններ էին, ինչպես օրինակ Ուկրաինան (ՈւԽՍՀ) կամ Բելառուսը (ԲԽՍՀ), մյուսներն էլ դաշնություններ, ինչպես օրինակ Ռուսաստանը կամ Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունը^[103]։ Այս չորս պետությունները 1922 թվականի դեկտեմբերին դարձան ԽՍՀՄ հիմնադիր պետությունները՝ ստորագրելով ԽՍՀՄ կազմավորման պայմանագիրը։ 1924 թվականին Կենտրոնական Ասիայում ազգային-տարածքային սահմանազատման արդյունքում ձևավորվեցին Ուզբեկստանը և Թուրքմենստանը՝ Ռուսաստանի տարածքներում ստեղծված Թուրքեստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության և խորհրդային երկու կախյալ տարածքների՝ Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության ու Բուխարական Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության հաշվին։ 1929 թվականին Տաջիկստանն առանձնացավ Ուզբեկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության կազմից։ 1936 թվականին ընդունված սահմանադրությամբ՝ Անդրկովկասյան ԴՖՀ-ն լուծարվեց, որի արդյունքում առաջացան Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը, Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը և Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը՝ ստանալով միութենական հանրապետության կարգավիճակ։ Մինչդեռ Ղազախստանը և Ղրղզստանն առանձնացան Ռուսաստանի ԽՖՍՀ-ից՝ դարձյալ ստանալով միութենական հանրապետության կարգավիճակ^[134]։ 1940 թվականի օգոստոսին Ուկրաինայի մի մասի և Բեսարաբիայի ու Հյուսիսային Բուկովինայի վրա ձևավորվեց Մոլդովական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։ Էստոնիան, Լատվիան և Լիտվան ևս միացվեցին Միությանը, որը սակայն չընդունվեց միջազգային հանրության մեծամասնության կողմից և համարվեց որպես անօրինական բռնազավթում։ 1940 թվականի մարտին Կարելո-ֆիննական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունն առանձնացավ Ռուսաստանից և դարձավ առանձին միութենական հանրապետություն, սակայն 1956 թվականին հետ վերադարձավ Ռուսաստանի կազմ։ 1956 թվականի հուլիսից մինչև 1991 թվականի սեպտեմբեր ամիսը Խորհրդային միության կազմում կար 15 միութենական հանրապետություն (տես ներքևի քարտեզը)^[135]։

Չնայած ֆորմալ առումով միութենական բոլոր հանրապետություններն ունեին հավասար իրավունքներ՝ գործնականում Խորհրդային Միությունում գերիշխող դիրք ունեին ռուսները։ Գերիշխանությունն այնքան բացարձակ էր, որ իր գոյության գրեթե ողջ ընթացքում երկիրը հաճախ, բայց սխալմամբ, կոչվում էր «Ռուսաստան»։ Չնայած Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունը մեծ միության հանրապետություններից միայն մեկն էր, այդուհանդերձ այն և՛ տարածքով, և՛ բնակչությամբ ամենամեծն էր, ամենահզորը և ամենազարգացածը։ ՌԽՖՍՀ-ն նաև Խորհրդային միության արդյունաբերական կենտրոնն էր։ Պատմաբան Մեթյու Ուայթը գրել է, որ ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ երկրի դաշնային կառուցվածքն ուղղակի ռուսների՝ գերիշխող լինելու տպավորություն ստեղծելու համար էր։ Դա է պատճառը, որ ԽՍՀՄ բնակչությանը հաճախ անվանում էին «ռուսներ», այլ ոչ թե «սովետներ», քանի որ «բոլորը գիտեին, թե ով է իրականում այնտեղ իշխում»^[136]։

Republic		Միութենական Հանրապետությունների քարտեզը 1956-1991 թվականներին
1	ՌԽՖՍՀ
2	Ուկրաինական ԽՍՀ
3	Բելառուսական ԽՍՀ
4	Ուզբեկական ԽՍՀ
5	Ղազախական ԽՍՀ
6	Վրացական ԽՍՀ
7	Ադրբեջանական ԽՍՀ
8	Լիտվական ԽՍՀ
9	Մոլդովական ԽՍՀ
10	Լատվիական ԽՍՀ
11	Ղրղզական ԽՍՀ
12	Տաջիկական ԽՍՀ
13	Հայկական ԽՍՀ
14	Թուրքմենական ԽՍՀ
15	Էստոնական ԽՍՀ

Զինված ուժեր

1925 թվականի սեպտեմբերին ընդունված ռազմական օրենսդրության համաձայն՝ ԽՍՀՄ Զինված ուժերը բաղկացած էին ցամաքային զորքերից, ռազմաօդային ուժերից, ռազմածովային ուժերից, Միացյալ պետական քաղաքական վարչությունից և ներքին զորքերից^[137]։ Միացյալ պետական քաղաքական վարչությունն ավելի ուշ դարձավ անկախ մարմին և 1934 թվականին միացվեց ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատին, իսկ ներքին զորքերը գտնվում էին պաշտպանության և ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատների միացյալ ղեկավարման տակ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ձևավորվեցին ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքերը (1959), հակաօդային պաշտպանության զորքերը (1948) և ազգային քաղաքացիական պաշտպանական զորքերը (1970), որոնք խորհրդային պաշտոնական համակարգում ըստ իրենց կարևորության, զբաղեցնում էին համապատասխանաբար առաջին, երրորդ և վեցերորդ հորիզոնականները։ Ի դեպ, ըստ կարևորության ցամաքային զորքերը երկրորդն էին, ռազմաօդային ուժերը՝ չորրորդը, իսկ ռազմածովային ուժերը՝ հինգերորդը։

Բանակի վրա քաղաքական ազդեցությունը բավականին մեծ էր։ 1989 թվականին խորհրդային բանակում ծառայում էր շուրջ երկու միլիոն զինծառայող, որոնք բաժանված էին 150 մոտոհրաձգային և 52 զրահատանկային դիվիզիաների միջև։ Մինչև 1960-ական թվականների սկիզբը խորհրդային ռազմածովային ուժերը բավականին փոքր ռազմական ճյուղ էր, բայց Կարիբյան ճգնաժամից հետո, Սերգեյ Գորշկովի հրամանատարությամբ, արագ ընդլայնվեց և հայտնի դարձավ իր գծային հածանավերով և սուզանավերով։ 1989 թվականին ԽՍՀՄ ռազմածովային ուժերում ծառայում էր 500 000 մարդ։ ԽՍՀՄ ռազմաօդային ուժերը հիմնականում բաղկացած էին ռազմավարական ռմբակոծիչների օդային նավատորմից, որոնք պատերազմական իրավիճակներում պետք է շարքից հանեին թշնամու ենթակառուցվածքներն ու միջուկային պոտենցիալը։ Ռազմաօդային ուժերն իրենց կազմում ունեին նաև կործանիչներ և մարտավարական ռմբակոծիչներ, որոնք պատերազմի ժամանակ պետք է օժանդակեին ցամաքային զորքերին։ Ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքերի կազմում կար ավելի քան 1 400 միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռ, որոնք տեղակայված էին 28 ռազմաբազաներում և 30 հրամանատարարական կետերում։

Հետպատերազմական ժամանակաշրջանում խորհրդային բանակը ուղղակիորեն ներգրավված էր իր սահմաններից դուրս իրականացվող ռազմական գործողություններում։ Դրանց թվում էին 1953 թվականին Արևելյան Գերմանիայում ապստամբությունը, Հունգարական հեղափոխությունը (1956) և Խորհրդային և սոցիալիստական ճամբարի ուժերի ներխուժումը Չեխոսլովակիա (1968)։ Խորհրդային Միությունը 1979-1989 թվականներին մասնակցել է նաև Աֆղանստանի պատերազմին։

Խորհրդային Միությունում գործում էր համընդհանուր պարտադիր ժամկետային ծառայություն։

Տիեզերքի նվաճման ծրագիր

1950-ական թվականների վերջին Նացիստական Գերմանիայից գերեվարված և Խորհրդային Միություն բերված ինժեներների և տեխնոլոգիաների օգնությամբ ԽՍՀՄ-ն ստեղծեց առաջին արբանյակը՝ Սպուտնիկ 1-ը։ Դրանով Խորհրդային Միությունն առաջ անցնավ տիեզերքի նվաճման հարցում իր գլխավոր մրցակցից՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներից^[138]։ Դրան հաջորդեցին մի շարք արբանյակների հաջող արձակումներ։ Նույնիսկ Սպուտնիկ-5 տիեզերանավով տիեզերք ուղարկվեցին Բելկան և Ստրելկան։ Սակայն գլխավոր իրադարձությունը տեղի ունեցավ 1961 թվականի ապրիլի 12-ին, երբ առաջին մարդ տիեզերագնացը՝ Յուրի Գագարինը թռավ տիեզերք։ Նա մեկ ամբողջական պտույտ կատարեց Երկրագնդի շուրջը և բարեհաջող վայրէջք կատարեց Ղազախստանի տափաստաններում^[139]։ Այդ ժամանակ տիեզերական մաքոքների և ուղեծրային կայանների առաջին պլանները կազմվեցին խորհրդային կոնստրուկտորական բյուրոներում, սակայն արդյունքում կոնստրուկտորների և ղեկավարության միջև անձնական վեճերը խանգարեցին դրան։

Ինչ վերաբերում է լուսնային տիեզերական ծրագրին, ԽՍՀՄ-ն միայն ուներ լուսնագնացների արձակման ծրագիր, որը հեռակա կառավարվում էր մարդկանց կողմից։ Ընդ որում, «լուսնային մրցավազքը» «տիեզերքի նվաճման մրցավազքի» բաղկացուցիչ մասն էր^[140]։

1970-ականներին սկսեցին ի հայտ գալ տիեզերանավերի նախագծման կոնկրետ առաջարկներ, բայց թերությունները, հատկապես էլեկտրոնիկայի արդյունաբերության (սարքավորումների արագ տաքացում) ոլորտում, ստիպեցին ծրագիրը հետաձգել մինչև 1980-ական թվականների վերջ։ Առաջին տիեզերանավը՝ Բուրանը, տիեզերք թռավ 1988 թվականին, բայց առանց մարդկային անձնակազմի։ Մեկ այլ տիեզերանավի՝ Պտիչկայի կառուցումը կիսատ մնաց, քանի որ տիեզերանավերի կառուցման ծրագիրը չեղարկվեց 1991 թվականին։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ տարիներին կառուցվել է նաև Էներգիա անունը կրող տիեզերանավը, որն այդպես էլ տիեզերք չարձակվեց, իսկ ներկայումս աշխարհի ամենահզոր հրթիռն է^[141]։

1980-ական թվականների վերջին Խորհրդային Միությունը կառուցեց Միր ուղեծրային կայանը։ Այն կառուցվել էր Սալյուտ ծրագրի շրջանակներում և ծառայում էր միայն որպես քաղաքացիական հետազոտությունների իրականացման համար^[142]^[143]։ 1986-1998 թվականներին Միրը միակ գործող ուղեծրային կայանն էր։ Ավելի ուշ դրան միացան այլ մոդուլներ, այդ թվում՝ ամերիկյան։ Այդուհանդերձ, կայանը այնտեղ տեղի ունեցած հրդեհի պատճառով սկսեց արագ շարքից դուրս գալ և 2001 թվականին որոշվեց այն արձակել դեպի մթնոլորտ, որտեղ էլ վերջինս սկսեց այրվել, իսկ դրա բեկորներն ընկան Խաղաղ օվկիանոս^[142]։

Տնտեսություն

ԽՍՀՄ-ում ընդունված էր վարչահրամայական տնտեսական համակարգը, որտեղ ապրանքների արտադրությունն ու բաշխումը կենտրոնացված էին և կարգավորվում էին կառավարության կողմից։ Վարչահրամայական տնտեսական համակարգի բոլշևիկյան առաջին փորձը Ռազմական կոմունիզմի քաղաքականությունն էր, որը ներառում էր արդյունաբերության ազգայնացումը, վերջնարդյունքի կենտրոնացված բաշխումը, գյուղատնտեսական արտադրանքի հարկադիր պահանջը և դրամական շրջանառության, մասնավոր ձեռնարկատիրության և ազատ առևտրի վերացման փորձերը։ Ծանր տնտեսական փլուզումից հետո՝ 1921 թվականին, Լենինը ռազմական կոմունիզմը փոխարինեց նոր տնտեսական քաղաքականությամբ (ՆԷՊ)՝ օրինականացնելով ազատ առևտուրն ու փոքր բիզնեսի վրա մասնավոր ձեռնարկատիրությունը։ Արդյունքում խորհրդային տնտեսությունն արագ վերականգնվեց^[144]։

1928-1929 թվականներին Քաղբյուրոյի անդամների միջև տնտեսական զարգացման ուղղության վերաբերյալ երկարատև բանավեճերից հետո իր ձեռքը վերցնելով իշխանությունը՝ Ստալինը հրաժարվեց ՆԷՊ-ից և առաջ մղեց ամբողջական կենտրոնացված պլանավորումը՝ սկսելով գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումից և սահմանելով աշխատանքային «դրակոնյան օրենսդրություն»։ Ռեսուրսները կենտրոնացվեցին արագ արդյունաբերականացման վրա, ինչը 1930-ական թվականներին էականորեն ընդլայնեց խորհրդային ներուժը ծանր արդյունաբերության և կապիտալ բարիքների ուղղությամբ^[144]։ Արդյունաբերականացման սկզբնական մոտիվացիան եղել էր պատերազմին նախապատրաստվելը՝ հիմնականում արտաքին կապիտալիստական աշխարհի նկատմամբ անվստահության պատճառով^[145]։ Որպես արդյունք ԽՍՀՄ-ն խոշոր ագրարային ուժից վերափոխվեց հսկա արդյունաբերական ուժի՝ ճանապարհ հարթելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո գերտերության վերածվելու համար^[146]։ Պատերազմն զգալի վնաս հասցրեց խորհրդային տնտեսությանն ու ենթակառուցվածքներին, ինչը պահանջում էր լայնածավալ վերակառուցում^[147]։

1940-ական թվականների սկզբին խորհրդային տնտեսությունը դարձավ համեմատաբար ինքնաբավ։ Մինչև Կոմեկոնի ստեղծումը, իր գոյության մեծ մասի ընթացքում, ԽՍՀՄ-ն տեղական արտադրանքի միայն մի փոքր մասն էր արտահանում^[148]։ Արևելյան բլոկի ստեղծումից հետո արտաքին առևտուրն սկսեց արագորեն ծաղկել։ Այդուհանդերձ, ԽՍՀՄ վրա համաշխարհային տնտեսության ազգեցությունը սահմանափակված էր ֆիքսված տեղական գներով և միջազգային առևտրում պետական մենաշնորհով^[149]։ Հացահատիկն ու բարդ սպառողական ապրանքները 1960-ական թվականներին դարձան ներմուծման կարևոր տեսակներ^[148]։ Սառը պատերազմի սպառազինությունների մրցավազքի ժամանակ խորհրդային տնտեսությունը ծանրաբեռնված էր ռազմական ծախսերով, որը խրախուսվում էր ռազմական արդյունաբերությունից կախված կառավարության կողմից։ Միևնույն ժամանակ, ԽՍՀՄ-ն դարձավ երրորդ աշխարհի երկրներ զենքի խոշորագույն մատակարարը։ Սառը պատերազմի ժամանակ խորհրդային ռեսուրսներից զգալի ծավալներ որպես օգնություն ուղարկվում էին սոցիալիստական մյուս երկրներ^[148]։

1930-ական թվականներից մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը (1991 թվականի վերջ) խորհրդային տնտեսության գործունեությունն էական փոփոխություններ չկրեց։ Ֆորմալ առումով տնտեսությունը կառավարվում էր կենտրոնացված պլանավորմամբ՝ իրականացվելով Պետպլանի կողմից, հնգամյա պլանների եղանակով։ Այդուհանդերձ, գործնականում սահմանված պլանները խիստ ագրեգացված և պայմանական էին՝ ենթակա վերադաս ղեկավարության «հատուկ» միջամտության։ Տնտեսական բոլոր կարևորագույն որոշումները կայացվում էին քաղաքական ղեկավարության կողմից։ Հատկացված ռեսուրսները և պլանային ցուցանիշները սովորաբար արտահայտվում էին ռուբլով, այլ ոչ թե իրական ապրանքներով։ Վարկերը չէին խրախուսվում, բայց լայնորեն տարածված էին։ Արտադրանքի վերջնական բաշխմանը հնարավոր էր լինում հասնել համեմատաբար ապակենտրոնացված, չնախատեսված պայմանագրերի միջոցով։ Չնայած տեսականորեն գներն իրավաբանորեն (ամեն ապրանքի համար պետությունը գրավոր սահմանում էր գինը) սահմանվում էին վերևից, գործնականում դրանք հաճախ համաձայնեցվում էին, իսկ ոչ ֆորմալ հորիզոնական կապերը (օրինակ արտադրող գործարանների միջև) լայնորեն տարածված էին^[144]։

Հիմնական մի շարք ծառայություններ, ինչպես օրինակ կրթությունը և առողջապահությունը, ֆինանսավորվում էին պետության կողմից։ Արտադրական հատվածում ծանր արդյունաբերությունը և ռազմական արդյունաբերությունն առաջնահերթություն ունեին սպառողական ապրանքների նկատմամբ^[150]։ Սպառողական ապրանքները, մասնավորապես խոշոր քաղաքներից դուրս, հաճախ որակական առումով պիտանի չէին և կար սահմանափակ տեսականի։ Վարչահրամայական տնտեսական համակարգի պայմաններում սպառողները գրեթե ազդեցություն չունեին արտադրության վրա և աճող եկամուտ ունեցող բնակչության փոփոխվող կարիքները չէին կարող բավարարվել խիստ ֆիքսված գներով մատակարարումներից^[151]։ Պլանավորված տնտեսությանը զուգահեռ, ցածր մակարդակներում զարգանում էր զանգվածային չպլանավորված երկրորդային տնտեսությունը, որն ապահովում էր որոշ ապրանքներ և ծառայություններ, որոնք պլանավորված տնտեսության մեջ չէին արտադրվում։ 1965 թվականին տնտեսության բարեփոխումների շրջանակներում փորձ արվեց օրինականացնել ապակենտրոնացված տնտեսության որոշ տարրեր^[144]։

Չնայած խորհրդային տնտեսության վերաբերյալ վիճակագրությունն ակնհայտ անվստահելի է, իսկ դրա տնտեսական աճը դժվար է ճշգրիտ գնահատել^[152]^[153]՝ վերլուծությունների մեծ մասի համաձայն, տնտեսությունը շարունակել է ընդլայնվել մինչև 1980-ական թվականների կեսերը։ 1950-ական և 1960-ական թվականներին այն ուներ համեմատաբար բարձր աճ և հասնում էր Արևմուտքին^[154]։ Այդուհանդերձ, 1970 թվականից հետո, չնայած հիմնական կապիտալի արագ աճին և դրական միտումներին, տնտեսական աճն սկսեց նվազել շատ ավելի արագ և հետևողականորեն, քան մի շարք այլ երկրներում (կապիտալի աճի տեմպերով ԽՍՀՄ-ին գերազանցեց միայն Ճապոնիան)^[144]։

Ընդհանուր առմամբ, 1960-1989 թվականներին Խորհրդային Միությունում մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամտի չափը մի փոքր էր բարձր համաշխարհային միջինից (102 երկրների միջև համեմատություն)^[155]։ Համաձայն Սթենլի Ֆիշերի և Ուիլյամ Իսթերլիի՝ աճը կարող էր արագ լինել։ Նրա հաշվարկներով 1989 թվականին մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտը պետք է երկու անգամ ավելի մեծ լիներ, քան կար՝ հաշվի առնելով ներդրումների ծավալը, կրթությունը և բնակչության թիվը։ Հեղինակներն այս տարբերությունը բացատրում են կապիտալի ցածր արտադրողականությամբ^[156]։ Սթիվեն Ռոզենֆիլդը պնդում է, որ կենսամակարդակը նվազել է ստալինյան բռնապետության և բռնաճնշումների պատճառով։ Չնայած նրա մահվանից հետո իրավիճակը կարճ ժամկետով բարելավվեց (ձնհալի տարիներ)՝ շուտով վրա հասավ լճացման ժամանակաշրջանը (բրեժնևյան տարիներ)^[157]։

1987 թվականին Միխայիլ Գորբաչովը փորձեց բարեփոխումներ իրականացնել և վերակենդանացնել տնտեսությունն իր «Պերեստրոյկա» ծրագրի միջոցով։ Նրա քաղաքականությունը թեթևացրեց պետական վերահսկողությունը ձեռնարկությունների վրա, սակայն դրանք չփոխարինվեցին շուկայական խթաններով։ Արդյունքում արտադրության ծավալները կտրուկ նվազեցին։ Տնտեսությունը, որն արդեն իսկ խիստ տուժել էր նավթի արտահանման եկամուտների կրճատումից, սկսեց փլուզվել։ Մինչև ԽՍՀՄ-ի փլուզումը գները դեռևս ֆիքսված էին, իսկ սեփականությունը՝ հիմնականում պետական^[144]^[151]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մինչև փլուզումն ընկած ժամանակահատվածի մեծ մասը, խորհրդային ՀՆԱ-ն աշխարհում երկրորդն էր և երրորդը՝ 1980-ական թվականների երկրորդ կեսին^[158], թեև մեկ շնչի հաշվով այն զիջում էր առաջին աշխարհի երկրներին^[159]։ 1928 թվականին մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի համանման ցուցանիշներ ունեցող երկրների հետ համեմատած՝ Խորհրդային Միությունը գրանցեց հսկայական աճ^[160]։

1990 թվականին երկրի մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսը կազմում էր 0,920։ Այդ ցուցանիշով Խորհրդային Միությունը դասվում էր մարդկային զարգացման «բարձր» կատեգորիայում։ Դա երրորդ բարձր ցուցանիշն էր Արևելյան բլոկում՝ Չեխոսլովակիայից և Արևելյան Գերմանիայից հետո և 25-րդը՝ աշխարհի 130 երկրների մեջ^[161]։

Էներգիա

Խորհրդային Միությունում վառելիքի պահանջարկը 1970-80-ական թվականներին նվազել է^[162], ինչպես համախառն ներքին արդյունքի, այնպես էլ արդյունաբերական արտադրանքի մեկ ռուբլու հաշվով։ Սկզբում պահանջարկն արագ նվազում էր, բայց 1970-1975 թվականներին էականորեն դանդաղեց։ 1975-1980 թվականներին ավելի դանդաղեց. նվազումը կազմում էր միայն 2,6%^[163]։ Պատմաբան Դեյվիդ Ուիլսոնը հավատացած էր, որ դարավերջին գազի արդյունաբերությանը բաժին կընկնի խորհրդային վառելիքի արդյունաբերության 40%-ը։ ԽՍՀՄ փլուզման պատճառով նրա տեսությունն իրականություն չդարձավ^[164]։ Տեսականորեն 1990-ական թվականներին էներգակիրների հաշվին Խորհրդային Միությունը կարող էր շարունակել ունենալ 2-2,5% տնտեսական աճ^[165]։ Սակայն էներգակիրների հատվածը բախվում էր բազմաթիվ դժվարությունների, որոնց թվում էին պետության բարձր ռազմական ծախսերն ու թշնամական հարաբերությունները կապիտալիստական աշխարհի հետ^[166]։

1991 թվականին ԽՍՀՄ նավթամուղների ընդհանուր երկարությունը կազմում էր 82 000 կմ, իսկ գազամուղները՝ 206 500^[167]։ Միությունն արտահանում էր նավթ, նավթամթերք, բնական գազ, մետաղներ, փայտ, գյուղատնտեսական ապրանքներ և արդյունաբերական տարբեր ապրանքներ, առաջին հերթին մեքենաներ, սպառազինություն և ռազմական տեխնիկա^[168]։ 1970-ական և 80-ական թվականներին ԽՍՀՄ-ն հիմնականում ապավինում էր հանածո վառելիքի արտահանմանը՝ կայուն արժույթ վաստակելու համար^[148]։ Խորհրդային միության համար վառելիքի արտահանման գագաթնակետը եղել է 1988 թվականը, երբ այդ երկիրն աշխարհում հում նավթի ամենախոշոր արդյունահանողն էր և երկրորդ ամենամեծ մատակարարը՝ զիջելով միայն Սաուդյան Արաբիային^[169]։

Գիտություն և տեխնոլոգիա

Խորհրդային նամականիշ, որի վրա պատկերված է Սպուտնիկ 1 արբանյակն ուղեծրում։

Խորհրդային Միությունն իր տնտեսության շրջանակներում մեծ ուշադրություն է դարձրել գիտության և տեխնոլոգիայի վրա^[170], սակայն տեխնոլոգիայի ոլորտում խորհրդային ամենանշանակալի հաջողությունը, ինչպես օրինակ աշխարհի առաջին արհեստական արբանյակի ստեղծումը, եղել է զինվորականների պատասխանատվության տակ^[150]։ Լենինը հավատացած էր, որ ԽՍՀՄ-ն չի կարողանա երբևէ շրջանցել զարգացած երկրներին, եթե տեխնոլոգիապես մնա այնպիսին, ինչպիսին կար հիմնադրման ժամանակ։ Խորհրդային իշխանություններն ապացուցեցին իրենց հավատարմությունը Լենինի համոզմունքներին՝ ստեղծելով գիտական կենտրոններ, իրականացնելով հետազոտություններ և զարգացնելով գիտական կազմակերպությունները։ Հետաքրքրական է, որ 1960-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ում քիմիական գիտությունների կին թեկնածուները կազմում էին 60%-ն այն դեպքում, երբ Միացյալ Նահանգներում այդ ցուցանիշը կազմում էր ընդամենը 5%^[171]։ 1989 թվականին խորհրդային գիտնականները մի շարք ոլորտներում, ինչպես օրինակ՝ էներգիաների ֆիզիկայում, բժշկության որոշ ոլորտներում, մաթեմատիկայում, եռակցման և ռազմական տեխնոլոգիաների ոլորտում, աշխարհի լավագույն մասնագետների թվում էին։ Ի համեմատություն կապիտալիստական երկրների հետ՝ կոշտ պետական պլանավորման և բյուրոկրատիայի պատճառով, Խորհրդային Միությունը տեխնոլոգիապես թույլ էր քիմիայի, կենսաբանության և համակարգչային տեխնոլոգիաների ոլորտներում։ Խորհրդային կառավարությունն ընդդիմանում և հետապնդում էր գենետիկներին հօգուտ Լիսենկոիզմի. կեղծ գիտական համայնք, որն ընդունելի չէր արտասահմանում և խորհրդային առաջատար գիտնականների կողմից, սակայն աջակցվում էր Ստալինին մերձավոր շրջանակների կողմից։ Իրագործվելով ԽՍՀՄ-ում և Չինաստանում՝ այն հանգեցրեց գյուղատնտեսական մշակաբույսերի վերացմանը և ինչպես լայնորեն տարածված տեսակետ կա, նպաստեց Չինական մեծ սովին^[172]։

