Jump to content

Ֆաշիզմ

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (հունիսի 20, 2019) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)
Բենիտո Մուսոլինի (ձախից) և Ադոլֆ Հիտլեր (աջից), Ֆաշիստական Իտալիայի և Նացիստական Գերմանիայի առաջնորդները, երկուսն էլ ֆաշիստ էին։

Ֆաշիզմ, ավտորիտար ազգայնականության ծայրահեղական ձև, որը դրսևորվում է դիկտատորական իշխանությամբ, ընդդիմության բռնի ճնշմամբ, արդյունաբերության ու առևտրի նկատմամբ վերահսկողությամբ։ Ի հայտ է եկել Եվրոպայում 20-րդ դարի սկզբին[1]։ Նախքան եվրոպական այլ երկրներում տարածվելը, առաջին ֆաշիստական շարժումներն սկսվել են Իտալիայում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում։ Ազատականությանը, մարքսիզմին և անարխիզմին հակառակ՝ ֆաշիզմը սովորաբար տեղակայվում է ծայրահեղական աջ թևի ավանդական ձախ-աջ սպեկտրում[1][2][3][4][5][6]։ Բրիտանիկա հանրագիտարանի տվյալներով՝ ֆաշիզմի արմատները կարող են կապված լինել Յակոբինյան շարժման հետ։

Ֆաշիստներն Առաջին համաշխարհային պատերազմը դիտարկում էին, որպես հեղափոխություն, որը մեծ փոփոխությունների էր հանգեցրել պատերազմի բնույթի, հասարակական, պետական և տեխնոլոգիական ասպարեզներում։ Համամարդկային պատերազմի սանձազերծումը և ընդհանուր զորահավաքի առաջացումը վերացրին քաղաքացիական մարդկանց և զինվորների միջև տարբերությունը։ Ստեղծվեց «ռազմական քաղաքացիություն», որտեղ բոլոր քաղաքացիները պատերազմի ընթացքում ինչ-որ կերպ ներգրավված էին ռազմական գործողություններում։ Պատերազմը հանգեցրեց հզոր պետության առաջացմանը, որը կարող էր միլիոնավոր մարդկանց ուղարկել ռազմաճակատ, ապահովել տնտեսության և արդյունաբերության զարգացումը, ինչպես նաև քաղաքացիների կյանքին միջամտելու աննախադեպ թույլտվություն ունենալ[5]։

Ֆաշիստները կարծում են, որ ազատական ժողովրդավարությունը հնացել է և դիտարկում են հասարակության լիակատար մոբիլիզացումը տոտալիտար միակուսակցական պետության ներքո, որը պատրաստ կլինի ցանկացած ռազմական բախման և արդյունավետ կարձագանքի տնտեսական դժվարություններին։ Այդպիսի պետությունն առաջնորդվում է հզոր առաջնորդի՝ դիկտատորի և ռազմական ղեկավարության կողմից, որը բաղկացած է իշխող ֆաշիստական կուսացության անդամներից և նպատակ ունի ամրացնել ազգային միասնականությունը և օժանդակել կայուն և կարգապահ հասարակության ձևավորմանը[7]։

Ֆաշիզմը մերժում է այն պնդումը, որ բռնությունը բացասական երևույթ է և քաղաքական բռնությունը, պատերազմը և իմպերիալիզմը դիտարկում է, որպես ազգային երիտասարդացմանը հասնելու միջոց։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, 1945 թվականից ի վեր մի քանի կուսակցություն բացահայտ իրենց ֆաշիստական են հայտարարել, և այժմ այդ եզրույթը սովորաբար օգտագործվում է քաղաքական հակառակորդների կողմից։ Նեոֆաշիստների կամ հետֆաշիստների նկարագրությունները երբեմն ավելի պաշտոնական են կիրառվում, որպեսզի նկարագրեն ծայրահեղ աջ կուսակցությունները, որոնք 20-րդ դարի ֆաշիստական շարժման կամ նրա խորը գնացող արմատների հետ գաղափարական ընդհանրություններ ունեն[8]։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալական fascismo եզրույթը ծագել է fascio բառից, որը նշանակում է ձողերի միավորում՝ լատինական fasces բառից։ Այս անունը տրվել է իտալական կազմակերպություններին, որոնք հայտնի էին, որպես fasci խմբեր, որոնք նման էին համքարությունների կամ գիլդիաների։ Համաձայն Մուսսոլինիի սեփական վկայության, Ֆաշիստական հեղափոխական կուսակցությունը (Partito Fascista Rivoluzionario կամ RFR) հիմնադրվել է Իտալիայում, 1915 թվականին։ 1919 թվականին Մուսսոլինի հիմնադրել է Fasci Italiani di Combattimento-ն Միլանում, որը երկու տարի անց վերափոխվել է Partito Nazionale Fascista կուսակցության։ Ֆաշիստները հասան նրան, որ սկսեցին ասոցացվել հին հռոմեական fasces կամ fascio littorio-ի հետ՝ կացնի շուրջ փաթաթված ձողերի կույտ, որը խորհրդանշում էր հռոմեական սենատի հեղինակությունը։ Fasces-ի սիմվոլիկան միասնության միջոցով ուժի ցուցադրումն է. Մեկ ձողը հեշտ կոտրվում է, իսկ ձողերի կույտը դժվար է կոտրել։