Ռոնալդ Ռեյգանի նախագահության տարիներին Սոկրատես ծրագիրը պարզեց, որ Խորհրդային Միությունը զբաղվել է գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերմամբ մի եղանակով, որն արմատապես տարբերվում էր ԱՄՆ-ի գործածած մեթոդներից։ ԱՄՆ-ի պարագայում տնտեսական առաջնահերթությունը տեղական հետազոտությունների և մշակումների համար օգտագործվել է որպես գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերման միջոց, ինչպես մասնավոր, այնպես էլ հանրային հատվածներում։ Սակայն տեխնոլոգիաների վրա հիմնված պլանավորումն իրականացվել է կենտրոնացված, կառավարությանը միտված եղանակով, ինչն զգալիորեն սահմանափակել է դրա ճկունությունը։ Դրանից օգտվեց ԱՄՆ-ն, որպեսզի խաթարի Խորհրդային միության հզորացմանն ու նպաստի նրա բարեփոխմանը^[173]^[174]^[175]։

Տրանսպորտ

Տրանսպորտը եղել է երկրի տնտեսության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկը։ 1920-ական թվականների վերջի և 1930-ականների տնտեսության կենտրոնացումը կամ առաջին հնգամյա պլանը նպաստեցին զանգվածային մասշտաբներով ենթակառուցվածքների զարգացմանը, որոնց թվում էր նաև ավիացիոն ճյուղի զարգացումն ու խորհրդային պետական գլխավոր ավիաընկերության՝ Աերոֆլոտի հիմնադրումը^[176]։ ԽՍՀՄ-ն ուներ ցամաքային, ջրային և օդային տրանսպորտի բազմաթիվ տեսակներ^[167]։ Այդուհանդերձ, ոչ պատշաճ պահպանման հետևանքով ցամաքային, ջրային և քաղաքացիական ավիացիոն տրանսպորտը հին էր և տեխնոլոգիապես անհամեմատելի կապիտալիստական երկրների հետ^[177]։

Խորհրդային երկաթուղային տրանսպորտն ամենամեծ և ամենահաճախ կիրառվող երկաթուղին էր աշխարհում^[177]։ Ավելին, այն շատ ավելի զարգացած էր, քան արևմտյան երկրների մեծ մասում^[178]։ 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ականների սկզբին խորհրդային տնտեսագետները հրավիրվում էին մասնակցելու նոր ճանապարհների նախագծմանը՝ երկաթուղու վրա առկա բեռը թեթևացնելու, ինչպես նաև խորհրդային պետական բյուջեն^[179] բարելավելու նպատակով։ Ճանապարհային ցանցն ու ավտոարտադրությունը^[180] մնում էին ոչ բավարար զարգացած^[181], իսկ խոշոր քաղաքներից դուրս ճանապարհները հիմնականում անբարեկարգ էին, հիմնականում գրունտային^[182]։ Խորհրդային տեխնիկական պահպանման ծրագրերը չէին կարողանում հոգալ երկրի ճանապարհների բարեկարգությունը։ 1980-ական թվականների կեսերին խորհրդային իշխանությունները փորձում էին ճանապարհների խնդիրները լուծել նորերը կառուցելու պատվերների հաշվին^[182]։ Մինչդեռ ավտոմոբիլային արդյունաբերությունը զարգանում էր ավելի արագ, քան ճանապարհաշինությունը^[183]։ Թերի զարգացած ճանապարհային ցանցը հանգեցրեց հանրային տրանսպորտի պահանջարկի մեծացմանը^[184]։

Չնայած որոշակի բարեփոխումներին՝ տրանսպորտային հատվածի խնդիրները շարունակվում էին, ընդհուպ մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը, ինչն ի թիվս այլ խնդիրներին, պայմանավորված էր նաև մյուս ենթակառուցվածքների թերի զարգացմամբ, ներդրումների պակասով, կոռուպցիայով և որոշումների կայացման սխալ գործընթացով։ Խորհրդային իշխանությունները չկարողացան բավարարել տրանսպորտային ենթակառուցվածքների և ծառայությունների աճող պահանջարկը։

Խորհրդային առևտրային նավատորմն աշխարհում ամենամեծերից մեկն էր^[167]։

Պետական խորհրդանիշներ

1917 թվականի Փետրվարյան և Հոկտեմբերյան հեղափոխությունների, ինչպես նաև Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի^[185] ժամանակ ի հայտ եկած և ներկայացուցչական դերակատարում ունեցած տարբերանշանները և պատկերները համապատասխանաբար օգտագործվում էին բոլշևիկների, ձախ հայացքների տեր քաղաքական ուժերի, հետագայում նաև Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի կողմից` զինվորական ելույթներ, ցույցեր և այլ միջոցառումներ իրականացնելու ժամանակ։ Այդ տարբերանշանները և պատկերները հետագայում քաղաքացիական զանգվածներին և համաշխարհային հանրությանը ներկայացվում էին որպես խորհրդային պետականության խորհրդանիշներ։

Խորհրդային պետականության առաջնահերթ խորհրդանիշներ էին համարվում բանվորա-գյուղացիական համերաշխությունը խորհրդանշող մուրճն ու մանգաղը և հնգաթև կարմիր աստղը, որոնք ամենաճանաչված սոցիալիստական խորհրդանիշներն էին աշխարհում։

Հետագայում սպիտակգվարդիականներին դուրս մղելուց և պետական կարգը սահմանելուց հետո հարց առաջացավ ԽՍՀՄ շրջանակներում զանազան պետական կազմավորումներ միավորելու, ինչպես նաև համաշխարհային աշխատավորական շարժում, այդ թվում նաև ընդհանուր կոմունիստական տարբերանշաններ ստեղծելու վերաբերյալ։ Այդպես, 1923 թվականին ի հայտ եկավ ԽՍՀՄ դրոշը` կարմիր պաստառի վերևի ձախ անկյունում ոսկեգույն մուրճի և մանգաղի, ինչպես նաև հնգաթև աստղի պատկերով։ Նույն թվականին հաստատվեց նաև ԽՍՀՄ զինանշանը (գերբ), որի վրա պատկերված էր գլոբուսը` եզրազարդված ոսկեգույն հասկերով և «Պրոլետարներ բոլոր երկրների, միացե՛ք» կոմունիստական նշանաբանով, որը գրված էր միութենական հանրապետությունների 6-ից 16 լեզուներով (կախված ժամանակահատվածից)։ 1943 թվականին ստեղծվեց ԽՍՀՄ օրհներգը, որը փոխարինեց Ինտերնացիոնալին։ Այն խմբագրվել էր երկու տարբերակով, որոնցից վերջինը գործածվել է մինչև 1991 թվականը։ Ի դեպ, Ռուսաստանի ներկայիս օրհներգի երաժշտությունը վերցված է ԽՍՀՄ օրհներգից։

ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո ԽՍՀՄ խորհրդանիշները կորցրել են իրենց իրավաբանական ուժը և պաշտոնապես չեն օգտագործվում որևէ նախկին միութենական հանրապետության կողմից։ ԱՊՀ երկրների մեծամասնության կողմից դրանք օրենքով արգելված չեն և հաճախ գործածվում են միայն կոմունիստական կամ ազգային-սոցիալիստական կուսակցությունների կողմից։ Ներկայումս խորհրդային և նրա հետ միասին նաև նացիստական խորհրդանիշները^[185] հասարակական վայրերում և հրապարակայնորեն օրենքով արգելված են Հունգարիայում^[185], Չեխիայում^[185], Լեհաստանում^[185], Լատվիայում^[185], Լիտվայում^[185], Մոլդովայում^[185], Վրաստանում^[186] և Ուկրաինայում (2015)^[187]։ Այդ որոշումները դեռևս վիճարկելի են^[188]։

Եվրոպական դատարանը արգելել է ԽՍՀՄ զինանշանի պատկերով ապրանքանիշերի գրանցումը^[189]։

Ժողովրդագրություն

Առաջին համաշխարհային և Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմների ժամանակ (ներառյալ հետպատերազմյան սովը) ավելցուկային մահացությունն ընդհանուր առմամբ կազմում էր 18 մլն մարդ^[190], ևս 10 մլն՝ 1930-ական թվականներին^[41], իսկ ավելի քան 26 մլն՝ 1941-1945 թվականներին^[191]։ Պատերազմից հետո Խորհրդային Միության բնակչությունը 45-50 միլինով ավելի քիչ էր, քան եթե պատերազմ չլիներ և ժողովրդագրական աճը շարունակվեր։ Բրիտանացի պատմաբան Քեթրին Մերիդեյլի խոսքերով՝ «... այդ ամբողջ ժամանակաշրջանում գրանցված մահերի ընդհանուր թիվը գնահատվում է մոտ 60 միլիոն»^[192]։

ԽՍՀՄ-ում ծնելիության ցուցանիշը 1000 բնակչի հաշվարկով 1926 թվականին եղել է 44, իսկ 1974 թվականին նվազել է մինչև 18՝ հիմնականում ուրբանիզացիայի աճի և ամուսնությունների միջին տարիքի բարձրացման պատճառով։ Մահացության ցուցանիշը ևս նվազել է. 1000 բնակչի հաշվարկով 1926 թվականին եղել է 23,7, իսկ 1974 թվականին՝ 8,7։ Ընդհանուր առմամբ Անդրկովկասի հարավային հանրապետություններում և Կենտրոնական Ասիայում ծնելիության ցուցանիշները զգալիորեն բարձր էին, քան Խորհրդային Միության հյուսիսային մասում, իսկ որոշ դեպքերում էլ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո էլ ավելի աճեցին։ Այս երևույթը մասամբ բացատրվում է ուրբանիզացիայի ավելի դանդաղ տեմպերով և հարավային երկրներում ավանդաբար ընդունված վաղ ամուսնություններով^[193]։ Խորհրդային Միության եվրոպական մասում պտղաբերության գործակիցը նվազեց (երկարատև ժամանակահատվածում) բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտ ցուցանիշից, իսկ Խորհրդային Միության կենտրոնաասիական մասում շարունակվեց բնակչության աճը՝ (երկարատև ժամանակահատվածում) ապահովելով բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտից բարձր ցուցանիշներ^[194]։

1960-ական թվականների վերջին և 1970-ականներին ԽՍՀՄ-ում նկատվեց մահացության մակարդակի նվազում՝ հատկապես աշխատունակ տղամարդկանց շրջանում՝ հիմնականում Ռուսաստանում և Խորհրդային Միության սլավոնական այլ շրջաններում^[195]։ 1980-ականների վերջի պաշտոնական տվյալների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 1970-ական թվականների վերջին և 1980-ական թվականների սկզբին մեծահասակաների շրջանում գրանցված մահացությունների աճը կրկին սկսել է նվազել^[196]։ Մանկական մահացության ցուցանիշն աճել է. 1000 բնակչի հաշվարկով 1970 թվականին եղել է 24,7, իսկ 1974 թվականին աճել է մինչև 27,9^[197]։ Որոշ հետազոտողներ մանկական մահացության ցուցանիշների աճը համարում էին բնակչության առողջության և բուժսպասարկման որակի վատացման հետևանք։ Խորհրդային Միության պետական պաշտոնյաները չէին բացատրում մեծահասակների և երեխաների շրջանում մահացության ցուցանիշների աճի պատճառը, և խորհրդային իշխանությունները շուրջ տասը տարի դադարեցրին հրապարակել մահացության վիճակագրական տվյալները։ Խորհրդային ժողովրդագիրները և առողջապահության ոլորտի մասնագետները չէին կարողանում մինչև 1980-ական թվականների վերջն ընկած մահացության ցուցանիշների աճի մասին ուսումնասիրություններ անել և կարողացան ուսումնասիրությունները շարունակել միայն դրանց հրապարակվելուց հետո^[198]։

Կանայք և պտղաբերություն

Լենինի կառավարման տարիներին պետությունն իր վրա վերցրեց տղամարդկանց և կանանց հավասարությանն աջակցելու պարտավորությունը։ Ռուս մի շարք ֆեմինիստներ և ռուս հասարակ աշխատավոր կանայք ակտիվորեն մասնակցեցին հեղափոխությանը, շատերի վրա ազդեցին այդ ժամանակաշրջանի իրադարձություններն ու նոր քաղաքականությունները։ 1918 թվականի հոկտեմբերից Լենինի կառավարությունն ազատականացրեց ամուսնալուծության և հղիության արհեստական ընդհատման օրենքները, ապաքրեականացրեց նույնասեռականությունը (կրկին քրեականացվեց 1930-ականներին), թույլատրեց քաղաքացիական ամուսնությունները և մի շարք բարեփոխումներ իրականացրեց^[199]։ Այդուհանդերձ, առանց բեղմնականխման՝ նոր համակարգը բազում ամուսնալուծությունների և արտամուսնական երեխաներ ծնվելու պատճառ դարձավ^[200]։ Համատարած ամուսնալուծությունները և արտամուսնական հարաբերությունները ստեղծեցին սոցիալական դժվարություններ, երբ խորհրդային իշխանությունները ցանկանում էին, որ մարդիկ իրենց ջանքերը կենտրոնացնեն տնտեսության զարգացման վրա։ Կանանց կողմից իրենց պտղաբերությունը վերահսկելու հնարավորություն ստանալը կտրուկ նվազեցրեց ծնելիության ցուցանիշը, ինչը որպես սպառնալիք էր ընկալվում երկրի ռազմական հզորության նկատմամբ։ 1936 թվականին Ստալինը չեղարկեց լիբերալ օրենքներից շատերը՝ սկիզբ դնելով ծնելիության խթանման ժամանակաշրջանի, որը շարունակվեց տասնամյակներ^[201]։

1917 թվականին Ռուսաստանը դարձավ առաջին գերտերությունը, որը կանանց ընտրելու իրավունք շնորհեց^[202]։ Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների ծանր կորուստներից հետո Ռուսաստանում 4:3 հարաբերակցությամբ գերակշռում էին կանայք^[203]։ Ի տարբերություն տվյալ ժամանակաշրջանի այլ գերտերությունների՝ սա նպատեց ռուս հասարակության մեջ կանանց ավելի մեծ դերակատարմանը։

Կրթություն

Խորհրդային Միության Լուսավորության առաջին ժողովրդական կոմիսար նշանակվեց Անատոլի Լունաչարսկին։ Սկզբնական շրջանում խորհրդային իշխանությունները մեծ ուշադրություն էին դարձնում անգրագիտության վերացմանը։ Խորհրդային դպրոցներում բոլոր ձախ ձեռքով գրող երեխաներին ստիպեցին անցնել աջով գրելուն^[204]^[205]^[206]^[207]։ Բոլոր գրագետ մարդիկ ավտոմատ կերպով դարձան ուսուցիչներ։ Կարճ ժամանակամիջոցում որակը զիջեց քանակին։ 1940 թվականին Ստալինը հայտարարեց, որ անգրագիտությունը վերացվել է։ 1930-ական թվականներին կտրուկ աճեց սոցիալական շարժունությունը, որը կապում են կրթության ոլորտում տեղի ունեցած բարեփոխումների հետ^[208]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո երկրի կրթական համակարգը էականորեն ընդլայնվեց, ինչը հսկայական ազդեցություն ունեցավ։ 1960-ական թվականներին կրթությունը հասանելի էր գրեթե բոլոր երեխաներին, բացառություն էին հեռավոր վայրերում ապրողները։ Նիկիտա Խրուշչովը փորձում էր կրթությունն ավելի հասանելի դարձնել՝ երեխաներին հասկացնելով, որ կրթությունը սերտորեն կապված է հասարակության կարիքների հետ։ Կրթությունը նաև կարևոր դեր խաղաց «Նոր մարդու» ձևավորման գործում^[209]։ Աշխատունակ քաղաքացիներն աշխատանքի և անվճար մասնագիտական կրթության իրավունք ունեին, որն ամրագրված էր Սահմանադրությամբ։

Կրթական համակարգը մեծապես կենտրոնացված էր և համատարած հասանելի էր բոլոր քաղաքացիներին, ինչը դրական էր մշակութապես հետ մնացած ազգերից դիմորդների համար։ Առաջատար բուհերում հակասեմական քաղաքականության շրջանակներում տոկոսային շեմ էր հայտարարված հրեաների համար. վերջիններիս համար ընդունելության քննություններն ավելի խիստ էին^[210]^[211]^[212]^[213]։ Բրեժնևի կառավարման տարիներին բուհերի բոլոր դիմորդները պետք է տեղեկանք ներկայացնեին տեղական Համամիութենական լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միությունից^[214]։ Ըստ 1986 թվականի վիճակագրության՝ ԽՍՀՄ-ում 10 000 բնակչից բուհերում սովորում էր 181 մարդ. ԱՄՆ-ում այդ թիվը 517 էր^[215]։

Ազգեր և էթնիկ խմբեր

Խորհրդային Միությունն էթնիկ առումով բազամազգ երկիր էր. մոտ հարյուր տարբեր էթնիկ խմբեր էին բնակվում ԽՍՀՄ-ում։ 1991 թվականին երկրի բնակչությունը գնահատվում էր 291 մլն։ 1990 թվականի տվյալներով՝ բնակչության մեծամասնությունը ռուսներ էին (50.78%), որոնց հաջորդում էին ուկրաինացիները (15.45%), այնուհետև՝ ուզբեկները (5.84%)^[216]։

ԽՍՀՄ բոլոր քաղաքացիներն ունեին իրենց էթնիկ պատկանելիությունը։ Անձի էթնիկ պատկանելիությունն ընտրում էին նրա ծնողները, երբ լրանում էր երեխայի 16 տարին^[217]։ Եթե ծնողները համաձայնության չէին գալիս, երեխային ավտոմատ կերպով շնորհվում էր հոր էթնիկ պատկանելիությունը։ Մասնակիորեն խորհրդային իշխանությունների վարած քաղաքականության պատճառով՝ որոշ փոքր էթնիկ խմբեր համարվում էին մեծերի մի մասը, ինչպիսիք էին Վրաստանի մեգրելները, որոնք լեզվական առումով կապված էին վրացիների հետ^[218]։ Որոշ էթնիկ խմբեր իրենց կամքով միաձուլվեցին, մինչդեռ մյուսները ասիմիլացվեցին բռնի ուժով։ Ռուսները, բելառուսները և ուկրաինացիները, որոնք բոլորն էլ արևելյան սլավոններ էին և ուղղափառներ, նույն մշակութային, էթնիկ և կրոնական սերտ կապերն ունեին, մինչդեռ մյուս խմբերը՝ ոչ։ Քանի որ միևնույն տարածքում բազում ազգեր էին ապրում, ժամանակի ընթացքում անխուսափելի էին ազգամիջյան բախումները^[219]։

Օրենսդիր մարմիններում տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ կային։ Այնպիսի իշխանական մարմիններ, ինչպիսիք էին Կենտկոմի քարտուղարությունը և այլն, պաշտոնապես չեզոք էին ազգային պատկանելիության տեսանկյունից, բայց իրականում գերակշռում էին էթնիկ ռուսները, թեև Խորհրդային Միության ղեկավարների թվում կային և ոչ ռուսներ՝ Իոսիֆ Ստալինը, Գրիգորի Զինովևը, Նիկոլայ Պոդգոռնին կամ Անդրեյ Գրոմիկոն։ Խորհրդային տարիներին մեծ թվով էթնիկ ռուսներ և ուկրաինացիներ բնակություն հաստատեցին խորհրդային այլ հանրապետություններում։ Ըստ վերջին՝ 1989 թվականի մարդահամարի՝ ռուսական «սփյուռքի» թիվը Խորհրդային հանրապետություններում հասավ 25 միլիոնի^[220]։

ԽՍՀՄ երկրների բնակչության ազգային կազմը (ըստ 1926, 1939 թվականների մարդահամարների - նախնական տվյալների, 1959, 1970, 1979, 1989 թվականներ)

ԽՍՀՄ երկրներ	Ազգություն	1926	1939	1959	1970	1979	1989
ՌԽՖՍՀ	Ռուսներ	77 791 124	99 591 520	114 113 579	129 015 140	137 397 089	145 155 489
Ուկրաինական ԽՍՀ	Ուկրաինացիներ	31 194 976	28 111 007	37 252 930	40 753 246	42 347 387	44 186 006
Բելառուսական ԽՍՀ	Բելառուսներ	4 738 923	5 275 393	7 913 488	9 051 755	9 462 715	10 036 251
Ուզբեկական ԽՍՀ	Ուզբեկներ	3 904 622	4 845 140	6 015 416	9 195 093	12 455 978	16 697 825
Ղազախական ԽՍՀ	Ղազախներ	3 968 289	3 100 949	3 621 610	5 298 818	6 556 442	8 135 818
Վրացական ԽՍՀ	Վրացիներ	1 821 184	2 249 636	2 691 950	3 245 300	3 570 504	3 981 045
Ադրբեջանական ԽՍՀ	Ադրբեջանցիներ	1 706 605	2 275 678	2 939 728	4 379 937	5 477 330	6 770 403
Լիտվական ԽՍՀ	Լիտվացիներ	41 463	32 624	2 326 094	2 664 944	2 850 905	3 067 390
Մոլդովական ԽՍՀ	Մոլդովացիներ	278 905	260 418	2 214 139	2 697 994	2 968 224	3 352 352
Լատվիական ԽՍՀ	Լատիշներ	151 410	114 476	1 399 539	1 429 844	1 439 037	1 458 986
Ղրղզական ԽՍՀ	Ղրղզներ	762 736	884 615	968 659	1 452 222	1 906 271	2 528 946
Տաջիկական ԽՍՀ	Տաջիկներ	978 680	1 229 170	1 396 939	2 135 883	2 897 697	4 215 372
Հայկական ԽՍՀ	Հայեր	1 567 568	2 152 860	2 786 912	3 559 151	4 151 241	4 623 232
Թուրքմենական ԽՍՀ	Թուրքմեններ	763 940	812 404	1 001 585	1 525 284	2 027 913	2 728 965
Էստոնական ԽՍՀ	Էստոնացիներ	154 666	143 589	988 616	1 007 356	1 019 851	1 026 649

Խորհրդային Միության ազգագրական քարտեզ, 1941 թ.
ՌԽՖՍՀ-ում ուկրաինացիների թիվը (1926 թվականի մարդահամար)
ՌԽՖՍՀ-ում ուկրաինացիների թիվը (1979 թվականի մարդահամար)

Առողջապահություն

Խորհրդային վաղ շրջանի պաստառ, որը չի խրախուսում հղիության ոչ անվտանգ ընդհատումները։

1917 թվականին՝ նախքան հեղափոխությունը, առողջապահության վիճակը զգալիորեն հետ էր զարգացած երկրներից։ Ինչպես ավելի ուշ նկատեց Լենինը. «Կա՛մ ոջիլները կհաղթեն սոցիալիզմին, կա՛մ սոցիալիզմը՝ ոջիլներին»^[221]։ Առողջապահության քաղաքականությունը Խորհրդային Միությունում մշակեց Առողջապահության ժողովրդական կոմիսարը 1918 թվականին։ Պետությունը պետք է վերահսկեր առողջապահությունը և իր քաղաքացիներին անվճար ծառայություն մատուցեր. այսպիսին էր ժամանակի հեղափոխական մոտեցումը։ 1977 թվականին ընդունված Սահմանադրության 42- րդ հոդվածով սահմանված էր, որ ԽՍՀՄ-ում բոլոր քաղաքացիներն առողջության և առողջապահական հաստատություններից ազատ օգտվելու իրավունք ունեին։ Նախքան Լեոնիդ Բրեժնևի՝ գլխավոր քարտուղար դառնալը, Խորհրդային Միության առողջապահական համակարգը բարձր էր գնահատվում արտասահմանյան մի շարք մասնագետների կողմից։ Սակայն սա փոխվեց Բրեժնևի և Գորբաչովի կառավարման տարիներին. առողջապահական համակարգը խիստ քննադատության էր ենթարկվում մի շարք թերությունների համար, ինչպիսիք էին ծառայության որակը և դրա ոչ հավասարաչափ տրամադրումը^[222]։ ԽՄԿԿ XIX համագումարի ժամանակ առողջապահության նախարար Եվգենի Չազովը, ընդգծելով ոլորտի այնպիսի հաջողությունները, ինչպիսիք էին աշխարհում բժիշկների և հիվանդանոցների ամենաշատ քանակը, խոստովանեց, որ կան բարելավման ենթակա ոլորտներ և որ կարծում է՝ միլիարդավոր ռուբլիներ են վատնվել^[223]։

Հեղափոխությունից հետո բոլոր տարիքային խմբերի մոտ կյանքի միջին ակնկալվող տևողությունը երկարեց։ Որոշ մարդիկ համարում էին, որ այս վիճակագրությամբ սոցիալիստական համակարգը գերազանցում է կապիտալիստականին։ Այս բարեփոխումները շարունակվեցին նաև 1960-ական թվականներին, երբ վիճակագրությունը ցույց տվեց, որ կյանքի ակնկալվող տևողությունը մի փոքր գերազանցում է ԱՄՆ-ի վիճակագրությանը։ Կյանքի ակնկալվող տևողությունը սկսեց իջնել 1970-ական թվականներին՝ հավանաբար ալկոհոլի չարաշահման պատճառով։ Միևնույն ժամանակ սկսեց աճել մանկական մահացության թիվը։ 1974 թվականից հետո կառավարությունը դադարեցրեց հրապարակել մահացությունների վիճակագրությունը։ Այս միտումը մասնակիորեն բացատրվում է երկրի ասիական հատվածում հղիությունների թվի կտրուկ աճով, որտեղ մանկական մահացության ցուցանիշներն ամենաբարձրն էին՝ ի տարբերություն ԽՍՀՄ-ի ավելի զարգացած եվրոպական հատվածի, որտեղ ցուցանիշներն իջնում էին^[224]։