Այսպիսի խորհրդանիշներ ձևավորել են տարբեր ֆաշիստական շարժումներ։ Օրինակ՝ Falange շարժման խորհրդանիշը 5 աղեղներ են, որոնք միացված են մեկ լծակով[9]։

Սահմանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբանները, քաղաքագետները և այլ մասնագետներ երկար բանավիճում են ֆաշիզմի ճշգրիտ սահմանման շուրջ։ Ֆաշիզմի յուրաքանչյուր մեկնաբանություն տարբեր է և լայն ու նեղ բացթողումներ ունի։ Տերմինի մեկ ընդհանուր սահմանումը կառուցվում է ֆաշիստական երեք ժխտումների՝ հակաազատականության, հակահամայնավարության, հակապահպանողականության վրա։

Շատ գիտնականների կարծիքով՝ ֆաշիզմը, երբ ներկայացրել է իշխանությունը, պատմականորեն գրոհել է համայնավարությունը, պահպանողականությունը, խորհրդարանական ազատականությունը՝ առաջին հերթին իր վրա հրավիրելով ծայրահեղ աջերի աջակցությունը։ Ռոջեր Գրիֆֆինը ֆաշիզմը նկարագրում է, որպես քաղաքական գաղափարախոսության մի տեսակ, որի գաղափարական հիմքը պոպուլիստական ծայրահեղ ազգայնականությունն է։ Գրիֆֆինը գաղափարախոսությունը նկարագրում է երեք հիմնական բաղադրիչով՝ ստեղծման առասպել, պոպուլիստական ծայրահեղ ազգայնականություն, անկման առասպել.

«Ֆաշիզմը իսկական հեղափոխական, հակաազատականության գերդասական ձև է, և վերջապես՝ հակապահպանողական ազգայանականություն է, որը կառուցվել է վերացական և մշակութային ազդեցությունների հիման վրա»։ Այն առանձնանում է մինջպատերազմական շրջանում, որտեղ ի հայտ է գալիս «Ռազմական կուսակցության» էլիտան, բայց պոպուլիստական քաղաքականության մեջ՝ հակադրվելով սոցիալիզմին, ազատականությանը և խոստումնալից արմատական քաղաքականությանը՝ ազգը ապակենտրոնացումից փրկելու համար Ռոբերտ Փաքսթոնն ասում է. «Ֆաշիզմը քաղաքագան վարքագծի տեսակ է, որը դրսևորվում է հասարակության ճնշմամբ, նվաստացումներով ու զոհաբերությամբ, կանխամտածված խտրականությամբ»։ Ումբերտո Էկոն, Քևին Փասմորը, Ջոն Վեյսը, Յան Ադամսը և Մոյր Գրանտը ռասիզմը բնորոշում են, որպես ֆաշիզմի բաղկացուցիչ մաս։ Ինչպես, օրինակ՝ գերմանական ֆաշիստական դիկտատոր Ադոլֆ Հիտլերը իդեալականացրեց գերմանական ազգը, որպես հռոմեական և հիերարխիկորեն կազմավորված Volksgemeinschaft-ի կառուցվածք[10]։

Հունգարական ծագմամբ ամերիկացի պատմաբան Ջոն Լուկաչը, ով վերապրել է հոլոքոստը, պնդում է, որ չկա սերնդային ֆաշիզմ հասկացություն։ Նա առաջ է քաշում այն տեսակետը, որ ազգայնական սոցիալիզմը և համայնավարությունը ըստ էության համարվում են պոպուլիզմի ստեղծման հիմքը, և այնպիսի պետություններն, ինչպիսիք են՝ նացիոնալ-սոցիալիստական Գերմանիան և Իտալիան, ավելի քան նման են.[11]:

Դերը քաղաքականության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1920-ականների սկզբին ֆաշիզմը գտնվում էր ինչպես ձախակողմյան, այնպես էլ՝ աջակողմյան պահպանողականության ու հակապահպանողականության, ազգայնականության և վերազգայնական, ռացիոնալ և հակառացիոնալ ազդեցությունների ներքո։ Ֆաշիզմը հիմնադրվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ իտալացի ազգայնական սինդիկալիստների կողմից, որոնք օգտագործում էին ձախակողմյան մշակված ռազմավարությունը և աջակողմյան քաղաքական հայացքները։ Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ ֆաշիզմը համարվում է աջակողմյան, իր սոցիալիստական պահպանողականության և էգալիտարիզմին հակադրվող ավտորիտար միջոցների պատճառով[12]։

Ռոդերիկ Շկատելբերգը ֆաշիզմը, այդ թվում՝ նացիզմը, որը համարում է ֆաշիզմի ծայրահեղ դրսևորում, համարվում է քաղաքական իրավունքի տեսակ։ Այս հանգամանքը մեկնականելով այսպես. «Որքան շատ մարդու համար մարդկանց միջև լիակատար հավասարությունը դառնա ցանկալի, այնքան շատ այն կլինի գաղափարական տիրությում։ Ինչքան շատ մարդու համար այն լինի անխուսափելի և, նույնիսկ, ցանկալի, այնքան երկար այն կլինի»։ Իտալական ֆաշիզմը 1920-ականների սկզբին դառնում է աջակողմյան։ Ֆաշիստական գաղափարախոսության կարևորագույն տարրերից մեկը, որը համարվում էր ծայրահեղ աջակողմյան, նպատակ ուներ խթանել գերիշխող ռասայի իրավունքների պաշտպանությունը, մինչդեռ նույն ժամանակ խախտվում են հասարակության ստորին շերտերի իրավունքները[13]։

1920-ականներին իտալացի ֆաշիստները ներկայացնում էին իրենց գաղափարախոսությունը որպես «Ֆաշիզմի դոկտրին» քաղաքական ծրագրի աջակողմյան ուղղություն։ Դոկտրինում մասնավորապես ասվում էր. «Մենք հավատում ենք, որ սա ազատականության դար է, հարյուրամյակ, որը գնում է դեպի աջակողմյան՝ ֆաշիստական ուղղության։ Մուսսոլինին ասում էր, որ ֆաշիզմի դիրքը քաղաքականության այս կամ այն մասում, լուրջ խնդիր չէ ֆաշիստների համար. «Ֆաշիզմն այժ աջ հատվածում է, բայց այն հեշտությամբ կարող է տեղ զբաղեցնել նաև ձախակողմյան մասի կենտրոնական հատվածում։ Այս խոսքերը չունեն ուղիղ իմաստ և դրանք, իհարկե, փոխաբերական իմաստով են գործածվում՝ կախված վայրից և ժամանակից։ Մենք թքած ունենք այդ եզրույթների վրա, և քամահրանքով ենք վերաբերվում նրանց, ովքեր «վախենում են» այդ բառերից[14]։

Հիմնական իտալական խմբերը, որոնք աջակողմյան քաղաքական ուղղության ներկայացուցիչներ էին, հիմնականում հարուստ կալվածքներ և մեծ բիզնեսներ ունեին, վախենում էին ձախակողմյան ներկայացուցիչների ապստամբություններից, որոնք ներկայացնում էին երկրի աշխատավորությանը։ Նրանք ողջունում էին ֆաշիզմը և օգտագործում էին այն իրենց ձախակողմյան հակառակորդներին դաժանաբար չեզոքացնելու համար։ Քաղաքական իրավունքի բաժանումը իտալական ֆաշիստական շարժման ընթացքում շարժման մեջ տարբեր կուսակցությունների ստեղծման պատճառ դարձավ։ Ձախակողմյան ֆաշիստների մեջ էին մտնում Միշել Բիանկին, Ջուզեպպե Բոտտային, Անխելո Օլիվիերո Օլիվիետտին, Սերխիո Պանունցոն և Էդմոնդո Ռոսսինին, ովքեր նվիրված էին ազգային սինդիկալիզմի գաղափարախոսությանն ու շարժմանը՝ որպես խորհրդարանական ժովովրդավարության փոխարինող, որը կարող է խթանել տնտեսությունը և բավարարել աշխատավորների ու մյուս մարդկանց հետաքրքրությունը։ Ֆաշիստական աջ ուղղությունը ներառում էր այնպիսի մարդկանց, ովքեր ռազմական Սքուադրիզմի կողմնակիցն էին և Իտալական ազգայնականների ասոցիացիայի (ԻԱԱ) ընտրված անդամներ էին։ Սքուադրիստները ցանկանում էին ֆաշիզմը հաստատել կատարյալ դիկտատուրայի միջոցով, այն ժամանակ, երբ ԻԱԱ-ի անդամները, որոնք մեջ էր նաև Ալֆրեդո Ռոկկոն, ձգտում էր ստեղծել ավտորիտար կորպորատիվ պետություն, որպեսզի փոխարիներ Իտալիայի ժողովրդավար պետությանը՝ պահպանելով պետության գործող էլիտան։ Քաղաքական իրավունքի ընդունումից հետո ստեղծվեց ֆաշիստ անարխիստների մի խումբ, ովքեր Իտալիայում ցանկանում էին ստեղծել ամբողջատիրական անարխիստական ֆաշիզմ՝ թագավոր Վիկտոր Էմանուել 3-րդի ենթակայության ներքո[15]։