Լեզու

Լենինի կառավարման տարիներին կառավարությունը փոքր լեզվական խմբերին հնարավորություն տվեց մշակել իրենց սեփական գրի համակարգը^[225]։ Այդ համակարգերի մշակումը չափազանց հաջող էր, թեև որոշակի թերություններ կային։ ԽՍՀՄ-ի գոյության վերջին տարիներին բազմալեզու երկրները նույն քաղաքականությունն էին վարում։ Գրի համակարգերը ստեղծելու ժամանակ առաջացած լուրջ խնդիրը կայանում էր նրանում, որ լեզուներն իրենց բարբառներով շատ էին տարբերվում միմյանցից^[226]։ Երբ լեզուն ունենում էր իր գրի համակարգը և հայտնվում էր որևէ նշանակալի հրապարակման մեջ, ստանում էր «պաշտոնական լեզվի» կարգավիճակ։ Կան մի շարք փոքր լեզուներ, որ այդպես էլ չունեցան իրենց սեփական գրի համակարգը, այդ պատճառով էլ այդ լեզվակիրները ստիպված էին ունենալ երկրորդ լեզու^[227]։ Կան օրինակներ, որ կառավարությունը շեղվել է այս քաղաքականությունից՝ հիմնականում Ստալինի կառավարման տարիներին, երբ հնարավոր չէր ստանալ կրթություն այն լեզուներով, որոնք լայնորեն տարածված չէին։ Այդ լեզուները հետագայում միաձուլվեցին մեկ այլ լեզվի՝ հիմնականում ռուսերենի հետ^[228]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ փոքրաթիվ լեզվակիրներ ունեցող որոշ լեզուներ արգելվեցին, իսկ լեզվակիրները մեղադրվեցին թշնամու հետ համագործակցության մեջ^[229]։

Լինելով Խորհրդային Միության բազում լեզուներից ամենատարածվածը՝ ռուսերենը, որպես «միջազգային հաղորդակցության լեզու», փաստացի դարձավ երկրի պաշտոնական լեզուն, սակայն այդ կարգավիճակը դե յուրե ստացավ 1990 թվականին^[230]։

Կրոն

1928-1935 թվականներին Խորհրդային Հայաստանում հրատարակվող «Անաստված» ամսագրի շապիկներից

Քրիստոնեությունը և իսլամն ամենաշատ հետևորդներ ունեցող կրոններն էին ԽՍՀՄ-ում^[231]։ Քրիստոնյաների շրջանում գերակշռում էին արևելյան քրիստոնյաները, իսկ Ռուս ուղղափառ եկեղեցին ամենամեծ քրիստոնեական կառույցն էր։ Խորհրդային Միության մուսուլմանների 90%-ը սուննի էր, իսկ շիաները կենտրոնացած էին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում^[231]։ Կրոնական փոքր խմբերից էին կաթոլիկները, հրեաները, բուդդիստները և բողոքականները (հատկապես բապտիստները և լյութերականները)^[231]։

Կրոնական ազդեցությունն ուժեղ էր Ռուսական կայսրությունում։ Ռուս ուղղափառ եկեղեցին վայելում էր միապետության եկեղեցու արտոնյալ կարգավիճակ և պաշտոնապես մասնակցում էր պետական գործառույթներին^[232]։ Խորհրդային Միության կազմավորումից անմիջապես հետո պայքար ծավալվեց Ուղղափառ եկեղեցու դեմ, որին հեղափոխականները համարում էին նախորդ իշխող դասակարգի դաշնակիցը^[233]։

Խորհրդային Միության Սահմանադրությամբ ամրագրված էր «կրոնական համոզմունքների դավանման ազատությունը», թեև իշխող Կոմունիստական կուսակցությունը կրոնն անհամատեղելի էր համարում գիտական մատերիալիզմի մարքսիստական ոգու հետ^[233]։ Իրականում Խորհրդային Միությունն այս իրավունքը շատ նեղ էր մեկնաբանում և փաստացի մի շարք պաշտոնական միջոցներ էր ձեռնարկում կրոնական դավանանքի համար խոչընդոտներ ստեղծելու և կրոնական խմբերի գործունեությունը կասեցնելու ուղղությամբ^[233]։

1918 թվականին Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի դեկրետը, որը հաստատում էր ՌԽՖՍՀ-ի կազմավորումը որպես աշխարհիկ պետություն, նաև հաստատում էր, որ «արգելվում է կրոնի դասավանդումը բոլոր այն վայրերում, որտեղ ուսուցանվում են հանրակրթական առարկաներ։ Քաղաքացիները կարող են դասավանդել և սովորել կրոն մասնավոր կարգով»^[234]։ 1929 թվականին ձեռնարկված սահմանափակումների մեջ էին մտնում նաև եկեղեցական մի շարք միջոցառումներ, այդ թվում՝ Աստվածաշնչի ուսումնասիրման համար կազմակերպված հավաքները^[233]։ 1920-ական և 1930-ական թվականներին հազարավոր քրիստոնեական և ոչ քրիստոնեական կառույցներ փակվեցին։ 1940 թվականին փակվեց 1917 թվականին գործող եկեղեցիների, սինագոգների և մզկիթների 90%-ը^[235]։

Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես աշխարհիկ պետություն էր^[236]^[237], բայց պետական աթեիզմի դոկտրինի ներքո «կառավարական ծրագիրը խթանում էր աթեիզմի տարածումը»^[238]^[239]^[240]։ Կառավարությունը կրոնները թիրախավորում էր՝ ելնելով պետական շահերից և թեև կազմակերպված կրոնների մեծ մասը երբեք անօրինական չճանաչվեցին, կրոնական կառույցների սեփականությունը բռնագրավվում էր, հավատացյալները՝ հալածվում, իսկ կրոնը ծաղրի ենթարկվում, մինչդեռ դպրոցներում քարոզվում էր աթեիզմը^[241]։ Քարոզչական արշավն ուժեղացնելու նպատակով 1925 թվականին կառավարությունը ստեղծեց Մարտնչող անաստվածների միությունը^[242]։ Թեև կրոնական հավատքի արտահայտումը ուղղակիորեն արգելված չէր, պաշտոնական կառույցներն ու զանգվածային լրատվամիջոցները խարանում էին այդ երևույթը. որոշակի մասնագիտությունների տեր անձանց համար հավատքի ազատ արտահայտումն ընդհանուր առմամբ անընդունելի էր համարվում։ Դրանք ուսուցիչներն էին, պետական ապարատը, զինվորականները։ Ստալինի իշխանության գլուխ գալուց հետո սաստկացան ուղղափառ եկեղեցու հետապնդումները, սակայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կառավարությունն աջակցում էր դրա վերածննդին, խորհրդային իշխանությունները ձգտում էին ավելի շատ վերահսկել Ռուս ուղղափառ եկեղեցուն, քան ոչնչացնել այն։ Խորհրդային իշխանության առաջին հինգ տարիներին բոլշևիկները մահապատժի ենթարկեցին 28 ռուս ուղղափառ եպիսկոպոսի և գրեթե 1200 ռուս ուղղափառ քահանայի, շատերին էլ ձերբակալեցին կամ արտաքսեցին։ Հավատացյալներին հետապնդում էին և հալածում։ Մի շարք ճեմարաններ փակվեցին, իսկ կրոնական հրապարակումներից շատերն արգելվեցին։ Նախքան Առաջին համաշխարհային պատերազմը գործող 54 000 եկեղեցուց 1941 թվականին միայն մոտ 500-ն էր գործում։

Ուզբեկական ԽՍՀ-ում փարաջայի այրման արարողություն։

Համոզված լինելով, որ կրոնական հակասովետականությունն անցյալում է, ինչպես նաև մոտալուտ պատերազմի սպառնալիքի ներքո՝ ստալինյան ռեժիմը 1930-ական թվականների վերջին սկսեց ավելի մեղմ կրոնական քաղաքականություն վարել^[243]։ Խորհրդային կրոնական կառույցների մեծ մասը համախմբվեց՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական գործողություններին աջակցելու նպատակով։ Գերմանիայի ներխուժումից հետո եկեղեցիները կրկին բացվեցին։ «Մոսկվա» ռադիոկայանով սկսեց հեռարձակվել կրոնական ժամ, իսկ 1943 թվականին կայացավ Ստալինի և Ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք Սերգեոսի պատմական հանդիպումը։ Ստալինը վայելում էր ԽՍՀՄ-ի հավատացյալների մեծամասնության աջակցությունը՝ նույնիսկ 1980-ական թվականների վերջում^[243]։ Այդ ժամանակաշրջանում բոլոր կրոնական խմբերի ներկայացուցիչների շրջանում նկատվում էր կրոնական ակտիվության աճի միտում^[244]։

Նիկիտա Խրուշչովի կառավարման տարիներին, երբ ուսումնական ծրագրերում ընդգծվում էր աթեիզմը, իսկ բազմաթիվ պետական հրապարակումներ՝ քարոզում աթեիստական հայացքներ, ԽՍՀՄ ղեկավարների և եկեղեցիների միջև 1958-1964 թվականներին բախումներ տեղի ունեցան^[243]։ Այդ ժամանակաշրջանում 1959 թվականին գործող 20000 եկեղեցուց 1965 թվականին մնաց միայն 10000-ը, իսկ սինագոգների թիվը 500-ից դարձավ 97^[245]։ Գործող մզկիթների թիվը ևս կրճատվեց՝ մեկ տասնամյակի ընթացքում 1500-ից դառնալով 500^[245]։

Խորհրդային Միության կառավարությունը շարունակեց վերահսկել կրոնական կառույցները, բայց Բրեժնևի կառավարման տարիներին եկեղեցիներին, սինագոգներին, տաճարներին և մզկիթներին ավելի շատ ազատություն տրվեց^[246]։ Ուղղափառ եկեղեցու և կառավարության միջև պաշտոնական հարաբերությունները դարձյալ այնքան ջերմացան, որ Բրեժնևի կառավարությունը Ռուս ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք Ալեքսիոս I-ին երկու անգամ Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան շնորհեց^[247]։ 1982 թվականին խորհրդային իշխանությունների անցկացրած հարցումը ցույց տվեց, որ ԽՍՀՄ բնակչության 20%-ը «ակտիվ հավատացյալներ» են^[248]։

Ժառանգություն

ԽՍՀՄ ժառանգությունը շարունակում է մնալ վիճելի թեմա։ ԽՍՀՄ-ի նման կոմունիստական երկրի սոցիալ-տնտեսական բնույթը, հատկապես Ստալինի ղեկավարման շրջանում, բազմաթիվ բանավեճերի թեմա է դարձել՝ իր ձևով բնորոշվելով հետևյալ եզրույթներով՝ բյուրոկրատական կոլեկտիվիզմ, պետական կապիտալիզմ, պետական սոցիալիզմ։ Ոմանք էլ այն ուղղակի կոչում են արտադրության միանգամայն յուրահատուկ եղանակ^[250]։ ԽՍՀՄ-ն երկար ժամանակ իրականացրել է մեծաթիվ քաղաքականություններ, ընդ որում՝ տարբեր առաջնորդներ վարել են միմյանցից տարբերվող և երբեմն վիճարկելի քաղաքականություններ։ Խորհրդային միության նկատմամբ ոմանք ունեն դրական վերաբերմունք, մինչդեռ մյուսները քննադատաբար են մոտենում այդ երկրին՝ այն անվանելով ռեպրեսիվ օլիգարխիա^[251]։ ԽՍՀՄ վերաբերյալ կարծիքները խառն են և բարդ ու փոփոխությունների են ենթարկվել ժամանակի ընթացքում։ Տարբեր սերունդներ ունեն տարբեր կարծիքներ այդ երկրի վերաբերյալ։ Բացի այդ, տարբեր են կարծիքները դրա պատմության առանձին ժամանակաշրջանների վերաբերյալ^[252]։ Ձախերը հիմնականում տարբեր տեսակետներ ունեն ԽՍՀՄ-ի վերաբերյալ։ Նրանցից ոմանք, օրինակ անարխիստները և լիբերտար սոցիալիստները, կիսում են այն տեսակետը, որ երկիրը հնարավորություն չէր տալիս աշխատավորներին վերահսկողություն ունենալ արտադրության միջոցների վրա, ինչի պատճառը կենտրոնացված օլիգարխիան էր։ Մյուսներն առավել դրական վերաբերմունքն ունեին բոլշևիկների վարած քաղաքականությունների և Վլադիմիր Լենինի վերաբերյալ։ Բազմաթիվ հակաստալինական ձախեր, ինչպես օրինակ անարխիստները, քննադատական վերաբերմունք ունեին խորհրդային ավտորիտարիզմի և բռնաճնշումների վերաբերյալ։ Քննադատության մեծ մասն ուղղված էր Խորհրդային Միությունում տեղի ունեցած ջարդերին, կենտրոնացված հիերարխիային և զանգվածային քաղաքական բռնաճնշումներին, ինչպես նաև կառավարության քննադատների և քաղաքական այլախոհների, այդ թվում՝ ձախերի նկատմամբ բռնությանը։ Քննադատները նաև շեշտադրումը դնում են աշխատավորական որևէ նշանակալի կոոպերատիվի կամ աշխատավորների ազատությունների ապահովման պետության անկարողության, ինչպես նաև կոռուպցիայի և խորհրդային բռնապետական բնույթի վրա^[253]։

Բազմաթիվ ռուսաստանցիներ և հետխորհրդային տարածաշրջանի մարդկանց մեծ մասը, որոնք նախկինում բնակվել են ԽՍՀՄ-ում, երանությամբ են հիշում այդ ժամանակները՝ թվարկելով խորհրդային ժամանակաշրջանում կառուցված ենթակառուցվածքները՝ ընդգծելով զբաղվածության, գրագիտության բարձր մակարդակները, համեմատական բարեկեցությունը և ԽՍՀՄ-ում ընդունված ազգային բազմակարծությունն ու քաղաքական կայունությունը։ Ռուսական հեղափոխությունը ևս դիտարկվում է դրական լույսի ներքո, ինչպես Լենինի, Նիկիտա Խրուշչովի ու ԽՍՀՄ վերջին տարիների կառավարումը։ Բայց կան նաև մարդիկ, որոնք դրական են արտահայտվում Ստալինի կառավարման տարիների մասին^[254]։ Օրինակ, Հայաստանում հարցվածների միայն 12%-ն է պատասխանել, որ ԽՍՀՄ փլուզումը լավ էր, մինչդեռ 66%-ը հակառակն է պնդել։ Կամ օրինակ Ղրղզստանում հարցվածների 16%-ն է նշել, որ ԽՍՀՄ փլուզումը ճիշտ էր, մինչդեռ 61%-ը հակառակն է պնդել^[255]։ 2018 թվականին «Rating» սոցիոլոգիական խմբի իրականացրած հարցման համաձայն՝ Ուկրաինայի քաղաքացիների 47%-ը դրական վերաբերմունք է ունեցել խորհրդային առաջնորդ Լեոնիդ Բրեժնևի հանդեպ, որը ԽՍՀՄ-ն ղեկավարել է 1964-1982 թվականներին^[256]։ 2021 թվականի «Levada Center»-ի կողմից իրականացված հարցման համաձայն՝ ռուսաստանցիների 49%-ը նախընտրում է ԽՍՀՄ քաղաքական համակարգը, մինչդեռ 18%-ը` ներկայիս քաղաքական համակարգը, իսկ միայն 16%-ն է նախընտրում Արևմտյան ժողովրդավարությունը։ Նույն հարցման շրջանակներում՝ հարցվածների 62%-ը նախընտրում է կենտրոնական պլանավորման խորհրդային համակարգը և միայն 24%-ը՝ շուկայական տնտեսության համակարգը^[257]։ ԽՍՀՄ տարիների վերաբերյալ նոստալգիան հիմնականում պայմանավորված է հետխորհրդային կառավարությունների ձախողումներով, որոնց թվում են օրինակ իշխանությունների՝ օլիգարխների ազդեցության տակ գտնվելը, կոռուպցիան և խորհրդային փլուզումից հետո չվերակառուցված ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև կազմակերպված հանցավորության աճն ու գերակայությունը^[258]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիները՝ 1941-1945 թվականները, Ռուսաստանում մինչ օրս հայտնի են «Հայրենական մեծ պատերազմ» անունով։ Պատերազմի թեմայով նկարահանվել են բազմաթիվ թեմաներ, գրվել գրքեր, ստեղծվել արվեստի գործեր։ Դպրոցներում այն անցնում են խորությամբ, իսկ զանգվածային լրատվամիջոցները պարբերաբար անդրադառնում են այդ թեմային։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռազմական և քաղաքացիական բազմաթիվ կորուստների պատճառով է, որ մայիսի 9-ը՝ Հաղթանակի օրը, Ռուսաստանում հանդիսանում է ամենակարևոր և էմոցիոնալ օրերից ու տոներից մեկը^[259]։

Հետխորհրդային հանրապետություններում

Հետխորհրդային որոշ հանրապետություններում գերակշիռը ԽՍՀՄ վերաբերյալ բացասական կարծիքն է, թեև այս հարցի վերաբերյալ միասնական դիրքորոշում չկա։ Մեծամասամբ պայմանավորված Հոլոդոմորով՝ էթնիկ ուկրաինացիները բացասական վերաբերմունք ունեն Խորհրդային միության վերաբերյալ^[260]։ Փոխարենը ռուսախոս ուկրաինացիները, որոնք բնակվում են երկրի հարավային և արևելյան շրջաններում, դրական վերաբերմունք ունեն ԽՍՀՄ նկատմամբ։ Ներքին հակամարտություններ ունեցող որոշ երկրներում ևս առկա է ԽՍՀՄ տարիների վերաբերյալ նոստալգիա, հատկապես հետխորհրդային հակամարտությունների գոտիներից փախստականների մոտ, որոնք ստիպողաբար լքել են իրենց տները և տեղահանվել։ Այդ նոստալգիան ոչ այնքան երկրի կամ նրա քաղաքականության նկատմամբ հիացմունքն է, որքան սեփական տուն վերադառնալու և աղքատության մեջ չապրելու ձգտումը։ Հետխորհրդային հանրապետություններում ռուսական որոշ անկլավներ, ինչպես օրինակ, Մերձդնեստրի Մոլդովական Հանրապետությունը, ընդհանուր առմամբ դրական հիշողություններ ունեն ԽՍՀՄ-ի վերաբերյալ^[261]։

Ձախ հայացքներ

ԽՍՀՄ վերաբերյալ ձախերի տեսակետները բարդ են։ Մինչ որոշ ձախեր ԽՍՀՄ-ն համարում են պետական կապիտալիզմի օրինակ կամ օլիգարխիկ պետություն, մյուսները հիանում են Վլադիմիր Լենինով և Ռուսական հեղափոխությամբ^[262]։

Աշխատավորական խորհուրդների կոմունիստները ԽՍՀՄ-ն հիմնականում դիտարկում են որպես դասակարգային գիտակցության ստեղծման ձախողում, որը վեր էր ածվել էլիտաների կողմից հասարակությանը վերահսկող կոռումպացված երկրի։ Անարխիստները քննադատում են Խորհրդային միությանը՝ խորհրդային համակարգը պիտակավորելով որպես «կարմիր ֆաշիզմ»։ Խորհրդային իշխանություններն ակտիվորեն վերացնում էին անարխիստական կազմակերպությունները և անարխիստական համայնքները՝ նրանց անվանելով «մարդկանց թշնամիներ»։ ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ թշնամանքին նպաստող գործոնները ներառում են՝ խորհրդային ներխուժումը անարխիստների տարածք (Ազատ տարածք), Կրոնշտադտում անարխիստների ապստամբության ճնշումը և արձագանքը Նորիլսկի խռովությանը, որտեղ բանտարկյալներն ստեղծել էին կառավարման արմատական համակարգ, որը հիմնված էր կոպերատիվների և Գուլագներում ուղիղ ժողովրդավարության վրա։

Անարխիստական կազմակերպությունները և միությունները արգելվել են նաև Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ՝ խորհրդային կառավարության պատվերով, երբ իշխանությունը գտնվում էր հանրապետականների կառավարության ձեռքում։ Դրա պատճառով անարխիստները, որպես կանոն, մեծ հակակրանք ունեն ԽՍՀՄ-ի նկատմամբ^[263]։

Մշակույթ

Խորհրդային Միությունում հայտնի «Марш энтузиастов» երգը. գրվել է 1930-ականներին։

Իր գոյության ընթացքում Խորհրդային Միության մշակույթը մի քանի փուլերի միջով է անցել։ Հեղափոխությունից հետո առաջին տասնամյակում հարաբերական ազատություն կար, և արվեստագետները մի քանի տարբեր ոճեր էին փորձարկում՝ գտնելու Խորհրդային Միությանը հատուկ արվեստի ոճը։ Լենինը ցանկանում էր, որ արվեստը հասանելի լիներ ռուս ժողովրդին։ Մյուս կողմից հարյուրավոր մտավորականներ, գրողներ և արվեստագետներ արտաքսվեցին կամ մահապատժի ենթարկվեցին, իսկ նրանց աշխատանքներն արգելվեցին։ Այդպիսի արվեստագետներից էին Եվգենի Զամյատինը և Նիկոլայ Գումիլյովը, որը գնդակահարվեց բոլշևիկյան ռեժիմի դեմ դավադրության մեղադրանքով^[264]։

Կառավարությունը խրախուսում էր տարբեր միտումները։ Արվեստի և գրականության ոլորտում բազմաթիվ դպրոցներ ստեղծվեցին՝ որոշներն ավանդական, որոշներն էլ արմատապես փորձարարական։ Այս ժամանակաշրջանում ակտիվ էին կոմունիստ գրողներ Մաքսիմ Գորկին և Վլադիմիր Մայակովսկին։ Որպես ոչ գրագետ հասարակության վրա մեծապես ազդելու միջոց՝ պետությունը խրախուսում էր ֆիլմերը. ռեժիսոր Սերգեյ Էյզենշտեյնի լավագույն աշխատանքները համարվում են հենց այս ժամանակաշրջանինը։

Ստալինի կառավարման տարիներին խորհրդային մշակույթին բնորոշ էր կառավարության կողմից պարտադրված ոճը՝ սոցիալիստական ռեալիզմը, իսկ մնացած բոլոր միտումները խստորեն ճնշվում էին. բացառությունները հազվադեպ էին. դրանցից մեկը Միխայիլ Բուլգակովի աշխատանքներն էին։ Մի շարք գրողներ ձերբակալվեցին և սպանվեցին^[265]։

Խրուշչովյան ձնհալից հետո գրաքննությունը մեղմացվեց։ Այս ընթացքում զարգացավ խորհրդային մշակույթի յուրօրինակ ժամանակաշրջան, որին բնորոշ էր կոնֆորմիստական հանրային կյանքը և անձնական կյանքի վրա չափազանց կենտրոնացումը։ Արվեստում կրկին թույլատրելի էին մեծ փորձարկումները, ինչի արդյունքում ստեղծվեցին ավելի բարդ և մի փոքր քննադատական գործեր։ Ռեժիմը մեղմացրեց սոցիալիստական ռեալիզմի վրա իր շեշտադրումը։ Այսպես, օրինակ՝ Յուրի Տրիֆոնովի վեպերի մի շարք հերոսներ զբաղված էին առօրյա հոգսերով, քան սոցիալիզմ կառուցելով։ Այս ժամանակաշրջանում զարգացավ նաև ընդհատակյա այլադավանական գրականությունը, որը հայտնի էր սամիզդատ անվամբ։ Ճարտարապետության ոլորտում խրուշչովյան տարիներին հիմնականում կենտրոնացած էին ֆունկցիոնալ դիզայնի վրա՝ ի տարբերություն Ստալինի ժամանակաշրջանում տարածված խիստ դեկորատիվ ոճի։ Երաժշտության ոլորտում ինչպես Արևմուտքում, այնպես էլ ԽՍՀՄ-ում, օրեցօր ավելի հանրահայտ էր դառնում ջազը, այդ իսկ պատճառով ամբողջ ԽՍՀՄ-ով մեկ թույլատրվեցին ջազային նվագախմբերը, որոնցից նշանակալին «Մելոդիա» անսամբլն էր, որն իր անունը ստացել էր ԽՍՀՄ-ի հիմնական ձայնագրման լեյբլի անունից։

1980-ական թվականների երկրորդ կեսին Գորբաչովի «վերակառուցման» և «գլասնոստի» քաղաքականությունը զգալիորեն ընդլայնեց խոսքի ազատությունն ամբողջ երկրում^[266]։

Կինեմատոգրաֆիա

ԽՍՀՄ կինոյի պաշտոնական պատմության սկիզբը համարվում է 1919 թվականի օգոստոսի 27-ը, երբ ընդունվեց «Լուսանկարչական և կինեմատոգրաֆիական առևտուրն ու արդյունաբերությունը Կրթության ժողովրդական կոմիսարիատի իրավասությանը հանձնելու մասին» դեկրետը^[267], հետագայում այդ օրը սկսեց նշվել որպես «Կինոյի օր» (ներկայումս կոչվում է «Ռուսական կինոյի օր»)^[268]^[269].

Վլադիմիր Լենինի այն հայտարարությունից հետո, որ «Արվեստներից կարևորագույնը մեզ համար հանդիսանում է կինոն»^[270], կուսակցական ղեկավարությունները գրեթե բոլոր հանրապետություններում սկսեցին քայլեր ձեռնարկել կինոարտադրության ստեղծման կամ զարգացման համար^[271]։

ԽՍՀՄ-ում խոշոր կինոարտադրողներն էին Մոսֆիլմը^[272], Լենֆիլմը^[273], Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիան և Մ. Գորկու անվան մանկական և պատանեկան ֆիլմերի կենտրոնական ստուդիան։ Գեղարվեստական ֆիլմերի մի մասն արտադրում էին տեղական կինոստուդիաները՝ Բելառուսֆիլմը, Օդեսայի կինոստուդիան, Վրացֆիլմը, Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Ռիգայի կինոստուդիան և այլն^[274]։ Մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի խոշոր արտադրողներ էին Սոյուզմուլտֆիլմը^[275], Կիևի գիտահանրամատչելի ֆիլմերի ստուդիան, Բելառուսֆիլմը, իսկ տեղական արտադրողներից էին՝ Հայֆիլմը, Ուզբեկֆիլմը և այլն^[276]։ Մինչև 1950-ական թվականները հիմնականում արտադրվում էին նկարված մուլտֆիլմեր, իսկ 1950-ականներից՝ թե՛ նկարված (գրաֆիկական), թե՛ տիկնիկային (ծավալային)։

Հեռուստաֆիլմերի խոշոր արտադրողներից էին Մոսֆիլմը, Լենֆիլմը, Բելառուսֆիլմը, Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիան և «Էկրան» ստեղծագործական միավորումը^[277]։ 1980-ական թվականներից Օդեսայի կինոստուդիան սկսեց ավելի շատ հեռուստաֆիլմեր արտադրել։ Կենտրոնական հեռուստատեսության գրական-դրամատիկական ծրագրերի գլխավոր խմբագրությունը և Կենտրոնական հեռուստատեսության մանկական և պատանեկան ֆիլմերի գլխավոր խմբագրությունը գեղարվեստական ֆիլմերը նկարահանում էին մագնիսական ժապավենով^[278]։ Գեղարվեստական հեռուստաֆիլմերի մի մասն արտադրում էին Մ. Գորկու անվան մանկական և պատանեկան ֆիլմերի կենտրոնական ստուդիան, տեղական կինոստուդիաներից Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Ռիգայի կինոստուդիան, Վրացֆիլմ կինոստուդիան, Տաջիկֆիլմ կինոստուդիան և այլն, տեղական հեռուստաստուդիաներից Լենինգրադի, Օրջոնիկիձեի, Կիևի հեռուստաստուդիաները։ Մուլտիպլիկացիոն հեռուստաֆիլմերի խոշոր արտադրողն էր^[279]^[280] «Էկրան» ստեղծագործական միավորումը։ Մուլտիպլիկացիոն հեռուստաֆիլմերի մի մասն արտադրում էին տեղական կինոստուդիաները՝ Սվերդլովսկի կինոստուդիան, Կիևի գիտահանրամատչելի ֆիլմերի ստուդիան, Բելառուսֆիլմը, Հայֆիլմը, Ուզբեկֆիլմը, իսկ հեռուստաստուդիաներից՝ Կույբիշևի, Սարատովի, Վոլգոգրադի, Սվերդլովսկի և Պերմի հեռուստաստուդիաները^[281]^[282]։

1925 թվականին էկրան բարձրացավ Սերգեյ Էյզենշտեյնի «Պոտյոմկին զրահանավը» ֆիլմը, որը համարվում է ոչ միայն խորհրդային, այլև համաշխարհային կինոյի ամենանշանավոր գործերից մեկը, հաճախ ներառվել է տարբեր կինեմատոգրաֆիական ցանկերում, որպես լավագույն ֆիլմերից մեկը^[283]^[284]^[285]։

Առաջին խորհրդային ձայնային ֆիլմը 1931 թվականին նկարահանված «Կյանքի ուղեգիր» ֆիլմն էր, առաջին գունավոր աշխատանքը 1930 թվականի «Աշխատանքի տոն» ֆիլմն էր^[286], իսկ առաջին գունավոր գեղարվեստական ֆիլմը՝ «Գրունյա Կորնակովա» (1936 թ.)^[287]։

Սկսած 1959 թվականից՝ յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ անգամ սկսեց անցկացվել Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոնը, իսկ արդեն 1972 թվականին կինոփառատոնին տրվեց բարձրագույն А դասը։

1958 թվականին «Թռչում են կռունկները» ֆիլմը դարձավ խորհրդային առաջին և միակ ֆիլմը, որն արժանացավ Կաննի կինոփառատոնի «Ոսկյա արմավենու ճյուղ» հեղինակավոր մրցանակին։

Խորհրդային մի շարք ֆիլմերը ներկայացվել են և արժանացել են «Օսկար» հեղինակավոր կինոմրցանակին «լավագույն օտարալեզու ֆիլմի համար» անվանակարգում։ Մասնավորապես 3 ֆիլմ հաղթել է այդ անվանակարգում՝ «Պատերազմ և խաղաղություն» (1968, ռեժիսոր՝ Սերգեյ Բոնդարչուկ), ճապոնական համատեղ արտադրության «Դերսու Ուզալա» (1975, ռեժիսոր՝ Ակիրա Կուրոսավա) և «Մոսկվան արցունքներին չի հավատում» (1981, Վլադիմիր Մենշով)։

Տպագիր մամուլ և հեռուստառադիոհեռարձակում

Տպագիր մամուլ

ԽՍՀՄ ամենախոշոր գրահրատարակչությունները
1980 թվական, մլն տպագիր թերթ^[288]

ԽՍՀՄ-ում կային թե՛ համամիութենական թերթեր և ամսագրեր, թե՛ տեղական/հանրապետական պարբերականներ, որոնք փորձում էին ընդգրկել ինչպես բոլոր տարիքները (մանկական/պատանեկան/երիտասարդական պարբերականներ), շերտերը (աշխատավորներ/գյուղացիներ/մտավորականներ), այնպես էլ տարբեր հետաքրքրություններ (գրականություն, կինո/թատրոն, սպորտ, գիտություն և տեխնիկա)։ Քիչ քանակությամբ վաճառվում էին նաև թարգմանված և բնօրինակ պարբերականներ։ Խոշոր համազգային թերթը «Իզվեստիա»-ն էր։ Մեծ ազդեցություն ուներ ԽՄԿԿ պաշտոնական թերթը՝ «Պրավդա»-ն, ՀամԼԿԵՄ-ի պաշտոնական թերթը՝ «Կոմսոմոլսկայա պրավդա»-ն և Արհմիությունների համամիութենական կենտրոնական խորհրդի պաշտոնական թերթը՝ «Տրուդ»-ը։ Խորհրդային Միության յուրաքանչյուր հանրապետությունն ուներ իր Մինիստրների խորհրդի և Կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի կողմից հրատարակվող թերթը, յուրաքանչյուր մարզ՝ մարզկոմի և ԽՄԿԿ մարզային կառույցի թերթը, իսկ յուրաքանչյուր շրջան՝ շրջկոմի և ԽՄԿԿ շրջանային կառույցի թերթը։ Ամենախոշոր կենտրոնական թերթերն էին՝ Պրավդան, Իզվեստիան, Կոմսոմոլսկայա պրավդան, Պիոներսկայա պրավդան, Սելսկայա ժիզնը, Տրուդը, Կրասնայա զվեզդան և Սովետսկայա Ռոսիան։

Ռադիոհեռարձակում

Ռադիոեթերն սկսել է հեռարձակվել 1924 թվականից^[289]։ Համամիութենական ռադիոն հեռարձակում էր 12 ծրագիր, որոնցից ութը նախատեսված էր երկրի հեռավոր մասերի համար։ Առաջին ծրագիրը համամիութենական էր, տեղեկատվական, հանրային-քաղաքական և գեղարվեստական, երկրի հեռավոր հատվածների համար ուներ չորս հաճախականություն, «Մայակ»-ը՝ համամիութենական էր, տեղեկատվական-երաժշտական (1964 թվականից^[290]^[291]), հեռարձակվում էր 1929 թվականից, երրորդ ծրագիրը համամիութենական էր (1982 թվականից), գրական-երաժշտական, ուներ չորս հաճախականություն, որոնք նախատեսված էին երկրի հեռավոր հատվածների համար, հեռարձակվում էր 1947 թվականից^[292], իսկ չորրորդ ծրագիրը՝ երաժշտական էր, հեռարձակվում էր 1960 թվականից^[293]։

Համամիութենական ռադիոծրագրերի նախապատրաստական աշխատանքները կատարում էին Ռադիոհեռարձակման և ձայնագրման պետական տունը և Համամիութենական ռադիոյի թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները (տեղեկատվության, քարոզչության, գրական-դրամատիկական ռադիոհեռարձակման, երաժշտական ռադիոհեռարձակման, երեխաների համար ռադիոհեռարձակման, երիտասարդների համար ռադիոհեռարձակման, Մոսկվայի համար ռադիոհաղորդումների, Մոսկվայի մարզի համար ռադիոհաղորդումների, սպորտային ծրագրերի), իսկ ծրագրերի համակարգումն ու թողարկումը՝ Համամիութենական ռադիոյի ծրագրերի տնօրինությունը։ Տեղական ռադիոեթերը հեռարձակում էին տեղական ռադիոտները կամ ռադիոհեռուստակենտրոնները և հեռուստատեսության ու ռադիոհեռարձակման գծով տեղական կոմիտեները։ Արտասահմանյան երկրների համար հաղորդումներ սկսեցին թողարկվել 1929 թվականից^[294]։ Այդ հաղորդումների նախապատրաստական աշխատանքները կատարում էին Ռադիոհեռարձակման և ձայնագրման պետական տունը և Արտասահմանյան երկրների համար կենտրոնական ռադիոհեռարձակման թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները^[295], իսկ համակարգումն ու թողարկումը՝ Արտասահմանյան երկրների համար կենտրոնական ռադիոհեռարձակման ծրագրերի գլխավոր տնօրինությունը^[296]^[297]^[298]^[299]^[300]^[301]։

1990 թվականին կազմավորվեցին առաջին ռադիոհեռարձակող կոմերցիոն ծառայությունները։ Գրեթե նույն օրը՝ 1990 թվականի ապրիլի 30-ին, սկսվեց «Ռադիո Նոստալժի» և «Եվրոպա պլյուս» ռադիոալիքների հեռարձակումը^[302]^[303]։ 1990 թվականի օգոստոսի 22-ին բացվեց «Էխո Մոսկվի» ռադիոկայանը^[304]։

Հեռուստատեսություն

Հեռուստահաղորդումներ սկսել են հեռարձակվել 1931 թվականից^[305]։ Կենտրոնական հեռուստատեսությունը հեռարձակում էր 12 ծրագիր, որից ութը նախատեսված էր երկրի հեռավոր մասերի համար։ Առաջին ծրագիրը համամիութենական էր, տեղեկատվական, հասարակաքաղաքական և գեղարվեստական, երկրորդը (մինչև 1982 թվականը՝ չորրորդ ծրագիր)՝ համամիութենական էր (1982 թվականից), գեղարվեստական, երկրի հեռավոր հատվածների համար ուներ 4 հաճախականություն (1982 թվականից), սկսել է հեռարձակվել 1967 թվականից^[306], երրորդ ծրագիրը՝ Մոսկվայի ծրագիրն էր՝ տեղեկատվահրապարակախոսական, սկսել է հեռարձակվել 1956 թվականից^[307] և չորրորդ ծրագիրը՝ կրթականը, որը գիտահանրամատչելի էր և ուսումնական, սկսել է հեռարձակվել 1965 թվականից^[308]։

Կենտրոնական հեռուստատեսության ծրագրերի նախապատրաստական աշխատանքներն իրականացնում էին Հոկտեմբերյան հեղափոխության 50-ամյակի հեռուստատեսային տեխնիկական կենտրոնը և Կենտրոնական հեռուստատեսության թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները (տեղեկատվության, քարոզչության, գրական-դրամատիկական ծրագրերի, կինոծրագրերի, ժողովրդական արվեստի, երեխաների համար ծրագրերի, երիտասարդների համար ծրագրերի, Մոսկվայի համար հաղորդումների, Մոսկվայի մարզի համար հաղորդումների, գիտահանրամատչելի և կրթական ծրագրերի, սպորտային ծրագրերի), Կենտրոնական հեռուստատեսության հեռուստաֆիլմերի արտադրությամբ զբաղվում էր «Էկրան» ստեղծագործական միավորումը, տեղական հեռուստաստուդիաները և կինոստուդիաները՝ ԽՍՀՄ պետական հեռուստառադիոյի պատվերով, իսկ հաղորդումների համակարգումն ու թողարկումը կատարում էր Կենտրոնական հեռուստատեսության ծրագրերի գլխավոր տնօրինությունը։ Վերջինս նաև համակարգում էր Կենտրոնական հեռուստատեսության թեմատիկ գլխավոր խմբագրությունները։ Տեղական հեռուստատեսությունների թողարկումն իրականացնում էին տեղական հեռուստակենտրոնները կամ ռադիոկենտրոնները և տեղական հեռուստաստուդիաները^[301]^[309]^[310]^[311]։

1989 թվականի նոյեմբերի 6-ին ստեղծվեց «BIZ-TV» առաջին կոմերցիոն հեռուստահեռարձակման ծառայությունը։

Գրաքննություն

Համընդհանուր քաղաքական գրաքննությունն իրականացվում էր գաղափարական և քաղաքական վերահսկման տարբեր ձևերով և մեթոդներով. կադրային, հրատարակչական, հոնորարային քաղաքականության մեջ բացի ուղիղ մեթոդներից (արգելք հրապարակման վրա, գրաքննական միջամտություն, բնագրերի մերժում), ձեռնարկվում էին նաև տարատեսակ անուղղակի մեթոդներ^[312]։

Գրաքննական գործառույթները դրված էին հատուկ պետական հաստատությունների վրա^[313]։ Գրաքննության էին ենթարկվում տեղեկատվության տարածման բոլոր ներքին պաշտոնական միջոցները՝ գրքերը, պարբերական հրատարակությունները, ռադիոն, հեռուստատեսությունը, կինոն, թատրոնը և այլն, արտաքին աշխարհից եկող ինֆորմացիան (ԽՍՀՄ ժողովուրդների լեզուներով, արտասահմանյան ռադիոկայանների խլացում, արտասահմանյան ԶԼՄ-ների՝ «հակասովետականությունը» ստուգելու նպատակով հրատարակությունների մանրակրկիտ վերահսկում)։ Լայնորեն տարածված էր նաև ինքնագրաքննությունը։

Գրաքննության էին ենթարկվում հիմնականում «հակասովետական քարոզչությունը» (որի մեջ մտնում էր այն ամենը, ինչը չէր համապատասխանում ընթացիկ գաղափարախոսական պատկերացումներին), ռազմական և տնտեսական գաղտնիքները (օրինակ՝ ազատազրկման վայրերի մասին ինֆորմացիան, աշխարհագրական քարտեզները), երկրում տիրող իրավիճակի վերաբերյալ բացասական ինֆորմացիան (աղետներ, տնտեսական խնդիրներ, ներազգային հակամարտություններ, բացասական սոցիալական երևույթներ և այլն), ցանկացած տեղեկատվություն, որ կարող էր անհանգստությունների և անհարմար ալյուզիաների պատճառ դառնալ։

Սպորտ

Վալերի Խառլամովը Խորհրդային Միությունը ներկայացրել է տափօղակով հոկեյի 11 աշխարհի առաջնությունում՝ արժանանալով ութ ոսկե, երկու արծաթե և մեկ բրոնզե մեդալների։

Խորհրդային Միությունում ֆիզկուլտուրան և սպորտը կարևոր տեղ են ունեցել խորհրդային հասարակության կյանքում։ Այդ ոլորտին մեծ ուշադրություն էր դարձվում պետական ամենաբարձր մակարդակով։ ԽՍՀՄ-ում ֆիզկուլտուրան և սպորտը քարոզվում էր ամենուր, որտեղ հնարավոր էր. սկսած պաստառների տեսքով և վերջացրած հեռուստատեսությամբ ու մամուլում^[314]։

ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդին կից ստեղծվել էր Ֆիզկուլտուրայի և սպորտի կոմիտեն. պետական կառավարման կենտրոնական մարմին, որը 1968-1991 թվականներին իրականացնում էր ֆիզկուլտուրայի և սպորտի ոլորտային ղեկավարումը։ Այն խորհրդային կառավարությանը կից մշտական գործող միութենա-հանրապետական մարմին էր։ 1986-1991 թվականներին այս հանձնաժողովն ունեցել է պետական կոմիտեի կարգավիճակ^[315]։

1924 թվականի հուլիսի 20-ին Մոսկվայում հիմնադրված «Սովետսկի սպորտ» թերթը Խորհրդային Միության առաջին սպորտային թերթն էր։

1951 թվականի ապրիլի 21-ին ձևավորվեց Խորհրդային օլիմպիական կոմիտեն, իսկ Միջազգային օլիմպիական կոմիտեն (ՄՕԿ) իր 45-րդ հանդիպման ժամանակ ճանաչեց նոր ձևավորված կառույցը։ Նույն թվականին, երբ ԽՍՀՄ ներկայացուցիչ Կոնստանտին Անդրիանովը դարձավ ՄՕԿ-ի անդամ, Խորհրդային Միությունը պաշտոնապես միացավ Օլիմպիական շարժմանը։ 1952 թվականին Հելսինկիում կայացած Ամառային օլիմպիական խաղերը խորհրդային մարզիկների համար առաջինն էին։ Այդ խաղերում ԽՍՀՄ-ը Միացյալ Նահանգների ամենամեծ հակառակորդն էր՝ հաղթելով ինը մրցաձևից վեցում։ Ձմեռային օլիմպիական խաղերում ևս ԽՍՀՄ-ը մեդալների քանակով վեց անգամ զբաղեցրեց առաջատարի տեղը։ Օլիմպիական խաղերում Խորհրդային Միության գրանցած հաջողությունը կապված է սպորտում երկրի կատարած մեծ ներդրման հետ, որի նպատակը որպես գերտերություն իր հեղինակությունը և համաշխարհային մակարդակով իր քաղաքական ազդեցությունը ցույց տալն էր^[316]։

1980 թվականի հուլիսի 19-ից օգոստոսի 3-ը Խորհրդային Միությունն ընդունեց XXII ամառային օլիմպիական խաղերը, որի մրցաշարերն ընթանում էին մայրաքաղաք Մոսկվայում։ 1980 թվականի խաղերը առաջին ամառային օլիմպիական խաղերն էին և մնում են միակը, որոնք անցկացվեցին Արևելյան Եվրոպայում։ Բացի այդ առաջին անգամ Օլիմպիական խաղերը անցկացվեցին սլավոնախոս երկրում։ Մոսկվայի օլիմպիական խաղերը նաև առաջինն էին, որ անցկացվեցին սոցիալիստական երկրում։

Այս օլիմպիական խաղերին մասնակցեց միայն 80 երկիր, ինչն ամենացածր ցուցանիշն էր 1956 թվականից սկսած։ Աֆղանական պատերազմի պատճառով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և աշխարհի 56 երկրներ բոյկոտեցին խաղերը, չնայած այդ երկրներից որոշ մարզիկներ, օլիմպիական դրոշի ներքո, մասնակցեցին խաղերին^[317]։ Ի պատասխան դրա, Խորհրդային Միությունը 1984 թվականին բոյկոտեց Լոս Անջելեսի օլիմպիական խաղերը։

1954-1991 թվականներին ԽՍՀՄ-ն հաղթել է աշխարհի գրեթե բոլոր առաջնություններում և Օլիմպիական մրցաշարերում և երբեք չի պարտվել Տափօղակով հոկեյի միջազգային ֆեդերացիայի որևէ մրցաշարում, որին մասնակցել է։

Պետության կողմից ֆինանսավորվող «ամբողջ դրույքով սիրողական մարզիկ» երևույթը Արևելյան բլոկի երկրներում ավելի շատ խաթարեց պարզ սիրողական մարզիկի գաղափարը, քանի որ արևմտյան երկրների ինքնաֆինանսավորվող սիրողական մարզիկներին ոչ շահավետ դրության մեջ դրեց։ Խորհրդային Միության թիմերի մեջ այնպիսի մարզիկներ կային, որոնք ուսանողներ էին, զինվորներ կամ աշխատում էին այլ մասնագիտությամբ. իրականում պետությունն այդ մարզիկներից շատերին վճարում էր մշտապես մարզվելու համար։ Այդուհանդերձ, ՄՕԿ-ը սիրողական մարզիկների հարցում ավանդական մոտեցումների կողմնակիցն էր^[318]։

Ֆուտբոլը ԽՍՀՄ գոյության ողջ ընթացքում եղել է հեղինակավոր սպորտաձևերից մեկը։ Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ առաջնությունները եղել են գլխավոր սպորտային իրադարձություններից մեկը։ ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիայի հովանու ներքո անցկացվում էին տարբեր մրցաշարեր, որոնցից ամենահայտնին էին Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ առաջնությունը, Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ գավաթը, ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ֆեդերացիայի գավաթը և Ֆուտբոլի ԽՍՀՄ սուպեր գավաթը։ Բացի այդ, ֆուտբոլային մրցաշար էր իրականացվում նաև ԽՍՀՄ ժողովուրդների սպարտակիադայի շրջանակներում։ Պատանի ֆուտբոլիստների պատրաստմամբ զբաղվում էին մանկապատանեկան մարզական դպրոցները և մանկական սպորտային ակումբները։

ԽՍՀՄ ֆուտբոլի ազգային հավաքականը դարձել է ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնության 1960 թվականի հաղթող, իսկ 1966 թվականի ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությանը հասել է մինչև կիսաեզրափակիչ՝ գրավելով 4-րդ տեղը։ 2 անգամ դարձել է Ամառային օլիմպիական խաղերի չեմպիոն՝ 1956 և 1988 թվականին։

Խորհրդային Միությունը Շախմատի միջազգային ֆեդերացիային (ՖԻԴԵ) անդամակցում էր 1947 թվականից։ ԽՍՀՄ-ում շախմատը դարձել էր մշակույթի, աշխատավորների ակտիվ հանգստի և երիտասարդների դաստիարակության միջոց։ Խորհրդային Միության շախմատի ֆեդերացիան միավորում էր շախմատիստների միլիոնավոր բանակի, որոնց թվում կար մոտ 100 միջազգային գրոսմայստեր, ավելի քան 170 միջազգային վարպետ, ԽՍՀՄ սպորտի մոտ 1000 վարպետ, վարպետի մոտ 1000 թեկնածու։

Շախմատի տարածմանը մեծապես նպաստում էր նաև խորհրդային մամուլը։ Միայն շախմատի թեմատիկայով տպագրվում էին մի շարք ամսագրեր և թերթեր։ Այսպես, ամսագրերի թվում էին «64-շախմատային տեսություն»-ը (ռուս.՝ «64 — Шахматное обозрение»), «Շախմատը ԽՍՀՄ-ում» (ռուս.՝ «Шахматы в СССР»), «Շախմատային տեղեկագիր»-ը (ռուս.՝ «Шахматный бюллетень»), «ԽՍՀՄ կենտրոնական շախմատային կոմիտեի տեղեկագիր»-ը (ռուս.՝ «Бюллетень ЦШК СССР») (Մոսկվա), «Շախմատ»-ը (ռուս.՝ «Шахматы») (Ռիգա)։

Թերթերի թվում էին Երևանում տպագրվող «Շախմատային Հայաստան»-ը, «Մերանի»-ն (Թբիլիսի) և «Շախմատ»-ը (Բաքու)։ Տպագրվում էին նաև հատուկ թողարկումներ, որոնք նվիրված էին լինում խորհրդային և միջազգային շախմատային խոշոր մրցաշարերին։ 1970 թվականից ԽՍՀՄ կենտրոնական հեռուստատեսությունը ամեն շաբաթ ցուցադրում էր «Շախմատային դպրոց» հեռուստատեսային ծրագիրը, իսկ Համամիութենական ռադիոն թողարկում էր շախմատային հաղորդումներ։

Խորհրդային ժամանակաշրջանում այդքան էլ հեշտ չէր մարտարվեստով զբաղվելը։ ԽՍՀՄ-ում մարտարվեստի հասանելի տեսակներից ավանդաբար եղել են բռնցքամարտը և ըմբշամարտի տարբեր տեսակները։ Ձեռնամարտը, կարատեն և մարտարվեստի մյուս տեսակները ուսուցանվում էին միայն ոստիկանությունում, Պետական անվտանգության կոմիտեում, ԽՍՀՄ զինված ուժերի էլիտար ստորաբաժանումներում և գրեթե հասանելի չէին խորհրդային սովորական քաղաքացիներին։ Չնայած 1977 թվականին բացվել էր սպորտային կարատեի ֆեդերացիան, սակայն 1979 թվականին այն փակվեց, քանի որ կարատեով զբաղվողները հաճախ ներքաշված էին լինում քրեական հանցավորության մեջ։ Այդ թեման նույնիսկ իր արտացոլումն էր գտել խորհրդային կինեմատոգրաֆիայի մեջ («Երկրպագու» ֆիլմի առաջին մասը, որտեղ գլխավոր դերում հանդես է գալիս Ալեքսեյ Սերեբրյակովը)։

Մինչև 1947 թվականը մարտական սամբոն գոյություն չուներ այն պատճառով, որ սամբոն մեկ ամբողջություն էր և չէր բաժանվում մարտական ու սպորտային տեսակների։ Բաժանումը տեղի ունեցավ մարտարվեստի այդ տեսակի գոնե սպորտային մասի օրինականացման և զանգվածային տարածման նպատակով։