Այն բանից հետո, երբ թագավոր Վիկտոր Էմանուել 3-րդ ստիպված էր անցնել թոշակի, նրա փոխարեն կառավարության ղեկավարի դերը զբաղեցրեց Բենիտո Մուսսոլինին և մնաց այդ պաշտոնին մինչև 1943թ.-ի իր ձերբակալությունը, որից հետո նրան փրկեցին գերմանական զորքերը։ Շարունակելով ապավինել Գերմանիայի օգնությանը, Մուսսոլինին և ֆաշիզմին հավատարիմ մնացած այլ գործիչներ հիմնադրեցին Իտալական սոցիալիստական հանրապետությունը՝ Մուսսոլինիի գլխավորությամբ[16]։ Մուսսոլինի ձգտում էր դարձյալ ծայրահեղականացնել իտալական ֆաշիզմը, հայտարարելով, որ ֆաշիզմը իտալիայում բռնաճնշվել էր իտալական բուրժուազիայի և պահպանողականների կողմից։ Հետագայում ֆաշիստական նոր կառավարությունը առաջարկեց ստեղծել արհմիություններ և բաշխել արդյունաբերության եկամուտը։ Գերմանացի ազատականները, ովքեր այդ օրերին վերահսկում էին Իտալիայի հյուսիսային շրջանները, մերժեցին այդ մտատդրությունները և ի շահ այդ ամենի պարտադիր լինելուն չխոսեցին։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո շատ ֆաշիստ տեղահանվածներ ներկայացրեցին իրենց, որպես «երրորդ դիրք»-ի ներկայացուցիչներ՝ ավանդական քաղաքական դաշտից դուրս։ Ֆալանգիստների իսպանացի առաջնորդ Խոսե Անտոնիո Պրիմո դե Ռիվերան ասում էր. «Աջակողմյանները հիմանականում պայքարում են տնտեսության ենթակառուցվածքների զարգացման համար, բայց արդար չէ, այն դեպքում, երբ ձախակողմյանները պայքարում են տնտեսության ենթակառուցվածքները խափանելու համար, սակայն երկուսի քաղաքականությունն էլ կարող է իր հետևից հանգեցնել շատ ավերածությունների այլ ոլորտներում»[17]։

Ֆաշիզմը՝ որպես ստորացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Առանցքի ուժերի պարտությունից հետո «ֆաշիզմ» եզրույթը սկսեց օգտագործվել որպես ստորացում՝ մեծ գործածության մեջ մտնելով քաղաքականության մեջ։ Ջորջ Օրուելը 1944 թվականին գրում էր. «Ֆաշիզմ բառը երբեմն շատ անիմաստ է։ Անգլիացիները կարող են ֆաշիստի փոխարեն օգտագործել «խուլիգան» բառը»[18]։

Հակառակ նշանակությունը ուներ Խորհրդային Միությունում։ Շատ հաճախ ֆաշիզմ բառն օգտագործում էին, որպես վիրավորանք։ Օրինակ՝ Մարքսիստական մեկանաբանությունը ընդունվեց Կուբայում Ֆիդել Կաստրոյի և Վիետնամում Հո Չի Մինհի ենթակայության ներքո։