ԽՍՀՄ-ում խստորեն հետևում էին բռնցքամարտիկների և ըմբշամարտիկների բարոյական կերպարին։ Փողոցային կռիվներում նկատված մարզիկը զրկվում էր հետագայում այդ սպորտով զբաղվելու հնարավորությունից, եթե, իհարկե, խոսքը չէր վերաբերում ինքնապաշտպանությանը։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Декларация об образовании Союза Советских Социалистических Республик (ռուս.) — 1922.
↑ https://novynarnia.com/2022/12/26/100r-srsr/
↑ «GDP – Million – Flags, Maps, Economy, Geography, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 29-ին.
↑ Scott and Scott (1979) p. 305
↑ «October 30, 1961 – The Tsar Bomba: CTBTO Preparatory Commission». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 29-ին.
↑ ^6,0 ^6,1 «The Soviet Union and the United States – Revelations from the Russian Archives | Exhibitions – Library of Congress». www.loc.gov. 1992 թ․ հունիսի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
↑ Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J. M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941. Vol. 39. Economic History Review. էջեր 30–2. ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑ Ղարիբյան, Արարատ. «Ռուս-հայերեն բառարան». www.nayiri.com. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 9-ին.
↑ Klein, Henri F. (1920). «Soviet». {{cite web}}: Missing or empty |url= (օգնություն)
↑ Fischer 1964, p. 608; Lewin 1969, p. 50; Leggett 1981, p. 354; Volkogonov 1994, p. 421; Service 2000, p. 455; White 2001, p. 175.
↑ «Russian». Oxford University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 9-ին. «historical (in general use) a national of the former Soviet Union.»
↑ «Russia». Merriam-Webster. 2017 թ․ մայիսի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 10-ին.
↑ Television documentary from CC&C Ideacom Production, "Apocalypse Never-Ending War 1918–1926", part 2, aired at Danish DR K on 22 October 2018.
↑ Russia – Encyclopædia Britannica Արխիվացված 26 Ապրիլ 2008 Wayback Machine. Britannica.com (27 April 2010). Retrieved on 29 July 2013.
↑ Virginia Thompson. «The Former Soviet Union: Physical Geography» (PDF). Towson University: Department of Geography & Environmental Planning. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 24-ին.
↑ Ziegler, Charles E. (1985 թ․ հուլիս). «Soviet Images of the Environment». British Journal of Political Science. 15 (3): 365–380. doi:10.1017/S0007123400004233. ISSN 0007-1234. JSTOR 193698.
↑ «Chernobyl: the true scale of the accident». www.who.int (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
↑ Baverstock, Keith; Williams, Dillwyn (2006). «The Chernobyl Accident 20 Years on: An Assessment of the Health Consequences and the International Response». Environmental Health Perspectives. 114 (9): 1312–1317. doi:10.1289/ehp.9113. PMC 1570049. PMID 16966081.
↑ Hønneland, Geir; Jørgensen, Anne-Kristin (2002 թ․ դեկտեմբեր). «Implementing Russia's International Environmental Commitments: Federal Prerogative or Regional Concern?». Europe-Asia Studies. 54 (8): 1223–1240. doi:10.1080/0966813022000025862. JSTOR 826384. S2CID 156340249.
↑ «The causes of the October Revolution». BBC. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 5-ին.
↑ Mawdsley, Evan (2007 թ․ մարտի 1). The Russian Civil War. Pegasus Books. էջ 287. ISBN 978-1-933648-15-6.
↑ Sakwa, Richard (1999). The Rise and Fall of the Soviet Union, 1917–1991: 1917–1991. Routledge. էջեր 140–143. ISBN 978-0-415-12290-0.
↑ Towster, Julian (1948). Political Power in the U.S.S.R., 1917–1947: The Theory and Structure of Government in the Soviet State. Oxford University Press. էջ 106.
↑ Lapin, G. G. (2000). «70 Years of Gidroproekt and Hydroelectric Power in Russia». Hydrotechnical Construction. 34 (8/9): 374–379. doi:10.1023/A:1004107617449. S2CID 107814516.
↑ On GOELRO Plan — at Kuzbassenergo. Արխիվացված 26 Դեկտեմբեր 2008 Wayback Machine
↑ Archie Brown, The rise and fall of Communism (2009) p, 518.
↑ «Famine of 1921–22». Seventeen Moments in Soviet History (ամերիկյան անգլերեն). 2015 թ․ հունիսի 17. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
↑ Courtois, Stéphane; Werth, Nicolas; Panné, Jean-Louis; Paczkowski, Andrzej; Bartošek, Karel; Margolin, Jean-Louis (1999). The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression. Harvard University Press. էջ 123. ISBN 978-0-674-07608-2.
↑ Lenin, V.I. Collected Works. էջեր 152–164, Vol. 31. «The proletarian state must effect the transition to collective farming with extreme caution and only very gradually, by the force of example, without any coercion of the middle peasant.»
↑ Davies, Wheatcroft, էջեր xiv, 401 441
↑ Courtois, Stéphane; Mark Kramer (1999 թ․ հոկտեմբերի 15). Livre noir du Communisme: crimes, terreur, répression. Harvard University Press. էջ 206. ISBN 978-0-674-07608-2.
↑ Ukrainian 'Holodomor' (man-made famine) Facts and History Արխիվացված 24 Ապրիլ 2013 Wayback Machine. Holodomorct.org (28 November 2006). Retrieved on 29 July 2013.
↑ Casanova, Julián (2007). República y Guerra Civil. Vol. 8 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares (իսպաներեն). Barcelona: Crítica/Marcial Pons. էջեր 271–274. ISBN 978-84-8432-878-0.
↑ Thurston, Robert W. (1998). Life and Terror in Stalin's Russia, 1934–1941. Yale University Press. էջ 139. ISBN 978-0-300-07442-0.
↑ Gleason, Abbott (2009). A companion to Russian history. Wiley-Blackwell. էջ 373. ISBN 978-1-4051-3560-3.
↑ Yegorov, Oleg (2019 թ․ սեպտեմբերի 26). «Why didn't the USSR join Allies in 1939?». Russia Beyond. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 5-ին.
↑ USSR expelled from the League of Nations. www.history.com. November 5, 2009
↑ Duiker, William J. (2009 թ․ օգոստոսի 31). Contemporary World History. Wadsworth Pub Co. էջ 128. ISBN 978-0-495-57271-8.
↑ Denunciation of the neutrality pact Արխիվացված 20 Մայիս 2011 Wayback Machine 5 April 1945. (Avalon Project at Yale University)
↑ Soviet Declaration of War on Japan Արխիվացված 20 Մայիս 2011 Wayback Machine, 8 August 1945. (Avalon Project at Yale University)
↑ ^41,0 ^41,1 Hosking, Geoffrey A. (2001). Russia and the Russians: a history. Harvard University Press. էջ 469. ISBN 978-0-674-00473-3.
↑ Goldhagen, Daniel. Hitler's Willing Executioners. էջ 290. «2.8 million young, healthy Soviet POWs" killed by the Germans, "mainly by starvation ... in less than eight months" of 1941–42, before "the decimation of Soviet POWs ... was stopped" and the Germans "began to use them as laborers.»
↑ «The Treatment of Soviet POWs: Starvation, Disease, and Shootings, June 1941 – January 1942». encyclopedia.ushmm.org. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 9-ին.
↑ Brinkley, Douglas (2003). The New York Times Living History: World War II, 1942–1945: The Allied Counteroffensive. Macmillan, 2004. ISBN 978-0-8050-7247-1.
↑ Urquhart, Brian. Looking for the Sheriff. New York Review of Books, 16 July 1998.
↑ «Main Intelligence Administration (GRU) Glavnoye Razvedovatel'noye Upravlenie – Russia / Soviet Intelligence Agencies». Fas.org. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
↑ «Tank on the Moon». The Nature of Things with David Suzuki. 6 December 2007. CBC-TV. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
↑ Kenneth S. Deffeyes, Beyond Oil: The View from Hubbert's Peak.
↑ Andreas Rödder, Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).
↑ Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German – Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) in: Die Presse 16 August 2018.
↑ Otmar Lahodynsky: Paneuropäisches Picknick: Die Generalprobe für den Mauerfall (Pan-European picnic: the dress rehearsal for the fall of the Berlin Wall – German), in: Profil 9 August 2014.
↑ "Der 19. August 1989 war ein Test für Gorbatschows“ (German – 19 August 1989 was a test for Gorbachev), in: FAZ 19 August 2009.
↑ The red blues — Soviet politics by Brian Crozier, National Review, 25 June 1990.
↑ Origins of Moral-Ethical Crisis and Ways to Overcome it Արխիվացված 28 Սեպտեմբեր 2007 Wayback Machine by V.A.Drozhin Honoured Lawyer of Russia.
↑ Brzezinski, Zbigniew K.; Sullivan, Paige (1997). Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis. ISBN 978-1-56324-637-1.
↑ Country Profile: Russia Foreign & Commonwealth Office of the United Kingdom. Արխիվացված 11 Մարտ 2008 Wayback Machine
↑ "Child poverty soars in eastern Europe" Արխիվացված 12 Մայիս 2011 Wayback Machine, BBC News, 11 October 2000.
↑ Parenti, Michael (1997). Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism. City Lights Books. էջ 118. ISBN 978-0-87286-329-3.
↑ ^59,0 ^59,1 ^59,2 Scheidel, Walter (2017). The Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century. Princeton: Princeton University Press. էջեր 51 & 222–223. ISBN 978-0-691-16502-8.
↑ McAaley, Alastair. Russia and the Baltics: Poverty and Poverty Research in a Changing World. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.
↑ «An epidemic of street kids overwhelms Russian cities». The Globe and Mail. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.
↑ Targ, Harry (2006). Challenging Late Capitalism, Neoliberal Globalization, & Militarism.
↑ Theodore P. Gerber & Michael Hout, "More Shock than Therapy: Market Transition, Employment, and Income in Russia, 1991–1995", AJS Volume 104 Number 1 (July 1998): 1–50.
↑ «Cops for hire». The Economist. 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
↑ «Corruption Perceptions Index 2014». Transparency International. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.
↑ Hardt, John (2003). Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index. M. E Sharpe. էջ 481.
↑ Alexander, Catharine; Buchil, Victor; Humphrey, Caroline (2007 թ․ սեպտեմբերի 12). Urban Life in Post-Soviet Asia. CRC Press.
↑ Smorodinskaya. Encyclopaedia of Contemporary Russian. Routledge.
↑ Galazkaa, Artur (2000). «Implications of the Diphtheria Epidemic in the Former Soviet Union for Immunization Programs». Journal of Infectious Diseases. 181: 244–248. doi:10.1086/315570. PMID 10657222.
↑ Shubnikov, Eugene. «Non-communicable Diseases and Former Soviet Union countries». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.
↑ Wharton, Melinda; Vitek, Charles (1998). «Diphtheria in the Former Soviet Union: Reemergence of a Pandemic Disease». Emerging Infectious Diseases. 4 (4): 539–550. doi:10.3201/eid0404.980404. PMC 2640235. PMID 9866730.
↑ Parenti, Michael (1997). Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism. San Francisco: City Lights Books. էջեր 107, 115. ISBN 978-0-87286-329-3.
↑ Hudson, Michael; Sommers, Jeffrey (2010 թ․ դեկտեմբերի 20). «Latvia provides no magic solution for indebted economies». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. «Neoliberal austerity has created demographic losses exceeding Stalin's deportations back in the 1940s (although without the latter's loss of life). As government cutbacks in education, healthcare and other basic social infrastructure threaten to undercut long-term development, young people are emigrating to better their lives rather than suffer in an economy without jobs. More than 12% of the overall population (and a much larger percentage of its labor force) now works abroad.»
↑ Hoepller, C (2011). «Russian Demographics: The Role of the Collapse of the Soviet Union». Undergraduate Research Journal for the Human Sciences. 10 (1). Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.
↑ Poland, Marshall. «Russian Economy in the Aftermath of the Collapse of the Soviet Union». Needham K12. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.
↑ David Stuckler, Lawrence King, and Martin McKee. "Mass privatisation and the post-communist mortality crisis: a cross-national analysis." The Lancet 373.9661 (2009): 399–407.
↑ Privatisation 'raised death rate' Արխիվացված 6 Մարտ 2016 Wayback Machine. BBC, 15 January 2009. Retrieved 19 November 2014.
↑ Zubok, Vladislav M. (2009 թ․ փետրվարի 1). A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. Univ of North Carolina Press. էջ ix. ISBN 978-0-8078-9905-2. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին – via Google Books.
↑ "ЗАКОН УКРАЇНИ Про правонаступництво України" (ուկր.).
↑ Kaufman, Richard F.; Hardt, John P., eds. (1993). The Former Soviet Union in Transition. M.E. Sharpe. էջ 924. ISBN 978-1-56324-318-9.
↑ Zadorozhnii, Oleksandr (2016). International Law in the Relations of Ukraine and the Russian Federation. Yuri Marchenko. էջ 98. ISBN 978-617-684-146-3.
↑ «Ни по-честному, ни по-братски – Москва и Киев не могут поделить советскую собственность за рубежом». Рамблер/новости.
↑ Николаевич, Касатенко Александр (2013 թ․ սեպտեմբերի 21). «История и теория реституции культурных ценностей». Вестник Таганрогского института управления и экономики. 1 (17) – via cyberleninka.ru.
↑ Adam B. Ulam, Expansion and coexistence: the history of Soviet foreign policy, 1917–73 (1974)
↑ Harold Henry Fisher (1955). The Communist Revolution: An Outline of Strategy and Tactics. Stanford UP. էջ 13.
↑ Duncan Hallas, The Comintern: The History of the Third International (1985)
↑ "Germany (East)", Library of Congress Country Study, Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance Արխիվացված 1 Մայիս 2009 Wayback Machine
↑ Michael C. Kaser, Comecon: Integration problems of the planned economies (Oxford University Press, 1967)
↑ Laurien Crump, The Warsaw Pact Reconsidered: International Relations in Eastern Europe, 1955–1969 (Routledge, 2015).
↑ Michał Jerzy Zacharias, "The Beginnings of the Cominform: The Policy of the Soviet Union towards European Communist Parties in Connection with the Political Initiatives of the United States of America in 1947." Acta Poloniae Historica 78 (1998): 161–200. ISSN 0001-6829
↑ Nikos Marantzidis, "The Greek Civil War (1944–1949) and the International Communist System." Journal of Cold War Studies 15.4 (2013): 25–54.
↑ Heinz Timmermann, "The cominform effects on Soviet foreign policy." Studies in Comparative Communism 18.1 (1985): 3–23
↑ Ulam, Expansion and Coexistence (1974) pp 111–79
↑ Mueller, Gordon H. (1976). «Rapallo Reexamined: A New Look at Germany's Secret Military Collaboration with Russia in 1922». Military Affairs. 40 (3): 109–117. doi:10.2307/1986524. JSTOR 1986524.
↑ Christine A. White, British and American Commercial Relations with Soviet Russia, 1918–1924 (UNC Press Books, 2017).
↑ Wilson, J. H. (1971). «American Business and the Recognition of the Soviet Union». Social Science Quarterly. 52 (2): 349–368. JSTOR 42860014.
↑ Chris Ward, Stalin's Russia (2nd ed. 1999) pp 148–88.
↑ Barbara Jelavich, St.Petersburg and Moscow: Czarist and Soviet Foreign Policy, 1814–1974 (1974) pp 342–46
↑ Louise Grace Shaw (2003). The British Political Elite and the Soviet Union, 1937–1939. էջ 103. ISBN 978-0-7146-5398-3.
↑ D.C. Watt, How War Came: the Immediate Origins of the Second World War 1938–1939 (1989)
↑ Beloff, Max (1949). The Foreign Policy Of Soviet Russia (1929–1941), Volume Two. Oxford University Press. էջ 2.
↑ Strachan, Frederick (2011 թ․ նոյեմբերի 23). «The Evolution of Stalin's Foreign Policy during World War Two». E-International Relations. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 12-ին.
↑ ^103,0 ^103,1 Sakwa, Richard. Soviet Politics in Perspective. 2nd ed. London – N.Y.: Routledge, 1998
↑ Law, David A. (1975). Russian Civilization. Ardent Media. էջեր 193–94. ISBN 978-0-8422-0529-0. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Zemtsov, Ilya (1989). Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika. Transaction Publishers. էջ 325. ISBN 978-0-88738-260-4. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Knight, Amy (1995). Beria: Stalin's First Lieutenant. Princeton University Press. էջ 5. ISBN 978-0-691-01093-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Hough, Jerry F.; Fainsod, Merle (1979). How the Soviet Union is Governed. Harvard University Press. էջ 486. ISBN 978-0-674-41030-5. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. էջ 378. ISBN 978-0-14-103797-4. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Конститутион оф тхе Руссиян Федератион: витх комментариес анд интерпретатион. Brunswick Publishing Corp. 1994. էջ 82. ISBN 978-1-55618-142-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Ōgushi, Atsushi (2008). The Demise of the Soviet Communist Party. Routledge. էջեր 31–32. ISBN 978-0-415-43439-3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Taras, Ray (1989). Leadership change in Communist states. Routledge. էջ 132. ISBN 978-0-04-445277-5. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ F. Triska, Jan; Slusser, Robert M. (1962). The Theory, Law, and Policy of Soviet Treaties. Stanford University Press. էջեր 63–64. ISBN 978-0-8047-0122-8. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Deb, Kalipada (1996). Soviet Union to Commonwealth: Transformation and Challenges. M.D. Publications Pvt. Ltd. էջ 81. ISBN 978-81-85880-95-2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ ^114,0 ^114,1 Benson, Shirley (2001). Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower. Penn State University Press. էջեր XIV. ISBN 978-0-271-02170-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ The Communist World. Ardent Media. 2001. էջ 441. ISBN 978-0-271-02170-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Joseph Marie Feldbrugge, Ferdinand (1993). Russian Law: The End of the Soviet System and the Role of Law. Martinus Nijhoff Publishers. էջ 205. ISBN 978-0-7923-2358-7. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ White, Stephen; J. Gill, Graeme; Slider, Darrell (1993). The Politics of Transition: Shaping a post-Soviet Future. Cambridge University Press. էջ 108. ISBN 978-0-521-44634-1. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. էջեր 313–315. ISBN 978-0-202-24165-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. էջեր 315–319. ISBN 978-0-202-24165-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ «The Soviet Polity in the Modern Era». Great Russian Encyclopedia. 1: 742. 2005.
↑ Sakwa, Richard (1998). Soviet Politics in Perspective. Routledge. էջ 106. ISBN 978-0-415-07153-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Kucherov, Samuel (1970). The Organs of Soviet Administration of Justice: Their History and Operation. Brill Archive Publishers. էջ 31. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Phillips, Steve (2000). Lenin and the Russian Revolution. Heinemann. էջ 71. ISBN 978-0-435-32719-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ «Union of Soviet Socialist Republics». Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. 2005. էջ 1014.
↑ Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. էջ 379. ISBN 978-0-14-103797-4. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ ^126,0 ^126,1 Khrushchev, Nikita (2007). Memoirs of Nikita Khrushchev, Volume 3: Statesman. Pennsylvania State University Press. էջ 674. ISBN 978-0-271-02935-1.
↑ Polley, Martin (2000). A–Z of modern Europe since 1789. Routledge. էջ 88. ISBN 978-0-415-18597-4. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ «Gorbachev's Reform Dilemma». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
↑ Polmar, Norman (1991). The Naval Institute Guide to the Soviet. United States Naval Institute. էջ 1. ISBN 978-0-87021-241-3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ McCauley, Martin (2007). The Rise and Fall of the Soviet Union. Pearson Education. էջ 490. ISBN 978-0-582-78465-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Government of the USSR: Gorbachev, Mikhail (1972 թ․ մարտի 21). УКАЗ: ПОЛОЖЕНИЕ О МИНИСТЕРСТВЕ ЮСТИЦИИ СССР [Law: About state governing bodies of USSR in a transition period on the bodies of state authority and administration of the USSR in Transition] (ռուսերեն). sssr.su. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 25-ին.
↑ Vincent Daniels, Robert (1993). A Documentary History of Communism in Russia: From Lenin to Gorbachev. University Press of New England (UPNE). էջ 388. ISBN 978-0-87451-616-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Encyclopædia Britannica. «Inquisitorial procedure (law) – Britannica Online Encyclopedia». Encyclopædia Britannica, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
↑ Adams, Simon (2005). Russian Republics. Black Rabbit Books. էջ 21. ISBN 978-1-58340-606-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Feldbrugge, Ferdinand Joseph Maria (1993). Russian Law: The Rnd of the Soviet system and the Role of Law. Martinus Nijhoff Publishers. էջ 94. ISBN 978-0-7923-2358-7. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ White, Matthew (2012). The Great Big Book of Horrible Things. W. W. Norton. էջ 368. ISBN 978-0-393-08192-3.
↑ Scott and Scott, The Armed Forces of the Soviet Union, Westview Press, 1979, p.13
↑ «Sputnik». Encyclopedia. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
↑ «Soviet cosmonaut Yuri Gagarin becomes the first man in space». History.com. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
↑ «The Soviet Manned Lunar Program». e-Prints. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
↑ «Energia, Soviet Launch Vehicle». Britannica. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
↑ ^142,0 ^142,1 Harland, David M. (2020 թ․ հունվարի 28). «Mir». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 22-ին.
↑ Տեքստ՝ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Վիքիդարանում
↑ ^144,0 ^144,1 ^144,2 ^144,3 ^144,4 ^144,5 Gregory, Paul R. (2004). The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives. Cambridge University Press. էջեր 218–20. ISBN 978-0-521-53367-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Mawdsley, Evan (1998). The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953. Manchester University Press. էջ 30. ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑ Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J. M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941. Vol. 39. Economic History Review. էջեր 30–2. ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑ «Reconstruction and Cold War». Library of Congress. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
↑ ^148,0 ^148,1 ^148,2 ^148,3 «Reconstruction and Cold War». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
↑ IMF and OECD (1991). A Study of the Soviet Economy. Vol. 1. International Monetary Fund. էջ 9. ISBN 978-0-14-103797-4.(չաշխատող հղում)
↑ ^150,0 ^150,1 «Economy». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
↑ ^151,0 ^151,1 Hanson, Philip. The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR from 1945. London: Longman, 2003.
↑ Bergson, Abram (1997). «How Big was the Soviet GDP?». Comparative Economic Studies. 39 (1): 1–14. doi:10.1057/ces.1997.1. S2CID 155781882.
↑ Harrison, Mark (1993). «Soviet Economic Growth Since 1928: The Alternative Statistics of G. I. Khanin». Europe-Asia Studies. 45 (1): 141–167. doi:10.1080/09668139308412080.
↑ Gvosdev, Nikolas (2008). The Strange Death of Soviet communism: A Postscript. Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-0698-5.
↑ Fischer, Easterly, էջ 4
↑ Fischer, Easterly, էջ 5
↑ Rosefielde, Steven (1996). «Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labor and Economic Growth in the 1930s». Europe-Asia Studies. 48 (6): 956–987. doi:10.1080/09668139608412393. JSTOR 152635. «The new evidence shows that administrative command planning and Stalin's forced industrialization strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin's despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov's relatively favorable characterization of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.»
↑ Central Intelligence Agency (1991). «GDP – Million 1990». The World Factbook. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին.
↑ Central Intelligence Agency (1992). «GDP Per Capita – 1991». The World Factbook. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին.
↑ «A Beginner's Guide to Soviet Industrialization». Waiting for Putney. 2013 թ․ հոկտեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
↑ «Human Development Report 1990 | Human Development Reports». hdr.undp.org. 1990. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
↑ Wilson 1983, էջեր. 105–108
↑ Wilson 1983, էջ. 295
↑ Wilson 1983, էջ. 297
↑ Wilson 1983, էջեր. 297–99
↑ Wilson 1983, էջ. 299
↑ ^167,0 ^167,1 ^167,2 Central Intelligence Agency (1991). «Soviet Union – Communications». The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
↑ Central Intelligence Agency (1992). «Soviet Union – Economy». The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
↑ Hardt, John Pearce; Hardt, John P. (2003). Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index. M.E. Sharpe. էջ 233. ISBN 978-0-7656-1208-3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ «Science and Technology». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
↑ Rose Eveleth (12 December 2013). Soviet Russia Had a Better Record of Training Women in STEM Than America Does Today Արխիվացված 6 Հոկտեմբեր 2014 Wayback Machine. Smithsonian Institution. Retrieved 26 June 2014.
↑ Offord. «Stamping Out Science, 1948». The Scientist.
↑ MacFarland, Margo (1990 թ․ մայիսի 3). «Global Tech Strategies Brought to U.S». Washington Technology.
↑ Deckert, R.A. (1990 թ․ հոկտեմբերի 10). «The science of uncovering industrial information». Business Journal of the Treasure Coast.
↑ «U.S. Firms Must Trade Short-Term {{subst:lc:Gains}} for Long-Term {{subst:lc:Technology}} Planning». Inside the Pentagon. 1991 թ․ մարտի 7.
↑ Highman, Robert D.S.; Greenwood, John T.; Hardesty, Von (1998). Russian Aviation and Air Power in the Twentieth Century. Routledge. էջ 134. ISBN 978-0-7146-4784-5.
↑ ^177,0 ^177,1 Wilson 1983, էջ. 205
↑ Wilson 1983, էջ. 201
↑ Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 166–67.
↑ Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 168.
↑ Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 165
↑ ^182,0 ^182,1 Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 167.
↑ Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 169.
↑ International Monetary Fund and Organisation for Economic Co-operation and Development 1991, p. 56.
↑ ^185,0 ^185,1 ^185,2 ^185,3 ^185,4 ^185,5 ^185,6 ^185,7 Советская символика. Как серпом по Западу
↑ Грузия вводит штрафы за использование символики коммунизма и фашизма // Новости-Грузия, 29 ноября 2013
↑ Лавров призвал Запад заставить Украину не героизировать фашизм Արխիվացված 2015-04-18 Wayback Machine // nation-news.ru, 16.04.2015
↑ Венецианская комиссия реабилитировала серп и молот Արխիվացված 2017-06-21 Wayback Machine // baltijalv.lv
↑ The Soviet coat of arms may not be registered as a Community trade mark
↑ Mark Harrison (2002 թ․ հուլիսի 18). Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945. Cambridge University Press. էջ 167. ISBN 978-0-521-89424-1.
↑ Geoffrey A. Hosking (2006). Rulers and victims: the Russians in the Soviet Union. Harvard University Press. էջ 242. ISBN 978-0-674-02178-5.
↑ Jay Winter; Emmanuel Sivan (2000). War and Remembrance in the Twentieth Century. Cambridge University Press. էջ 64. ISBN 978-0-521-79436-7. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Government of the USSR (1977). Большая советская энциклопедия [Great Soviet Encyclopaedia] (ռուսերեն). Vol. 24. Moscow: State Committee for Publishing. էջ 15.
↑ Anderson, Barbara A. (1990). Growth and Diversity of the Population of the Soviet Union. Vol. 510. Annals of the American Academy of Political and Social Sciences. էջեր 155–77.
↑ Vallin, J.; Chesnais, J.C. (1970). Recent Developments of Mortality in Europe, English-Speaking Countries and the Soviet Union, 1960–1970. Vol. 29. Population Studies. էջեր 861–898.
↑ Ryan, Michael (1988 թ․ մայիսի 28). Life Expectancy and Mortality Data from the Soviet Union. Vol. 296. էջ 1,513–1515. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
↑ Davis, Christopher; Feshbach, Murray. Rising Infant Mortality in the USSR in the 1970s. Washington, D.C.: United States Census Bureau. էջ 95.
↑ Krimins, Juris (3–7 December 1990). The Changing Mortality Patterns in Latvia, Lithuania and Estonia: Experience of the Past Three Decades. Paper presented at the International Conference on Health, Morbidity and Mortality by Cause of Death in Europe.
↑ Wendy Z. Goldman, Women, the State and Revolution: Soviet Family Policy and Social Life, 1917–1936. Cambridge: Cambridge University Press, 1993
↑ Richard Stites, The Women's Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism, and Bolshevism, 1860–1930 (1978)
↑ Rebecca Balmas Neary, "Mothering Socialist Society: The Wife-Activists' Movement and the Soviet Culture of Daily Life, 1934–1941," Russian Review (58) 3, July 1999: 396–412
↑ Figes, Orlando (2017 թ․ հոկտեմբերի 25). «From Tsar to U.S.S.R.: Russia's Chaotic Year of Revolution». National Geographic. National Geographic Society. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 28-ին.
↑ Gao, George. «Why the Former USSR Has Far Fewer Men than Women». Pew Research Center. Pew Research Center. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 28-ին.
↑ А. П. Чуприков, В. Д. Мишиев. // Латеральность населения СССР в конце 70-х и начале 80-х годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с.
↑ А. П. Чуприков, Е. А. Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008.
↑ Englund, Will. «In Russia, left isn't quite right Handedness: The official Moscow line is that lefties are OK, but suspicion of those who are different persists from the old Soviet days». baltimoresun.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 24-ին.
↑ Daniela, Linda; Rubene, Zanda; Medne, Dace (2016 թ․ օգոստոսի 23). Wrong Hand/Wrong Children: Education of Left Handed Children in the Soviet Union. European Educational Research Association (Report). Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 24-ին.
↑ Sheila Fitzpatrick, Education and Social Mobility in the Soviet Union 1921–1934 Արխիվացված 18 Նոյեմբեր 2014 Wayback Machine, Cambridge University Press (16 May 2002), 0-521-89423-9
↑ Law, David A. (1975). Russian Civilization. Ardent Media. էջեր 300–1. ISBN 978-0-8422-0529-0. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Mikhail Shifman, ed. (2005). You Failed Your Math Test, Comrade Einstein: Adventures and Misadventures of Young Mathematicians Or Test Your Skills in Almost Recreational Mathematics. World Scientific. ISBN 978-981-270-116-9.
↑ Edward Frenkel (2012 թ․ հոկտեմբեր). «The Fifth problem: math & anti-Semitism in the Soviet Union». The New Criterion. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
↑ Dominic Lawson (2011 թ․ հոկտեմբերի 11). «More migrants please, especially the clever ones». The Independent. London. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
↑ Andre Geim (2010). «Biographical». Nobelprize.org. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 14-ին.
↑ Shlapentokh, Vladimir (1990). Soviet Intellectuals and Political Power: The Post-Stalin Era. I.B. Tauris. էջ 26. ISBN 978-1-85043-284-5. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Pejovich, Svetozar (1990). The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems. Springer Science+Business Media. էջ 130. ISBN 978-0-7923-0878-2.
↑ Central Intelligence Agency (1991). «Soviet Union – People». The World Factbook. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
↑ Comrie, 1981, էջ 2
↑ Comrie 1981, էջ. 3
↑ Hosking, Geoffrey (2006 թ․ մարտի 13). «Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union». History Today. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. (pay-fee)
↑ Pål Kolstø, "Political construction sites: Nation-building in Russia and the post-Soviet States". Boulder, Colorado: Westview press 2000, pp. 81–104 uncorrected version, Chapter 2, par. "Nations and Nation-Building in Eastern Europe" Արխիվացված 19 Դեկտեմբեր 2017 Wayback Machine and Chapter 5 Արխիվացված 2 Հունվար 2005 Wayback Machine
↑ Lane 1992, էջ. 353
↑ Lane 1992, էջ. 352
↑ Lane 1992, էջեր. 352–53
↑ Dinkel, R.H. (1990). «The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union». Population Studies. 39 (1): 155–77. doi:10.1080/0032472031000141296. PMID 11611752.
↑ Comrie 1981, էջեր. 3–4
↑ Comrie 1981, էջ. 4
↑ Comrie 1981, էջ. 25
↑ Comrie 1981, էջ. 26
↑ Comrie 1981, էջ. 27
↑ ЗАКОН СССР ОТ 24 April 1990 О ЯЗЫКАХ НАРОДОВ СССР [Law of the USSR from 24 April 1990 on languages of the USSR] (ռուսերեն). Government of the Soviet Union. 1990 թ․ ապրիլի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
↑ ^231,0 ^231,1 ^231,2 Eaton, Katherine Bliss (2004). Daily life in the Soviet Union. Greenwood Publishing Group. էջեր 285 and 286. ISBN 978-0-313-31628-9. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Silvio Ferrari; W. Cole Durham; Elizabeth A. Sewell (2003). Law and religion in post-communist Europe. Peeters Pub & Booksellers. էջ 261. ISBN 978-90-429-1262-5.
↑ ^233,0 ^233,1 ^233,2 ^233,3 Simon 1974, էջեր. 64–65
↑ Simon 1974, էջ. 209
↑ Atwood, Craig D. (2001). Always Reforming: A History of Christianity Since 1300. Macon, Georgia: Mercer University Press. էջ 311. ISBN 978-0-86554-679-0. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ «ARTICLE 124». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ «Article 52». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ Religion and the State in Russia and China: Suppression, Survival, and Revival, by Christopher Marsh, page 47. Continuum International Publishing Group, 2011.
↑ Inside Central Asia: A Political and Cultural History, by Dilip Hiro. Penguin, 2009.
↑ Adappur, Abraham (2000). Religion and the Cultural Crisis in India and the West. Intercultural Publications. ISBN 978-81-85574-47-9. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 14-ին. «Forced Conversion under Atheistic Regimes: It might be added that the most modern example of forced "conversions" came not from any theocratic state, but from a professedly atheist government – that of the Soviet Union under the Communists.»
↑ USGOV1
↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.494"
↑ ^243,0 ^243,1 ^243,2 Janz 1998, էջեր. 38–39
↑ Ro'i, Yaacov (1995). Jews and Jewish Life in Russia and the Soviet Union. London: Frank Cass. էջ 263. ISBN 978-0-7146-4619-0. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ ^245,0 ^245,1 Nahaylo, Bohdan & Victor Swoboda (1990). Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR. London: Hamish Hamilton. էջ 144. ISBN 978-0-02-922401-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Mark D. Steinberg; Catherine Wanner (2008 թ․ հոկտեմբեր). Religion, morality, and community in post-Soviet societies. Indiana University Press. էջ 6. ISBN 978-0-253-22038-7.
↑ Janz 1998, էջ. 42
↑ McKay, George; Williams, Christopher (2009). Subcultures and New Religious Movements in Russia and East-Central Europe. Peter Lang. էջեր 231–32. ISBN 978-3-03911-921-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Duiker, William J. (2015). «The Crisis Deepens: The Outbreak of World War II». Contemporary World History (sixth ed.). Cengage Learning. էջ 138. ISBN 978-1-285-44790-2.
↑ Sandle, Mark (1999). A Short History of Soviet Socialism. London: UCL Press. pp. 265–266. doi:10.4324/9780203500279. 978-1-85728-355-6
↑ Wesson, Robert G. (1972 թ․ հունիսի 26). «The USSR: Oligarchy or Dictatorship?». Slavic Review. 31 (2): 314–322. doi:10.2307/2494336. JSTOR 2494336 – via Cambridge University Press.
↑ Tetlock, Philip E. (1985 թ․ դեկտեմբեր). «Integrative Complexity of American and Soviet Foreign Policy Rhetoric: A Time Series Analysis». Journal of Personality and Social Psychology. 49 (6): 1565–85. doi:10.1037/0022-3514.49.6.1565.
↑ «Download Limit Exceeded». citeseerx.ist.psu.edu.
↑ Arkhipov, Ilya (2019 թ․ ապրիլի 16). «Russian Support for Stalin Surges to Record High, Poll Says». Bloomberg. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
↑ «Former Soviet Countries See More Harm From Breakup». Gallup. 2013 թ․ դեկտեմբերի 19. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
↑ «Survey shows Ukrainians most negatively regard Stalin, Lenin and Gorbachev». Kyiv Post. 2018 թ․ նոյեմբերի 20.
↑ «What Should Russia be in the View of Russians?». Levada Center. 2021 թ․ նոյեմբեր. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 4-ին.
↑ Nikolayenko, Olena (2008 թ․ հունիս). «Contextual effects on historical memory: Soviet nostalgia among post-Soviet adolescents» (PDF). Communist and Post-Communist Studies. Elsevier Ltd. 41 (2): 243–259. doi:10.1016/j.postcomstud.2008.03.001.
↑ Ločmele, K.; Procevska, O.; Zelče, V. (2011). Muižnieks, Nils (ed.). «Celebrations, Commemorative Dates and Related Rituals: Soviet Experience, its Transformation and Contemporary Victory Day Celebrations in Russia and Latvia» (PDF). The Geopolitics of History in Latvian-Russian Relations. Riga: Academic Press of the University of Latvia.
↑ Dietsch, Johan (2006 թ․ հոկտեմբերի 26). Making Sense of Suffering : Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture (thesis/docmono). Lund University – via lup.lub.lu.se.
↑ Zinchenko, A. V. (2003 թ․ հոկտեմբերի 26). Nostalgia and discontinuity of life: A multiple case study of older ex-Soviet refugees seeking psychotherapeutic help for immigration-related problems (PhD). էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 27-ին – via eLibrary.ru.
↑ Howard, M.C.; King, J.E. (2001). «'State Capitalism' in the Soviet Union». History of Economics Review. 34 (1): 110–126. CiteSeerX 10.1.1.691.8154. doi:10.1080/10370196.2001.11733360. S2CID 42809979 – via CiteSeer.
↑ Berkman, Alexander (2006) [1942]. ABC of Anarchism (PDF). Freedom Press. ISBN 0-900384-03-4 – via Zine Distro.
↑ 'On the other hand ...' See the index of Stalin and His Hangmen by Donald Rayfield, 2004, Random House
↑ Rayfield 2004, էջեր. 317–320
↑ «Gorbachev, Mikhail». Encyclopædia Britannica. 2007 թ․ հոկտեմբերի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2024 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. «Under his new policy of glasnost ("openness"), a major cultural thaw took place: freedoms of expression and of information were significantly expanded; the press and broadcasting were allowed unprecedented candor in their reportage and criticism; and the country's legacy of Stalinist totalitarian rule was eventually completely repudiated by the government.»
↑ Декрет Совета Народных Комиссаров. О переходе фотографической и кинематографической торговли и промышленности в ведение Народного Комиссариата Просвещения Արխիվացված 2021-06-14 Wayback Machine // Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР. — М., 1943. — С. 626.
↑ В ознаменование этого события день 27 августа Указом Президиум Верховного Совета СССР от 1 октября 1980 года «О праздничных и памятных днях» был установлен «День кино». В редакции Указа Верховного Совета СССР от 1 ноября 1988 года «О внесении изменений в законодательство СССР о праздничных и памятных днях» стал именоваться День российского кино.
↑ «День отечественного кинематографа отметили в понедельник». Радиостанция «Эхо Москвы» в Санкт-Петербурге // echomsk.spb.ru (29 августа 2007 года)
↑ Луначарский А. В. Беседа с В. И. Лениным о кино // Самое важное из всех искусств. Ленин о кино / Сборник документов и материалов. — М.: Искусство, 1973. — 823 с.
↑ Постановление Народного Комиссариата Просвещения. О Всероссийском Фото-кинематографическом Отделе Народного Комиссариата Просвещения Արխիվացված 2020-10-01 Wayback Machine // Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР. — М. 1943. — С. 649—650.
↑ Мосфильм // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ Ленфильм // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ БСЭ ст. «Киностудия»
↑ Мультипликационное кино // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ БСЭ ст. «Союз Советских социалистических республик», разд. «Литература и искусство»
↑ Кино: Энциклопедический словарь (изд. 1987), ст. «Экран»
↑ Энциклопедия кино, ст. «Телевизионное кино»
↑ «О присуждении государственных и Ленинских премий в 1985-86 гг». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 24-ին.
↑ Программа передач на 3-8 января 1977 года
↑ СПЕЦИФИКА РАЗВИТИЯ ИФОРМИРОВАНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ АНИМАЦИОННОЙ ИНДУСТРИИ В КОНТЕКСТЕ КОНЦЕПЦИИ ДЕТСТВА
↑ История пермской анимации
↑ Коммерсантъ: Из всех кино для нас главнейшим является «Гражданин Кейн».
↑ 10 Best Films of All Time by Sight & Sound Magazine.
↑ The 100 Best Films Of World Cinema.
↑ «Документальное кино в СССР» (ռուսերեն). Энциклопедия отечественного кино. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 18-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
↑ Николай Майоров Цвет советского кино // Киноведческие записки. — 2011. — № 98. — С. 196—209.
↑ Печать СССР в 1980 году: Статистический сборник / Всесоюзная книжная палата. — М.: Финансы и статистика, 1981. — С. 130—139. — 255 с.
↑ «Музей телевидения и радио в интернете - События и даты». www.tvmuseum.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ «Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире». evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ «Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире». evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ События и даты(չաշխատող հղում)
↑ «Музей телевидения и радио в интернете - События и даты». www.tvmuseum.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ «Теперь их слышат только небеса». Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ Государственный комитет СССР по телевидению и радиовещанию (Гостелерадио СССР). 1933—1991
↑ БСЭ, ст. «Радиовещание»
↑ БСЭ, ст. "Союз Советских Социалистических Республик, разд. «Радиовещание и телевидение»
↑ БСЭ, ст. «Всесоюзное радио»
↑ Дом радиовещания и звукозаписи // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ Справочник журналиста, ст. «Радиовещание»(չաշխատող հղում)
↑ ^301,0 ^301,1 Постановление Совмина СССР от 15.10.1988 № 1207 «О генеральной схеме управления телевидением и радиовещанием»
↑ «В нашу идею поверили К 20-летию радиостанции «Европа Плюс»». www.broadcasting.ru. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ «Полински: на «Европе Плюс» мы ставили не то, что нравится лично мне». РИА Новости (ռուսերեն). 20131001T1200+0400Z. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ «Факты и фактики из истории «Эха Москвы» — Эхо Москвы» (ռուսերեն). Эхо Москвы. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ В СССР НАЧАЛОСЬ РЕГУЛЯРНОЕ ТЕЛЕВЕЩАНИЕ
↑ Четвёртая программа центрального телевидения и шестое чувство режиссёра!(չաշխատող հղում)
↑ История советского телевидения: от первых опытов до «Останкино»
↑ Советское ТВ: заметки из будущего. 60-е: время надежд и ожиданий
↑ Телевидение / Лапин С. Г. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ Радиовещание и телевидение / Лапин С. Г. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ Телевизионный технический центр им. 50-летия Октября / Кочуашвили К. З. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. Справочник журналиста, ст. «Телевидение»
↑ Медушевский А. Н. Сталинизм как модель. Обозрение издательского проекта «РОССПЭН» «История сталинизма» // Вестник Европы. — 2011. — Т. XXX. — С. 147—168. Архивировано из первоисточника 5 Սեպտեմբերի 2014.
↑ Блюм А. В. Рукописи не горят?.. К 80-летию основания Главлита СССР и 10-летию его кончины // «Звезда» : журнал. —М., 2002. — № 6. — С. 201—211.
↑ Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту, 1961-1963
↑ Постановление Совета министров СССР от 21 ноября 1986 года № 1395 «Об утверждении Положения о Государственном комитете СССР по физической культуре и спорту». Արխիվացված 2018-01-10 Wayback Machine // bestpravo.com
↑ «The Role of Sports in the Soviet Union | Guided History».
↑ Cousineau, Phil (2003). The Olympic Odyssey: Rekindling the True Spirit of the Great Games. Quest Books. էջ 162. ISBN 0835608336.
↑ Benjamin, Daniel (1992 թ․ հուլիսի 27). «Traditions Pro Vs. Amateur». Time. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 18-ին.

Մատենագրություն

Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie (1985). Soviet and East European Transport Problems. Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-0557-8.
Comrie, Bernard (1981). The Languages of the Soviet Union. Cambridge University Press (CUP) Archive. ISBN 978-0-521-29877-3.
Davies, Robert; Wheatcroft, Stephen (2004). The Industrialisation of Soviet Russia Volume 5: The Years of Hunger: Soviet Agriculture 1931–1933. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-23855-8.
Fischer, Louis (1964). The Life of Lenin. London: Weidenfeld and Nicolson.
Fischer, Stanley; Easterly, William (1994). «The Soviet Economic Decline, Historical and Republican Data» (PDF). World Bank. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
Janz, Denis (1998). World Christianity and Marxism. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511944-2.
Lane, David Stuart (1992). Soviet Society under Perestroika. Routledge. ISBN 978-0-415-07600-5.
Leggett, George (1981). The Cheka: Lenin's Political Police. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-822552-2.
Lewin, Moshe (1969). Lenin's Last Struggle. Translated by Sheridan Smith, A. M. London: Faber and Faber.
Rayfield, Donald (2004). Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him. Viking Press. ISBN 978-0-375-75771-6.
Service, Robert (2000). Lenin: A Biography. London: Macmillan. ISBN 978-0-333-72625-9.
Simon, Gerard (1974). Church, State, and Opposition in the U.S.S.R. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-02612-4.
Volkogonov, Dmitri (1994). Lenin: Life and Legacy. Translated by Shukman, Harold. London: HarperCollins. ISBN 978-0-00-255123-6.
White, James D. (2001). Lenin: The Practice and Theory of Revolution. European History in Perspective. Basingstoke, England: Palgrave. ISBN 978-0-333-72157-5.
Wilson, David (1983). The Demand for Energy in the Soviet Union. Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-2704-4.
World Bank and Organisation for Economic Co-operation and Development (1991). A Study of the Soviet economy. Vol. 3. International Monetary Fund. ISBN 978-92-64-13468-3.
Palat, Madhavan K. (2001). Social Identities in Revolutionary Russia. UK: Palgrave. ISBN 978-0-333-92947-6. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 26-ին.
Warshofsky Lapidus, Gail (1978). Women in Soviet Society: Equality, Development, and Social Change. Berkeley, CA: University of California Press. ISBN 978-0-520-03938-4.
Wheatcroft, Stephen (1996). «The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings, 1930–45» (PDF). Europe-Asia Studies. 48 (8): 1319–1353. doi:10.1080/09668139608412415. JSTOR 152781.

Գրականություն

Ուսումնասիրություններ

A Country Study: Soviet Union (Former) Արխիվացված 2006-10-24 Wayback Machine. Library of Congress Country Studies, 1991.
Brown, Archie, et al., eds.: The Cambridge Encyclopedia of Russia and the Soviet Union (Cambridge University Press, 1982).
Fitzpatrick, Sheila (2007). «Revisionism in Soviet History». History and Theory. 46 (4): 77–91. doi:10.1111/j.1468-2303.2007.00429.x. JSTOR 4502285. historiographical essay that covers the scholarship of the three major schools, totalitarianism, revisionism, and post-revisionism.
Gilbert, Martin. Routledge Atlas of Russian History (4th ed. 2007) excerpt and text search.
Gorodetsky, Gabriel, ed. Soviet Foreign Policy, 1917–1991: A Retrospective (2014).
Grant, Ted. Russia, from Revolution to Counter-Revolution, London, Well Red Publications, 1997.
Hosking, Geoffrey. The First Socialist Society: A History of the Soviet Union from Within (2nd ed. Harvard UP 1992) 570 pp.
Howe, G. Melvyn: The Soviet Union: A Geographical Survey 2nd. edn. (Estover, UK: MacDonald and Evans, 1983).
Kort, Michael. The Soviet Colossus: History and Aftermath (7th ed. 2010) 502 pp.
McCauley, Martin. The Rise and Fall of the Soviet Union (2007), 522 pages.
Moss, Walter G. A History of Russia. Vol. 2: Since 1855. 2d ed. Anthem Press, 2005.
Alec Nove|. An Economic History of the USSR, 1917–1991. (3rd ed. 1993) online free to borrow.
Pipes, Richard. Communism: A History (2003).
Pons, Silvio, and Stephen A. Smith, eds. The Cambridge History of Communism (Volume 1): World Revolution and Socialism in One Country, 1917–1941 (2017) excerpt
- Naimark, Norman Silvio Pons and Sophie Quinn-Judge, eds. The Cambridge History of Communism (Volume 2): The Socialist Camp and World Power, 1941-1960s (2017) excerpt
- Fürst, Juliane, Silvio Pons and Mark Selden, eds. The Cambridge History of Communism (Volume 3): Endgames?.Late Communism in Global Perspective, 1968 to the Present (2017) excerpt
Service, Robert. A History of Twentieth-Century Russia (2nd ed. 1999).

Լենին և լենինիզմ

Clark, Ronald W. Lenin (1988). 570 pp.
Debo, Richard K. Survival and Consolidation: The Foreign Policy of Soviet Russia, 1918–1921 (1992).
Marples, David R. Lenin's Revolution: Russia, 1917–1921 (2000) 156pp. short survey.
Pipes, Richard. A Concise History of the Russian Revolution (1996) excerpt and text search, by a leading conservative.
Pipes, Richard. Russia under the Bolshevik Regime. (1994). 608 pp.
Service, Robert. Lenin: A Biography (2002), 561pp; standard scholarly biography; a short version of his 3 vol detailed biography.
Volkogonov, Dmitri. Lenin: Life and Legacy (1994). 600 pp.

Ստալին և ստալինիզմ

Daniels, R. V., ed. The Stalin Revolution (1965).
Davies, Sarah, and James Harris, eds. Stalin: A New History, (2006), 310pp, 14 specialized essays by scholars excerpt and text search.
De Jonge, Alex. Stalin and the Shaping of the Soviet Union (1986).
Fitzpatrick, Sheila, ed. Stalinism: New Directions, (1999), 396pp excerpts from many scholars on the impact of Stalinism on the people (little on Stalin himself) online edition.
Fitzpatrick, Sheila. "Impact of the Opening of Soviet Archives on Western Scholarship on Soviet Social History." Russian Review 74#3 (2015): 377–400; historiography.
Hoffmann, David L. ed. Stalinism: The Essential Readings, (2002) essays by 12 scholars.
Laqueur, Walter. Stalin: The Glasnost Revelations (1990).
Kershaw, Ian, and Moshe Lewin. Stalinism and Nazism: Dictatorships in Comparison (2004) excerpt and text search.
Kotkin, Stephen (2014). Stalin: Paradoxes of Power, 1878–1928. London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9944-0. 976 pp.; First volume of a trilogy.
- Kotkin, Stephen (2017). Stalin: Waiting for Hitler, 1929–1941. New York: Penguin. ISBN 978-1-59420-380-0.; 1184 pp.; Second volume of a trilogy.
Lee, Stephen J. Stalin and the Soviet Union (1999) online edition.
Lewis, Jonathan. Stalin: A Time for Judgement (1990).
McNeal, Robert H. Stalin: Man and Ruler (1988).
Martens, Ludo. Another view of Stalin (1994), a highly favorable view from a Maoist historian.
Service, Robert. Stalin: A Biography (2004), along with Tucker the standard biography.
Trotsky, Leon. Stalin: An Appraisal of the Man and His Influence, (1967), an interpretation by Stalin's worst enemy.
Tucker, Robert C. Stalin as Revolutionary, 1879–1929 (1973); Stalin in Power: The Revolution from Above, 1929–1941 (1990) online edition with Service, a standard biography; at ACLS e-books.

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Barber, John, and Mark Harrison. The Soviet Home Front: A Social and Economic History of the USSR in World War II, Longman, 1991.
Bellamy, Chris. Absolute War: Soviet Russia in the Second World War (2008), 880pp excerpt and text search.
Karel C. Berkhoff Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine Under Nazi Rule. Harvard U. Press, 2004. 448 pp.
Berkhoff, Karel C. Motherland in Danger: Soviet Propaganda during World War II (2012) excerpt and text search covers both propaganda and reality of homefront conditions.
Braithwaite, Rodric. Moscow 1941: A City and Its People at War (2006).
Broekmeyer, Marius. Stalin, the Russians, and Their War, 1941–1945. 2004. 315 pp.
Dallin, Alexander. Odessa, 1941–1944: A Case Study of Soviet Territory under Foreign Rule. Portland: Int. Specialized Book Service, 1998. 296 pp.
Kucherenko, Olga. Little Soldiers: How Soviet Children Went to War, 1941–1945 (2011) excerpt and text search.
Overy, Richard. The road to war (4th ed. 1999), covers 1930s; pp 245–300.
Overy, Richard. Russia's War: A History of the Soviet Effort: 1941–1945 (1998) excerpt and text search.
Roberts, Geoffrey. Stalin's Wars: From World War to Cold War, 1939–1953 (2006).
Schofield, Carey, ed. Russian at War, 1941–1945. (Vendome Press, 1987). 256 pp., a photo-history, with connecting texts. 978-0-86565-077-0.
Seaton, Albert. Stalin as Military Commander, (1998) online edition.
Thurston, Robert W., and Bernd Bonwetsch, eds. The People's War: Responses to World War II in the Soviet Union (2000).
Uldricks, Teddy J. "War, Politics and Memory: Russian Historians Reevaluate the Origins of World War II," History and Memory 21#2 (2009), pp. 60–82 online, historiography.
Vallin, Jacques; Meslé, France; Adamets, Serguei; Pyrozhkov, Serhii (2002). «A New Estimate of Ukrainian Population Losses during the Crises of the 1930s and 1940s». Population Studies. 56 (3): 249–264. doi:10.1080/00324720215934. JSTOR 3092980. PMID 12553326. S2CID 21128795. Reports life expectancy at birth fell to a level as low as ten years for females and seven for males in 1933 and plateaued around 25 for females and 15 for males in the period 1941–1944.

Սառը պատերազմ

Brzezinski, Zbigniew. The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twentieth Century (1989).
Edmonds, Robin. Soviet Foreign Policy: The Brezhnev Years (1983).
Goncharov, Sergei, John Lewis and Litai Xue, Uncertain Partners: Stalin, Mao and the Korean War (1993) excerpt and text search.
Gorlizki, Yoram, and Oleg Khlevniuk. Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle, 1945–1953 (2004) online edition.
Holloway, David. Stalin and the Bomb: The Soviet Union and Atomic Energy, 1939–1956 (1996) excerpt and text search.
Vojtech Mastny. Russia's Road to the Cold War: Diplomacy, Warfare, and the Politics of Communism, 1941–1945 (1979).
Vojtech Mastny . The Cold War and Soviet Insecurity: The Stalin Years (1998) excerpt and text search; online complete edition.
Matlock, Jack. Reagan and Gorbachev: How the Cold War Ended (2005).
Nation, R. Craig. Black Earth, Red Star: A History of Soviet Security Policy, 1917–1991 (1992).
Sivachev, Nikolai and Nikolai Yakolev, Russia and the United States (1979), by Soviet historians.
William Taubman. Khrushchev: The Man and His Era (2004), Pulitzer Prize; excerpt and text search.
Taubman, William. Stalin's American Policy: From Entente to Detente to Cold War (1983).
Taubman, William. Gorbachev: His Life and Times (2017).
Tint, Herbert. French Foreign Policy since the Second World War (1972) online free to borrow 1945–1971.
Ulam, Adam B. Expansion and Coexistence: Soviet Foreign Policy, 1917–1973, 2nd ed. (1974).
Wilson, James Graham. The Triumph of Improvisation: Gorbachev's Adaptability, Reagan's Engagement, and the End of the Cold War (2014).
Zubok, Vladislav M. Inside the Kremlin's Cold War (1996) 20% excerpt and online search.
Zubok, Vladislav M. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev (2007).

ԽՍՀՄ փլուզում

Beschloss, Michael, and Strobe Talbott. At the Highest Levels:The Inside Story of the End of the Cold War (1993).
Bialer, Seweryn and Michael Mandelbaum, eds. Gorbachev's Russia and American Foreign Policy (1988).
Carrère d'Encausse, Hélène. Decline of an Empire: the Soviet Socialist Republics in Revolt. First English language ed. New York: Newsweek Books (1979). 304 p. N.B.: Trans. of the author's L'Empire éclaté. 0-88225-280-1.
Garthoff, Raymond. The Great Transition: American–Soviet Relations and the End of the Cold War (1994), detailed narrative.
Grachev, A. S. Gorbachev's Gamble: Soviet Foreign Policy and the End of the Cold War (2008) excerpt and text search.
Hogan, Michael ed. The End of the Cold War. Its Meaning and Implications (1992) articles from Diplomatic History.
Roger Keeran and Thomas Keeny. Socialism Betrayed: Behind the Collapse of the Soviet Union, International Publishers Co Inc., US 2004.
Kotkin, Stephen. Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 1970–2000 (2008) excerpt and text search.
Matlock, Jack. Autopsy on an Empire: The American Ambassador's Account of the Collapse of the Soviet Union (1995).
Ostrovsky Alexander. Кто поставил Горбачёва? Արխիվացված 2020-02-13 Wayback Machine (2010). ("Who brought Gorbachev to power?") – М.: "Алгоритм-Эксмо". 978-5-699-40627-2 ("Проект "Распад СССР: Тайные пружины власти" – М. "Алгоритм", 2016. Переиздание книги "Кто поставил Горбачёва?") ("Project" Collapse of the USSR: Secret Springs of Power ". Reissue of the book «Who brought Gorbachev to power?» — М.: «Алгоритм», 2016).
Ostrovsky Alexander. Глупость или измена? Расследование гибели СССР. (2011). ("Foolishness or treason? Investigation into the death of the USSR") М.: "Крымский мост". 978-5-89747-068-6.
Pons, S., Romero, F., Reinterpreting the End of the Cold War: Issues, Interpretations, Periodizations, (2005) 0-7146-5695-X.
Remnick, David. Lenin's Tomb: The Last Days of the Soviet Empire, (1994), 0-679-75125-4.
Solzhenitsyn, Aleksandr. Rebuilding Russia: Reflections and Tentative Proposals, trans. and annotated by Alexis Klimoff. First ed. New York: Farrar, Straus and Giroux, 1991. N.B.: Also discusses the other national constituents of the USSR. 0-374-17342-7.

Սոցիալ-տնտեսական պատմություն

Bailes, Kendall E. Technology and society under Lenin and Stalin: origins of the Soviet technical intelligentsia, 1917–1941 (1978).
Bailes, Kendall E. "The American Connection: Ideology and the Transfer of American Technology to the Soviet Union, 1917–1941." Comparative Studies in Society and History 23.3 (1981): 421–448.
Brooks, Jeffrey. "Public and private values in the Soviet press, 1921–1928." Slavic Review 48.1 (1989): 16–35.
Caroli, Dorena. "'And all our classes turned into a flower garden again'–science education in Soviet schools in the 1920s and 1930s: the case of biology from Darwinism to Lysenkoism." History of Education 48.1 (2019): 77–98.
Dobson, Miriam. "The Social History of Post-War Soviet Life" Historical Journal 55.2 (2012): 563–569. Online
Dowlah, Alex F., et al. The life and times of soviet socialism (Greenwood, 1997), Emphasis on economic policies. Online.
Engel, Barbara, et al. A Revolution of Their Own: Voices of Women in Soviet History (1998), Primary sources; Online.
Fitzpatrick, Sheila. Everyday Stalinism: ordinary life in extraordinary times: Soviet Russia in the 1930s (Oxford UP, 2000). Online.
Graham, Loren R. Science in Russia and the Soviet Union: A short history (Cambridge UP, 1993).
Hanson, Philip. The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR 1945–1991 (2014).
Heinzen, James W. Inventing a Soviet Countryside: State Power and the Transformation of Rural Russia, 1917–1929 (2004).
Lapidus, Gail Warshofsky. Women, Work, and Family in the Soviet Union (1982) Online.
Link, Stefan J. Forging Global Fordism: Nazi Germany, Soviet Russia, and the Contest over the Industrial Order (2020) excerpt
Lutz, Wolfgang et al. Demographic Trends and Patterns in the Soviet Union before 1991 (1994) online.
Mironov, Boris N. "The Development of Literacy in Russia and the USSR from the Tenth to the Twentieth Centuries". History of Education Quarterly 31#2 (1991), pp. 229–252. [www.jstor.org/stable/368437 Online].
Nove, Alec. Soviet economic system (1986).
Weiner, Douglas R. "Struggle over the Soviet future: Science education versus vocationalism during the 1920s." Russian Review 65.1 (2006): 72–97.

Ազգեր

Katz, Zev, ed.: Handbook of Major Soviet Nationalities (New York: Free Press, 1975).
Nahaylo, Bohdan and Victor Swoboda. Soviet Disunion: A History of the nationalities Nationalities problem in the USSR (1990) excerpt.
Rashid, Ahmed. The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism? (2017).
Smith, Graham, ed. The Nationalities Question in the Soviet Union (2nd ed. 1995).

Հատուկ ուսումնասիրություններ

Armstrong, John A. The Politics of Totalitarianism: The Communist Party of the Soviet Union from 1934 to the Present. New York: Random House, 1961.
Moore, Jr., Barrington. Soviet politics: the dilemma of power. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1950.
Rizzi, Bruno: The Bureaucratization of the World: The First English edition of the Underground Marxist Classic That Analyzed Class Exploitation in the USSR, New York, NY: Free Press, 1985.
Schapiro, Leonard B. The Origin of the Communist Autocracy: Political Opposition in the Soviet State, First Phase 1917–1922. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1955, 1966.
Smolkin, Victoria/ A Sacred Space is Never Empty: A History of Soviet Atheism (Princeton UP, 2018) online reviews

[_5fe786b5b9a58af9-1] Декларация об образовании Союза Советских Социалистических Республик (ռուս.) — 1922.

[_fb3303fe7d76bc1d-2] ttps://novynarnia.com/2022/12/26/100r-srsr/

[theodora.com-3] «GDP – Million – Flags, Maps, Economy, Geography, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 29-ին.

[4] Scott and Scott (1979) p. 305

[5] «October 30, 1961 – The Tsar Bomba: CTBTO Preparatory Commission». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 29-ին.

[auto3-6] 6,0 ^6,1 «The Soviet Union and the United States – Revelations from the Russian Archives | Exhibitions – Library of Congress». www.loc.gov. 1992 թ․ հունիսի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 12-ին.

[auto22-7] Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J. M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941. Vol. 39. Economic History Review. էջեր 30–2. ISBN 978-0-7190-4600-1.

[8] Ղարիբյան, Արարատ. «Ռուս-հայերեն բառարան». www.nayiri.com. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 9-ին.

[americana-9] Klein, Henri F. (1920). «Soviet». {{cite web}}: Missing or empty |url= (օգնություն)

[FOOTNOTEFischer1964608Lewin196950Leggett1981354Volkogonov1994421Service2000455White2001175-10] Fischer 1964, p. 608; Lewin 1969, p. 50; Leggett 1981, p. 354; Volkogonov 1994, p. 421; Service 2000, p. 455; White 2001, p. 175.

[OXRussian-11] «Russian». Oxford University Press. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 9-ին. «historical (in general use) a national of the former Soviet Union.»

[MWRussia-12] «Russia». Merriam-Webster. 2017 թ․ մայիսի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 10-ին.

[:0-13] Television documentary from CC&C Ideacom Production, "Apocalypse Never-Ending War 1918–1926", part 2, aired at Danish DR K on 22 October 2018.

[14] Russia – Encyclopædia Britannica Արխիվացված 26 Ապրիլ 2008 Wayback Machine. Britannica.com (27 April 2010). Retrieved on 29 July 2013.

[15] Virginia Thompson. «The Former Soviet Union: Physical Geography» (PDF). Towson University: Department of Geography & Environmental Planning. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 24-ին.

[Ziegler-16] Ziegler, Charles E. (1985 թ․ հուլիս). «Soviet Images of the Environment». British Journal of Political Science. 15 (3): 365–380. doi:10.1017/S0007123400004233. ISSN 0007-1234. JSTOR 193698.

[17] «Chernobyl: the true scale of the accident». www.who.int (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.

[18] Baverstock, Keith; Williams, Dillwyn (2006). «The Chernobyl Accident 20 Years on: An Assessment of the Health Consequences and the International Response». Environmental Health Perspectives. 114 (9): 1312–1317. doi:10.1289/ehp.9113. PMC 1570049. PMID 16966081.

[19] Hønneland, Geir; Jørgensen, Anne-Kristin (2002 թ․ դեկտեմբեր). «Implementing Russia's International Environmental Commitments: Federal Prerogative or Regional Concern?». Europe-Asia Studies. 54 (8): 1223–1240. doi:10.1080/0966813022000025862. JSTOR 826384. S2CID 156340249.

[20] «The causes of the October Revolution». BBC. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 5-ին.

[21] Mawdsley, Evan (2007 թ․ մարտի 1). The Russian Civil War. Pegasus Books. էջ 287. ISBN 978-1-933648-15-6.

[22] Sakwa, Richard (1999). The Rise and Fall of the Soviet Union, 1917–1991: 1917–1991. Routledge. էջեր 140–143. ISBN 978-0-415-12290-0.

[23] Towster, Julian (1948). Political Power in the U.S.S.R., 1917–1947: The Theory and Structure of Government in the Soviet State. Oxford University Press. էջ 106.

[24] Lapin, G. G. (2000). «70 Years of Gidroproekt and Hydroelectric Power in Russia». Hydrotechnical Construction. 34 (8/9): 374–379. doi:10.1023/A:1004107617449. S2CID 107814516.

[Kuzbassenergo-25] On GOELRO Plan — at Kuzbassenergo. Արխիվացված 26 Դեկտեմբեր 2008 Wayback Machine

[26] Archie Brown, The rise and fall of Communism (2009) p, 518.

[27] «Famine of 1921–22». Seventeen Moments in Soviet History (ամերիկյան անգլերեն). 2015 թ․ հունիսի 17. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.

[28] Courtois, Stéphane; Werth, Nicolas; Panné, Jean-Louis; Paczkowski, Andrzej; Bartošek, Karel; Margolin, Jean-Louis (1999). The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression. Harvard University Press. էջ 123. ISBN 978-0-674-07608-2.

[29] Lenin, V.I. Collected Works. էջեր 152–164, Vol. 31. «The proletarian state must effect the transition to collective farming with extreme caution and only very gradually, by the force of example, without any coercion of the middle peasant.»

[Davies—Wheatcroft——[https://books.google.com/books?id=4s1lCwAAQBAJ&pg=PR14#v=onepage&q&f=false_xiv],_401_441-30] Davies, Wheatcroft, էջեր xiv, 401 441

[31] Courtois, Stéphane; Mark Kramer (1999 թ․ հոկտեմբերի 15). Livre noir du Communisme: crimes, terreur, répression. Harvard University Press. էջ 206. ISBN 978-0-674-07608-2.

[32] Ukrainian 'Holodomor' (man-made famine) Facts and History Արխիվացված 24 Ապրիլ 2013 Wayback Machine. Holodomorct.org (28 November 2006). Retrieved on 29 July 2013.

[33] Casanova, Julián (2007). República y Guerra Civil. Vol. 8 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares (իսպաներեն). Barcelona: Crítica/Marcial Pons. էջեր 271–274. ISBN 978-84-8432-878-0.

[Thurston-34] Thurston, Robert W. (1998). Life and Terror in Stalin's Russia, 1934–1941. Yale University Press. էջ 139. ISBN 978-0-300-07442-0.

[35] Gleason, Abbott (2009). A companion to Russian history. Wiley-Blackwell. էջ 373. ISBN 978-1-4051-3560-3.

[36] Yegorov, Oleg (2019 թ․ սեպտեմբերի 26). «Why didn't the USSR join Allies in 1939?». Russia Beyond. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 5-ին.

[37] USSR expelled from the League of Nations. www.history.com. November 5, 2009

[38] Duiker, William J. (2009 թ․ օգոստոսի 31). Contemporary World History. Wadsworth Pub Co. էջ 128. ISBN 978-0-495-57271-8.

[denunciation-39] Denunciation of the neutrality pact Արխիվացված 20 Մայիս 2011 Wayback Machine 5 April 1945. (Avalon Project at Yale University)

[declarationofwar-40] Soviet Declaration of War on Japan Արխիվացված 20 Մայիս 2011 Wayback Machine, 8 August 1945. (Avalon Project at Yale University)

[1930s-41] 41,0 ^41,1 Hosking, Geoffrey A. (2001). Russia and the Russians: a history. Harvard University Press. էջ 469. ISBN 978-0-674-00473-3.

[42] Goldhagen, Daniel. Hitler's Willing Executioners. էջ 290. «2.8 million young, healthy Soviet POWs" killed by the Germans, "mainly by starvation ... in less than eight months" of 1941–42, before "the decimation of Soviet POWs ... was stopped" and the Germans "began to use them as laborers.»

[43] «The Treatment of Soviet POWs: Starvation, Disease, and Shootings, June 1941 – January 1942». encyclopedia.ushmm.org. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 9-ին.

[44] Brinkley, Douglas (2003). The New York Times Living History: World War II, 1942–1945: The Allied Counteroffensive. Macmillan, 2004. ISBN 978-0-8050-7247-1.

[45] Urquhart, Brian. Looking for the Sheriff. New York Review of Books, 16 July 1998.

[fas.org-46] «Main Intelligence Administration (GRU) Glavnoye Razvedovatel'noye Upravlenie – Russia / Soviet Intelligence Agencies». Fas.org. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 24-ին.

[lunokhod-47] «Tank on the Moon». The Nature of Things with David Suzuki. 6 December 2007. CBC-TV. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.

[48] Kenneth S. Deffeyes, Beyond Oil: The View from Hubbert's Peak.

[49] Andreas Rödder, Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).

[50] Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German – Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) in: Die Presse 16 August 2018.

[51] Otmar Lahodynsky: Paneuropäisches Picknick: Die Generalprobe für den Mauerfall (Pan-European picnic: the dress rehearsal for the fall of the Berlin Wall – German), in: Profil 9 August 2014.

[52] "Der 19. August 1989 war ein Test für Gorbatschows“ (German – 19 August 1989 was a test for Gorbachev), in: FAZ 19 August 2009.

[53] The red blues — Soviet politics by Brian Crozier, National Review, 25 June 1990.

[54] Origins of Moral-Ethical Crisis and Ways to Overcome it Արխիվացված 28 Սեպտեմբեր 2007 Wayback Machine by V.A.Drozhin Honoured Lawyer of Russia.

[55] Brzezinski, Zbigniew K.; Sullivan, Paige (1997). Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis. ISBN 978-1-56324-637-1.

[uk-56] Country Profile: Russia Foreign & Commonwealth Office of the United Kingdom. Արխիվացված 11 Մարտ 2008 Wayback Machine

[57] "Child poverty soars in eastern Europe" Արխիվացված 12 Մայիս 2011 Wayback Machine, BBC News, 11 October 2000.

[58] Parenti, Michael (1997). Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism. City Lights Books. էջ 118. ISBN 978-0-87286-329-3.

[Scheidel-59] 59,0 ^59,1 ^59,2 Scheidel, Walter (2017). The Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century. Princeton: Princeton University Press. էջեր 51 & 222–223. ISBN 978-0-691-16502-8.

[60] McAaley, Alastair. Russia and the Baltics: Poverty and Poverty Research in a Changing World. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.

[61] «An epidemic of street kids overwhelms Russian cities». The Globe and Mail. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 17-ին.

[62] Targ, Harry (2006). Challenging Late Capitalism, Neoliberal Globalization, & Militarism.

[63] Theodore P. Gerber & Michael Hout, "More Shock than Therapy: Market Transition, Employment, and Income in Russia, 1991–1995", AJS Volume 104 Number 1 (July 1998): 1–50.

[64] «Cops for hire». The Economist. 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.

[CPI2015-65] «Corruption Perceptions Index 2014». Transparency International. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.

[66] Hardt, John (2003). Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index. M. E Sharpe. էջ 481.

[67] Alexander, Catharine; Buchil, Victor; Humphrey, Caroline (2007 թ․ սեպտեմբերի 12). Urban Life in Post-Soviet Asia. CRC Press.

[68] Smorodinskaya. Encyclopaedia of Contemporary Russian. Routledge.

[69] Galazkaa, Artur (2000). «Implications of the Diphtheria Epidemic in the Former Soviet Union for Immunization Programs». Journal of Infectious Diseases. 181: 244–248. doi:10.1086/315570. PMID 10657222.

[70] Shubnikov, Eugene. «Non-communicable Diseases and Former Soviet Union countries». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.

[71] Wharton, Melinda; Vitek, Charles (1998). «Diphtheria in the Former Soviet Union: Reemergence of a Pandemic Disease». Emerging Infectious Diseases. 4 (4): 539–550. doi:10.3201/eid0404.980404. PMC 2640235. PMID 9866730.

[72] Parenti, Michael (1997). Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism. San Francisco: City Lights Books. էջեր 107, 115. ISBN 978-0-87286-329-3.

[73] Hudson, Michael; Sommers, Jeffrey (2010 թ․ դեկտեմբերի 20). «Latvia provides no magic solution for indebted economies». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. «Neoliberal austerity has created demographic losses exceeding Stalin's deportations back in the 1940s (although without the latter's loss of life). As government cutbacks in education, healthcare and other basic social infrastructure threaten to undercut long-term development, young people are emigrating to better their lives rather than suffer in an economy without jobs. More than 12% of the overall population (and a much larger percentage of its labor force) now works abroad.»

[74] Hoepller, C (2011). «Russian Demographics: The Role of the Collapse of the Soviet Union». Undergraduate Research Journal for the Human Sciences. 10 (1). Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.

[75] Poland, Marshall. «Russian Economy in the Aftermath of the Collapse of the Soviet Union». Needham K12. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 18-ին.

[76] David Stuckler, Lawrence King, and Martin McKee. "Mass privatisation and the post-communist mortality crisis: a cross-national analysis." The Lancet 373.9661 (2009): 399–407.

[77] Privatisation 'raised death rate' Արխիվացված 6 Մարտ 2016 Wayback Machine. BBC, 15 January 2009. Retrieved 19 November 2014.

[78] Zubok, Vladislav M. (2009 թ․ փետրվարի 1). A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. Univ of North Carolina Press. էջ ix. ISBN 978-0-8078-9905-2. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին – via Google Books.

[79] "ЗАКОН УКРАЇНИ Про правонаступництво України" (ուկր.).

[80] Kaufman, Richard F.; Hardt, John P., eds. (1993). The Former Soviet Union in Transition. M.E. Sharpe. էջ 924. ISBN 978-1-56324-318-9.

[81] Zadorozhnii, Oleksandr (2016). International Law in the Relations of Ukraine and the Russian Federation. Yuri Marchenko. էջ 98. ISBN 978-617-684-146-3.

[82] «Ни по-честному, ни по-братски – Москва и Киев не могут поделить советскую собственность за рубежом». Рамблер/новости.

[83] Николаевич, Касатенко Александр (2013 թ․ սեպտեմբերի 21). «История и теория реституции культурных ценностей». Вестник Таганрогского института управления и экономики. 1 (17) – via cyberleninka.ru.

[84] Adam B. Ulam, Expansion and coexistence: the history of Soviet foreign policy, 1917–73 (1974)

[85] Harold Henry Fisher (1955). The Communist Revolution: An Outline of Strategy and Tactics. Stanford UP. էջ 13.

[86] Duncan Hallas, The Comintern: The History of the Third International (1985)

[loc-cs-87] "Germany (East)", Library of Congress Country Study, Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance Արխիվացված 1 Մայիս 2009 Wayback Machine

[88] Michael C. Kaser, Comecon: Integration problems of the planned economies (Oxford University Press, 1967)

[89] Laurien Crump, The Warsaw Pact Reconsidered: International Relations in Eastern Europe, 1955–1969 (Routledge, 2015).

[90] Michał Jerzy Zacharias, "The Beginnings of the Cominform: The Policy of the Soviet Union towards European Communist Parties in Connection with the Political Initiatives of the United States of America in 1947." Acta Poloniae Historica 78 (1998): 161–200. ISSN 0001-6829

[91] Nikos Marantzidis, "The Greek Civil War (1944–1949) and the International Communist System." Journal of Cold War Studies 15.4 (2013): 25–54.

[92] Heinz Timmermann, "The cominform effects on Soviet foreign policy." Studies in Comparative Communism 18.1 (1985): 3–23

[93] Ulam, Expansion and Coexistence (1974) pp 111–79

[94] Mueller, Gordon H. (1976). «Rapallo Reexamined: A New Look at Germany's Secret Military Collaboration with Russia in 1922». Military Affairs. 40 (3): 109–117. doi:10.2307/1986524. JSTOR 1986524.

[95] Christine A. White, British and American Commercial Relations with Soviet Russia, 1918–1924 (UNC Press Books, 2017).

[96] Wilson, J. H. (1971). «American Business and the Recognition of the Soviet Union». Social Science Quarterly. 52 (2): 349–368. JSTOR 42860014.

[97] Chris Ward, Stalin's Russia (2nd ed. 1999) pp 148–88.

[98] Barbara Jelavich, St.Petersburg and Moscow: Czarist and Soviet Foreign Policy, 1814–1974 (1974) pp 342–46

[99] Louise Grace Shaw (2003). The British Political Elite and the Soviet Union, 1937–1939. էջ 103. ISBN 978-0-7146-5398-3.

[100] D.C. Watt, How War Came: the Immediate Origins of the Second World War 1938–1939 (1989)

[101] Beloff, Max (1949). The Foreign Policy Of Soviet Russia (1929–1941), Volume Two. Oxford University Press. էջ 2.

[102] Strachan, Frederick (2011 թ․ նոյեմբերի 23). «The Evolution of Stalin's Foreign Policy during World War Two». E-International Relations. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 12-ին.

[sakwa-103] 103,0 ^103,1 Sakwa, Richard. Soviet Politics in Perspective. 2nd ed. London – N.Y.: Routledge, 1998

[104] Law, David A. (1975). Russian Civilization. Ardent Media. էջեր 193–94. ISBN 978-0-8422-0529-0. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[105] Zemtsov, Ilya (1989). Chernenko: The Last Bolshevik: The Soviet Union on the Eve of Perestroika. Transaction Publishers. էջ 325. ISBN 978-0-88738-260-4. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[106] Knight, Amy (1995). Beria: Stalin's First Lieutenant. Princeton University Press. էջ 5. ISBN 978-0-691-01093-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[107] Hough, Jerry F.; Fainsod, Merle (1979). How the Soviet Union is Governed. Harvard University Press. էջ 486. ISBN 978-0-674-41030-5. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[108] Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. էջ 378. ISBN 978-0-14-103797-4. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[109] Конститутион оф тхе Руссиян Федератион: витх комментариес анд интерпретатион. Brunswick Publishing Corp. 1994. էջ 82. ISBN 978-1-55618-142-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[110] Ōgushi, Atsushi (2008). The Demise of the Soviet Communist Party. Routledge. էջեր 31–32. ISBN 978-0-415-43439-3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[111] Taras, Ray (1989). Leadership change in Communist states. Routledge. էջ 132. ISBN 978-0-04-445277-5. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[112] F. Triska, Jan; Slusser, Robert M. (1962). The Theory, Law, and Policy of Soviet Treaties. Stanford University Press. էջեր 63–64. ISBN 978-0-8047-0122-8. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[113] Deb, Kalipada (1996). Soviet Union to Commonwealth: Transformation and Challenges. M.D. Publications Pvt. Ltd. էջ 81. ISBN 978-81-85880-95-2. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[COMSSP-114] 114,0 ^114,1 Benson, Shirley (2001). Nikita Khrushchev and the Creation of a Superpower. Penn State University Press. էջեր XIV. ISBN 978-0-271-02170-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[115] The Communist World. Ardent Media. 2001. էջ 441. ISBN 978-0-271-02170-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[116] Joseph Marie Feldbrugge, Ferdinand (1993). Russian Law: The End of the Soviet System and the Role of Law. Martinus Nijhoff Publishers. էջ 205. ISBN 978-0-7923-2358-7. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[117] White, Stephen; J. Gill, Graeme; Slider, Darrell (1993). The Politics of Transition: Shaping a post-Soviet Future. Cambridge University Press. էջ 108. ISBN 978-0-521-44634-1. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[118] P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. էջեր 313–315. ISBN 978-0-202-24165-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[119] P. Hoffmann, Erik; Laird, Robin Frederick (1984). The Soviet Polity in the Modern Era. Transaction Publishers. էջեր 315–319. ISBN 978-0-202-24165-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[120] «The Soviet Polity in the Modern Era». Great Russian Encyclopedia. 1: 742. 2005.

[121] Sakwa, Richard (1998). Soviet Politics in Perspective. Routledge. էջ 106. ISBN 978-0-415-07153-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[122] Kucherov, Samuel (1970). The Organs of Soviet Administration of Justice: Their History and Operation. Brill Archive Publishers. էջ 31. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[123] Phillips, Steve (2000). Lenin and the Russian Revolution. Heinemann. էջ 71. ISBN 978-0-435-32719-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[124] «Union of Soviet Socialist Republics». Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. 2005. էջ 1014.

[125] Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. էջ 379. ISBN 978-0-14-103797-4. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[Khrushchevgoner-126] 126,0 ^126,1 Khrushchev, Nikita (2007). Memoirs of Nikita Khrushchev, Volume 3: Statesman. Pennsylvania State University Press. էջ 674. ISBN 978-0-271-02935-1.

[127] Polley, Martin (2000). A–Z of modern Europe since 1789. Routledge. էջ 88. ISBN 978-0-415-18597-4. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[countrystudies-128] «Gorbachev's Reform Dilemma». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.

[129] Polmar, Norman (1991). The Naval Institute Guide to the Soviet. United States Naval Institute. էջ 1. ISBN 978-0-87021-241-3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[130] McCauley, Martin (2007). The Rise and Fall of the Soviet Union. Pearson Education. էջ 490. ISBN 978-0-582-78465-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[131] Government of the USSR: Gorbachev, Mikhail (1972 թ․ մարտի 21). УКАЗ: ПОЛОЖЕНИЕ О МИНИСТЕРСТВЕ ЮСТИЦИИ СССР [Law: About state governing bodies of USSR in a transition period on the bodies of state authority and administration of the USSR in Transition] (ռուսերեն). sssr.su. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 25-ին.

[132] Vincent Daniels, Robert (1993). A Documentary History of Communism in Russia: From Lenin to Gorbachev. University Press of New England (UPNE). էջ 388. ISBN 978-0-87451-616-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[133] Encyclopædia Britannica. «Inquisitorial procedure (law) – Britannica Online Encyclopedia». Encyclopædia Britannica, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.

[134] Adams, Simon (2005). Russian Republics. Black Rabbit Books. էջ 21. ISBN 978-1-58340-606-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[135] Feldbrugge, Ferdinand Joseph Maria (1993). Russian Law: The Rnd of the Soviet system and the Role of Law. Martinus Nijhoff Publishers. էջ 94. ISBN 978-0-7923-2358-7. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[136] White, Matthew (2012). The Great Big Book of Horrible Things. W. W. Norton. էջ 368. ISBN 978-0-393-08192-3.

[137] Scott and Scott, The Armed Forces of the Soviet Union, Westview Press, 1979, p.13

[138] «Sputnik». Encyclopedia. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)

[139] «Soviet cosmonaut Yuri Gagarin becomes the first man in space». History.com. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)

[140] «The Soviet Manned Lunar Program». e-Prints. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)

[141] «Energia, Soviet Launch Vehicle». Britannica. 2021 թ․ նոյեմբերի 27.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)

[Harland2020-142] 142,0 ^142,1 Harland, David M. (2020 թ․ հունվարի 28). «Mir». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 22-ին.

[143] Տեքստ՝ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Վիքիդարանում

[gregory2004-144] 144,0 ^144,1 ^144,2 ^144,3 ^144,4 ^144,5 Gregory, Paul R. (2004). The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives. Cambridge University Press. էջեր 218–20. ISBN 978-0-521-53367-6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[145] Mawdsley, Evan (1998). The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953. Manchester University Press. էջ 30. ISBN 978-0-7190-4600-1.

[auto2-146] Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J. M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941. Vol. 39. Economic History Review. էջեր 30–2. ISBN 978-0-7190-4600-1.

[147] «Reconstruction and Cold War». Library of Congress. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.

[foreign_trade-148] 148,0 ^148,1 ^148,2 ^148,3 «Reconstruction and Cold War». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.

[149] IMF and OECD (1991). A Study of the Soviet Economy. Vol. 1. International Monetary Fund. էջ 9. ISBN 978-0-14-103797-4.(չաշխատող հղում)

[economy-150] 150,0 ^150,1 «Economy». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.

[hanson-151] 151,0 ^151,1 Hanson, Philip. The Rise and Fall of the Soviet Economy: An Economic History of the USSR from 1945. London: Longman, 2003.

[152] Bergson, Abram (1997). «How Big was the Soviet GDP?». Comparative Economic Studies. 39 (1): 1–14. doi:10.1057/ces.1997.1. S2CID 155781882.

[153] Harrison, Mark (1993). «Soviet Economic Growth Since 1928: The Alternative Statistics of G. I. Khanin». Europe-Asia Studies. 45 (1): 141–167. doi:10.1080/09668139308412080.

[154] Gvosdev, Nikolas (2008). The Strange Death of Soviet communism: A Postscript. Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-0698-5.

[Fischer—Easterly——4-155] Fischer, Easterly, էջ 4

[Fischer—Easterly——5-156] Fischer, Easterly, էջ 5

[157] Rosefielde, Steven (1996). «Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labor and Economic Growth in the 1930s». Europe-Asia Studies. 48 (6): 956–987. doi:10.1080/09668139608412393. JSTOR 152635. «The new evidence shows that administrative command planning and Stalin's forced industrialization strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin's despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov's relatively favorable characterization of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.»

[158] Central Intelligence Agency (1991). «GDP – Million 1990». The World Factbook. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին.

[159] Central Intelligence Agency (1992). «GDP Per Capita – 1991». The World Factbook. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին.

[160] «A Beginner's Guide to Soviet Industrialization». Waiting for Putney. 2013 թ․ հոկտեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.

[161] «Human Development Report 1990 | Human Development Reports». hdr.undp.org. 1990. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.

[162] Wilson 1983, էջեր. 105–108

[163] Wilson 1983, էջ. 295

[164] Wilson 1983, էջ. 297

[165] Wilson 1983, էջեր. 297–99

[166] Wilson 1983, էջ. 299

[ciacom-167] 167,0 ^167,1 ^167,2 Central Intelligence Agency (1991). «Soviet Union – Communications». The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.

[CIA-168] Central Intelligence Agency (1992). «Soviet Union – Economy». The World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.

[169] Hardt, John Pearce; Hardt, John P. (2003). Russia's Uncertain Economic Future: With a Comprehensive Subject Index. M.E. Sharpe. էջ 233. ISBN 978-0-7656-1208-3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[science&technology-170] «Science and Technology». Library of Congress Country Studies. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.

[171] Rose Eveleth (12 December 2013). Soviet Russia Had a Better Record of Training Women in STEM Than America Does Today Արխիվացված 6 Հոկտեմբեր 2014 Wayback Machine. Smithsonian Institution. Retrieved 26 June 2014.

[172] Offord. «Stamping Out Science, 1948». The Scientist.

[173] MacFarland, Margo (1990 թ․ մայիսի 3). «Global Tech Strategies Brought to U.S». Washington Technology.

[174] Deckert, R.A. (1990 թ․ հոկտեմբերի 10). «The science of uncovering industrial information». Business Journal of the Treasure Coast.

[175] «U.S. Firms Must Trade Short-Term {{subst:lc:Gains}} for Long-Term {{subst:lc:Technology}} Planning». Inside the Pentagon. 1991 թ․ մարտի 7.

[176] Highman, Robert D.S.; Greenwood, John T.; Hardesty, Von (1998). Russian Aviation and Air Power in the Twentieth Century. Routledge. էջ 134. ISBN 978-0-7146-4784-5.

[twocerofive-177] 177,0 ^177,1 Wilson 1983, էջ. 205

[178] Wilson 1983, էջ. 201

[179] Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 166–67.

[180] Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 168.

[181] Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 165

[Ambler_1985,_p._167-182] 182,0 ^182,1 Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 167.

[183] Ambler, Shaw and Symons 1985, p. 169.

[184] International Monetary Fund and Organisation for Economic Co-operation and Development 1991, p. 56.

[simvol-185] 185,0 ^185,1 ^185,2 ^185,3 ^185,4 ^185,5 ^185,6 ^185,7 Советская символика. Как серпом по Западу

[186] Грузия вводит штрафы за использование символики коммунизма и фашизма // Новости-Грузия, 29 ноября 2013

[187] Лавров призвал Запад заставить Украину не героизировать фашизм Արխիվացված 2015-04-18 Wayback Machine // nation-news.ru, 16.04.2015

[188] Венецианская комиссия реабилитировала серп и молот Արխիվացված 2017-06-21 Wayback Machine // baltijalv.lv

[189] The Soviet coat of arms may not be registered as a Community trade mark

[190] Mark Harrison (2002 թ․ հուլիսի 18). Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945. Cambridge University Press. էջ 167. ISBN 978-0-521-89424-1.

[Geoffrey_A._Hosking_2006_242-191] Geoffrey A. Hosking (2006). Rulers and victims: the Russians in the Soviet Union. Harvard University Press. էջ 242. ISBN 978-0-674-02178-5.

[192] Jay Winter; Emmanuel Sivan (2000). War and Remembrance in the Twentieth Century. Cambridge University Press. էջ 64. ISBN 978-0-521-79436-7. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[GSE-193] Government of the USSR (1977). Большая советская энциклопедия [Great Soviet Encyclopaedia] (ռուսերեն). Vol. 24. Moscow: State Committee for Publishing. էջ 15.

[194] Anderson, Barbara A. (1990). Growth and Diversity of the Population of the Soviet Union. Vol. 510. Annals of the American Academy of Political and Social Sciences. էջեր 155–77.

[195] Vallin, J.; Chesnais, J.C. (1970). Recent Developments of Mortality in Europe, English-Speaking Countries and the Soviet Union, 1960–1970. Vol. 29. Population Studies. էջեր 861–898.

[196] Ryan, Michael (1988 թ․ մայիսի 28). Life Expectancy and Mortality Data from the Soviet Union. Vol. 296. էջ 1,513–1515. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)

[197] Davis, Christopher; Feshbach, Murray. Rising Infant Mortality in the USSR in the 1970s. Washington, D.C.: United States Census Bureau. էջ 95.

[198] Krimins, Juris (3–7 December 1990). The Changing Mortality Patterns in Latvia, Lithuania and Estonia: Experience of the Past Three Decades. Paper presented at the International Conference on Health, Morbidity and Mortality by Cause of Death in Europe.

[199] Wendy Z. Goldman, Women, the State and Revolution: Soviet Family Policy and Social Life, 1917–1936. Cambridge: Cambridge University Press, 1993

[200] Richard Stites, The Women's Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism, and Bolshevism, 1860–1930 (1978)

[201] Rebecca Balmas Neary, "Mothering Socialist Society: The Wife-Activists' Movement and the Soviet Culture of Daily Life, 1934–1941," Russian Review (58) 3, July 1999: 396–412

[202] Figes, Orlando (2017 թ․ հոկտեմբերի 25). «From Tsar to U.S.S.R.: Russia's Chaotic Year of Revolution». National Geographic. National Geographic Society. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 28-ին.

[203] Gao, George. «Why the Former USSR Has Far Fewer Men than Women». Pew Research Center. Pew Research Center. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 28-ին.

[204] А. П. Чуприков, В. Д. Мишиев. // Латеральность населения СССР в конце 70-х и начале 80-х годов. К истории латеральной нейропсихологии и нейропсихиатрии. Хрестоматия. Донецк, 2010, 192 с.

[autogenerated2-205] А. П. Чуприков, Е. А. Волков. // Мир леворуких. Киев. 2008.

[206] Englund, Will. «In Russia, left isn't quite right Handedness: The official Moscow line is that lefties are OK, but suspicion of those who are different persists from the old Soviet days». baltimoresun.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 24-ին.

[207] Daniela, Linda; Rubene, Zanda; Medne, Dace (2016 թ․ օգոստոսի 23). Wrong Hand/Wrong Children: Education of Left Handed Children in the Soviet Union. European Educational Research Association (Report). Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 24-ին.

[208] Sheila Fitzpatrick, Education and Social Mobility in the Soviet Union 1921–1934 Արխիվացված 18 Նոյեմբեր 2014 Wayback Machine, Cambridge University Press (16 May 2002), 0-521-89423-9

[209] Law, David A. (1975). Russian Civilization. Ardent Media. էջեր 300–1. ISBN 978-0-8422-0529-0. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[210] Mikhail Shifman, ed. (2005). You Failed Your Math Test, Comrade Einstein: Adventures and Misadventures of Young Mathematicians Or Test Your Skills in Almost Recreational Mathematics. World Scientific. ISBN 978-981-270-116-9.

[211] Edward Frenkel (2012 թ․ հոկտեմբեր). «The Fifth problem: math & anti-Semitism in the Soviet Union». The New Criterion. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.

[212] Dominic Lawson (2011 թ․ հոկտեմբերի 11). «More migrants please, especially the clever ones». The Independent. London. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.

[213] Andre Geim (2010). «Biographical». Nobelprize.org. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 14-ին.

[214] Shlapentokh, Vladimir (1990). Soviet Intellectuals and Political Power: The Post-Stalin Era. I.B. Tauris. էջ 26. ISBN 978-1-85043-284-5. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[education-215] Pejovich, Svetozar (1990). The Economics of Property Rights: Towards a Theory of Comparative Systems. Springer Science+Business Media. էջ 130. ISBN 978-0-7923-0878-2.

[cia-216] Central Intelligence Agency (1991). «Soviet Union – People». The World Factbook. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.

[Comrie—1981——2-217] Comrie, 1981, էջ 2

[218] Comrie 1981, էջ. 3

[219] Hosking, Geoffrey (2006 թ․ մարտի 13). «Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union». History Today. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. (pay-fee)

[220] Pål Kolstø, "Political construction sites: Nation-building in Russia and the post-Soviet States". Boulder, Colorado: Westview press 2000, pp. 81–104 uncorrected version, Chapter 2, par. "Nations and Nation-Building in Eastern Europe" Արխիվացված 19 Դեկտեմբեր 2017 Wayback Machine and Chapter 5 Արխիվացված 2 Հունվար 2005 Wayback Machine

[lane-221] Lane 1992, էջ. 353

[222] Lane 1992, էջ. 352

[223] Lane 1992, էջեր. 352–53

[SeemingParadox-224] Dinkel, R.H. (1990). «The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union». Population Studies. 39 (1): 155–77. doi:10.1080/0032472031000141296. PMID 11611752.

[225] Comrie 1981, էջեր. 3–4

[226] Comrie 1981, էջ. 4

[227] Comrie 1981, էջ. 25

[228] Comrie 1981, էջ. 26

[229] Comrie 1981, էջ. 27

[230] ЗАКОН СССР ОТ 24 April 1990 О ЯЗЫКАХ НАРОДОВ СССР [Law of the USSR from 24 April 1990 on languages of the USSR] (ռուսերեն). Government of the Soviet Union. 1990 թ․ ապրիլի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.

[dailylife-231] 231,0 ^231,1 ^231,2 Eaton, Katherine Bliss (2004). Daily life in the Soviet Union. Greenwood Publishing Group. էջեր 285 and 286. ISBN 978-0-313-31628-9. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[Simkin_2003-232] Silvio Ferrari; W. Cole Durham; Elizabeth A. Sewell (2003). Law and religion in post-communist Europe. Peeters Pub & Booksellers. էջ 261. ISBN 978-90-429-1262-5.

[Simon_1974,_64-65-233] 233,0 ^233,1 ^233,2 ^233,3 Simon 1974, էջեր. 64–65

[Simon_1974,_209-234] Simon 1974, էջ. 209

[Atwood_2001,_311-235] Atwood, Craig D. (2001). Always Reforming: A History of Christianity Since 1300. Macon, Georgia: Mercer University Press. էջ 311. ISBN 978-0-86554-679-0. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[236] «ARTICLE 124». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.

[237] «Article 52». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.

[238] Religion and the State in Russia and China: Suppression, Survival, and Revival, by Christopher Marsh, page 47. Continuum International Publishing Group, 2011.

[239] Inside Central Asia: A Political and Cultural History, by Dilip Hiro. Penguin, 2009.

[Adappur2000-240] Adappur, Abraham (2000). Religion and the Cultural Crisis in India and the West. Intercultural Publications. ISBN 978-81-85574-47-9. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 14-ին. «Forced Conversion under Atheistic Regimes: It might be added that the most modern example of forced "conversions" came not from any theocratic state, but from a professedly atheist government – that of the Soviet Union under the Communists.»

[241] USGOV1

[242] Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.494"

[Janz_1998,_38-39-243] 243,0 ^243,1 ^243,2 Janz 1998, էջեր. 38–39

[Ro'i_1995,_263-244] Ro'i, Yaacov (1995). Jews and Jewish Life in Russia and the Soviet Union. London: Frank Cass. էջ 263. ISBN 978-0-7146-4619-0. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[Nahaylo_&_Swoboda_1990,_144-245] 245,0 ^245,1 Nahaylo, Bohdan & Victor Swoboda (1990). Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR. London: Hamish Hamilton. էջ 144. ISBN 978-0-02-922401-4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[Steinberg_&_Wanner_2008,-246] Mark D. Steinberg; Catherine Wanner (2008 թ․ հոկտեմբեր). Religion, morality, and community in post-Soviet societies. Indiana University Press. էջ 6. ISBN 978-0-253-22038-7.

[Janz_1998,_42-247] Janz 1998, էջ. 42

[subculture-248] McKay, George; Williams, Christopher (2009). Subcultures and New Religious Movements in Russia and East-Central Europe. Peter Lang. էջեր 231–32. ISBN 978-3-03911-921-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 20-ին.

[249] Duiker, William J. (2015). «The Crisis Deepens: The Outbreak of World War II». Contemporary World History (sixth ed.). Cengage Learning. էջ 138. ISBN 978-1-285-44790-2.

[250] Sandle, Mark (1999). A Short History of Soviet Socialism. London: UCL Press. pp. 265–266. doi:10.4324/9780203500279. 978-1-85728-355-6

[251] Wesson, Robert G. (1972 թ․ հունիսի 26). «The USSR: Oligarchy or Dictatorship?». Slavic Review. 31 (2): 314–322. doi:10.2307/2494336. JSTOR 2494336 – via Cambridge University Press.

[252] Tetlock, Philip E. (1985 թ․ դեկտեմբեր). «Integrative Complexity of American and Soviet Foreign Policy Rhetoric: A Time Series Analysis». Journal of Personality and Social Psychology. 49 (6): 1565–85. doi:10.1037/0022-3514.49.6.1565.

[auto1-253] «Download Limit Exceeded». citeseerx.ist.psu.edu.

[254] Arkhipov, Ilya (2019 թ․ ապրիլի 16). «Russian Support for Stalin Surges to Record High, Poll Says». Bloomberg. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.

[255] «Former Soviet Countries See More Harm From Breakup». Gallup. 2013 թ․ դեկտեմբերի 19. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.

[256] «Survey shows Ukrainians most negatively regard Stalin, Lenin and Gorbachev». Kyiv Post. 2018 թ․ նոյեմբերի 20.

[257] «What Should Russia be in the View of Russians?». Levada Center. 2021 թ․ նոյեմբեր. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 4-ին.

[258] Nikolayenko, Olena (2008 թ․ հունիս). «Contextual effects on historical memory: Soviet nostalgia among post-Soviet adolescents» (PDF). Communist and Post-Communist Studies. Elsevier Ltd. 41 (2): 243–259. doi:10.1016/j.postcomstud.2008.03.001.

[259] Ločmele, K.; Procevska, O.; Zelče, V. (2011). Muižnieks, Nils (ed.). «Celebrations, Commemorative Dates and Related Rituals: Soviet Experience, its Transformation and Contemporary Victory Day Celebrations in Russia and Latvia» (PDF). The Geopolitics of History in Latvian-Russian Relations. Riga: Academic Press of the University of Latvia.

[260] Dietsch, Johan (2006 թ․ հոկտեմբերի 26). Making Sense of Suffering : Holocaust and Holodomor in Ukrainian Historical Culture (thesis/docmono). Lund University – via lup.lub.lu.se.

[261] Zinchenko, A. V. (2003 թ․ հոկտեմբերի 26). Nostalgia and discontinuity of life: A multiple case study of older ex-Soviet refugees seeking psychotherapeutic help for immigration-related problems (PhD). էջ 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 27-ին – via eLibrary.ru.

[262] Howard, M.C.; King, J.E. (2001). «'State Capitalism' in the Soviet Union». History of Economics Review. 34 (1): 110–126. CiteSeerX 10.1.1.691.8154. doi:10.1080/10370196.2001.11733360. S2CID 42809979 – via CiteSeer.

[263] Berkman, Alexander (2006) [1942]. ABC of Anarchism (PDF). Freedom Press. ISBN 0-900384-03-4 – via Zine Distro.

[264] 'On the other hand ...' See the index of Stalin and His Hangmen by Donald Rayfield, 2004, Random House

[265] Rayfield 2004, էջեր. 317–320

[266] «Gorbachev, Mikhail». Encyclopædia Britannica. 2007 թ․ հոկտեմբերի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2024 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. «Under his new policy of glasnost ("openness"), a major cultural thaw took place: freedoms of expression and of information were significantly expanded; the press and broadcasting were allowed unprecedented candor in their reportage and criticism; and the country's legacy of Stalinist totalitarian rule was eventually completely repudiated by the government.»

[267] Декрет Совета Народных Комиссаров. О переходе фотографической и кинематографической торговли и промышленности в ведение Народного Комиссариата Просвещения Արխիվացված 2021-06-14 Wayback Machine // Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР. — М., 1943. — С. 626.

[268] В ознаменование этого события день 27 августа Указом Президиум Верховного Совета СССР от 1 октября 1980 года «О праздничных и памятных днях» был установлен «День кино». В редакции Указа Верховного Совета СССР от 1 ноября 1988 года «О внесении изменений в законодательство СССР о праздничных и памятных днях» стал именоваться День российского кино.

[269] «День отечественного кинематографа отметили в понедельник». Радиостанция «Эхо Москвы» в Санкт-Петербурге // echomsk.spb.ru (29 августа 2007 года)

[270] Луначарский А. В. Беседа с В. И. Лениным о кино // Самое важное из всех искусств. Ленин о кино / Сборник документов и материалов. — М.: Искусство, 1973. — 823 с.

[271] Постановление Народного Комиссариата Просвещения. О Всероссийском Фото-кинематографическом Отделе Народного Комиссариата Просвещения Արխիվացված 2020-10-01 Wayback Machine // Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР. — М. 1943. — С. 649—650.

[272] Мосфильм // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[273] Ленфильм // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[274] БСЭ ст. «Киностудия»

[275] Мультипликационное кино // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[276] БСЭ ст. «Союз Советских социалистических республик», разд. «Литература и искусство»

[277] Кино: Энциклопедический словарь (изд. 1987), ст. «Экран»

[278] Энциклопедия кино, ст. «Телевизионное кино»

[279] «О присуждении государственных и Ленинских премий в 1985-86 гг». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 24-ին.

[280] Программа передач на 3-8 января 1977 года

[281] СПЕЦИФИКА РАЗВИТИЯ ИФОРМИРОВАНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ АНИМАЦИОННОЙ ИНДУСТРИИ В КОНТЕКСТЕ КОНЦЕПЦИИ ДЕТСТВА

[282] История пермской анимации

[283] Коммерсантъ: Из всех кино для нас главнейшим является «Гражданин Кейн».

[284] 10 Best Films of All Time by Sight & Sound Magazine.

[285] The 100 Best Films Of World Cinema.

[286] «Документальное кино в СССР» (ռուսերեն). Энциклопедия отечественного кино. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 18-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)

[287] Николай Майоров Цвет советского кино // Киноведческие записки. — 2011. — № 98. — С. 196—209.

[288] Печать СССР в 1980 году: Статистический сборник / Всесоюзная книжная палата. — М.: Финансы и статистика, 1981. — С. 130—139. — 255 с.

[289] «Музей телевидения и радио в интернете - События и даты». www.tvmuseum.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[290] «Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире». evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[291] «Позывные тревог и надежд: «Маяк» 40 лет в эфире». evArtist: Авторский проект Екатерины Алеевой. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[292] События и даты(չաշխատող հղում)

[293] «Музей телевидения и радио в интернете - События и даты». www.tvmuseum.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[294] «Теперь их слышат только небеса». Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[295] Государственный комитет СССР по телевидению и радиовещанию (Гостелерадио СССР). 1933—1991

[296] БСЭ, ст. «Радиовещание»

[297] БСЭ, ст. "Союз Советских Социалистических Республик, разд. «Радиовещание и телевидение»

[298] БСЭ, ст. «Всесоюзное радио»

[299] Дом радиовещания и звукозаписи // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[300] Справочник журналиста, ст. «Радиовещание»(չաշխատող հղում)

[consultant.ru-301] 301,0 ^301,1 Постановление Совмина СССР от 15.10.1988 № 1207 «О генеральной схеме управления телевидением и радиовещанием»

[302] «В нашу идею поверили К 20-летию радиостанции «Европа Плюс»». www.broadcasting.ru. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[303] «Полински: на «Европе Плюс» мы ставили не то, что нравится лично мне». РИА Новости (ռուսերեն). 20131001T1200+0400Z. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[304] «Факты и фактики из истории «Эха Москвы» — Эхо Москвы» (ռուսերեն). Эхо Москвы. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 28-ին.

[305] В СССР НАЧАЛОСЬ РЕГУЛЯРНОЕ ТЕЛЕВЕЩАНИЕ

[306] Четвёртая программа центрального телевидения и шестое чувство режиссёра!(չաշխատող հղում)

[307] История советского телевидения: от первых опытов до «Останкино»

[308] Советское ТВ: заметки из будущего. 60-е: время надежд и ожиданий

[309] Телевидение / Лапин С. Г. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[310] Радиовещание и телевидение / Лапин С. Г. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[311] Телевизионный технический центр им. 50-летия Октября / Кочуашвили К. З. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. Справочник журналиста, ст. «Телевидение»

[медушевский-312] Медушевский А. Н. Сталинизм как модель. Обозрение издательского проекта «РОССПЭН» «История сталинизма» // Вестник Европы. — 2011. — Т. XXX. — С. 147—168. Архивировано из первоисточника 5 Սեպտեմբերի 2014.

[313] Блюм А. В. Рукописи не горят?.. К 80-летию основания Главлита СССР и 10-летию его кончины // «Звезда» : журнал. —М., 2002. — № 6. — С. 201—211.

[Энциклопедический_словарь_по_физической_культуре_и_спорту—1961-1963——-314] Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту, 1961-1963

[315] Постановление Совета министров СССР от 21 ноября 1986 года № 1395 «Об утверждении Положения о Государственном комитете СССР по физической культуре и спорту». Արխիվացված 2018-01-10 Wayback Machine // bestpravo.com

[316] «The Role of Sports in the Soviet Union | Guided History».

[Cousineau-317] Cousineau, Phil (2003). The Olympic Odyssey: Rekindling the True Spirit of the Great Games. Quest Books. էջ 162. ISBN 0835608336.

[318] Benjamin, Daniel (1992 թ․ հուլիսի 27). «Traditions Pro Vs. Amateur». Time. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 18-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

[101]