Չինացի մարքսիստները սկսեցին օգտագործել տերմինը, որպեսզի քննադատեն սովետական քաղաքացիներին Սովետական Միության և Չինաստանի բաժանումը և նաև Սովետական Միության կողմից չինացի մարքսիստների քննադատությունը և սոցիալական ժողովրդավարությունը։

ԱՄՆ-ում Հերբերտ Մաթյուսը Նյու Յորք Թայմս-ին 1946 թվականին ասել է. «Մենք պետք է նույն հորիզոնականում դնե՞նք ռուսական «ստալինիզմը» և գերմանական հիտլերականությունը։ Պետք է ասե՞նք, որ նա ֆաշիստ է»։ Էդգար Հուվերը՝ երկար ժամանակ Ազգային անվտանգության ծառայության ղեկավարը և երդվյալ հակահամայնավարը, գրել է «Կարմիր ֆաշիզմ» աշխատությունը։ 1920-ականներին Կու Կլյուքս Կլանը երբեմն անվանում էին ֆաշիստական[19]։

Ուելսի համալսարանի պրոֆեսոր Ռիչարդ Գրիֆֆիթսը 2005 թվականին գրել է, որ ֆաշիզմը ամենաշատ չարաշահված և ամենաշատ օգտագործվող բառն է մեր օրերում։ Ֆաշիստ բառն ավելի շատ օգտագործվում է հետպատերազմյան տարիներին ստեղծված կազմակերպությունների կողմից, իսկ գիտնականներն ավելի շատ օգտագործում են նեոֆաշիստ եզրույթը[20]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հղում անելով Բրիտանական հանրագիտարանին նկատում ենք, որ ֆաշիզմի արմատները գալիս են դեռևս Յակոբինյան դարաշրջանից կամ 19-րդ դարի վերջին Լուսավորության դարաշրջանի անկման հետ է կապված[21]։

Պատմաբանները, մասնավորապես Իռեն Կոլինսը և Հովարդ Փայնը Նապոլեոն 3-րդին տեսնում էին մի մարդու, ով ստեղծեց «ոստիկան պետություն» և ճնշեց լրատվությունը և կարելի է ասել ֆաշիզմի նախատիպը ստեղծեց[22]։ Ըստ պատմաբան Դեյվիդ Թոմսոնի՝ Իտալական վերածնունդը 1871 թվականին առաջնորդեց դեպի ֆաշիզմի վրեժին[23]։ Վիլյամ Շիրերը ֆաշիզմի առաջացումը կապեց այն ուղղության հետ, որը սկսվեց Ֆիխտեից, Հեգելից հասնելով Բիսմարկին և շարունակվեց մինչև Հիտլեր։ Ջուլիան Դիերքեսը տեսնում էր ֆաշիզմը որպես Իմպերիալիզմի կողմից բռնաճնշում[24]։

Դարի վերջը և Մորիսիզմի միաձուլումը Սորնոիզմով (1880–1914)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբան Զեվ Ստերնհելը ֆաշիզմի առաջացման հիմքերը տանում է դեպի 1880-ականներ և մասնավորապես կապում «դարի վերջը» (Fin de siecle era) թեմայի հետ։ Թեման հիմնված է «ապստամբությանը» նյութապաշտության, ռացիոնալիզմի, պոզիտիվիզմի, բուրժուական հասարակության և ժողովրդավարության։ «Դարի վերջ»-ի սերունդը աջակցում էր և ընդունում էր զգացմունքայնությունը, իռացիոնալիզմը, սուբյեկտիվիզմը և վիտալիզմը։ «Դարի վերջ» կոնցեպցիայի հիմքում ընկած է այն համոզմունքը, որ 1880-ականներց սկսած քաղաքակրթությունները գտնվում են ճգնաժամի մեջ և դրա հաղթահարման համար անհրաժեշտ են տոտալ լուծումներ։ «Դարի վերջ» դպրոցի ներկայացուցիչները համարում էին, որ անհատը միայն մի մասն է մեծ խմբերի, որոնք չպետք է դիտարկվեն ատոմիզացված անհատների խումբ։ Նրանք դատապարտում էին ռացիոնալիստական անհատականությունը՝ ազատական հասարակության և սոցիալական կապերի անարդյունավետությունը՝ լուծումներ տալու բուրժուական հասարակությունում։

«Դարի վերջը» իր վրա ազդեցություն է կրել բազմաթիվ զարգացած հոսանքների կողմից, մասնավոպես ՝ Դարվինյան կենսաբանությունը, Վագներյան գեղագիտությունը, Գուստավ լե Բոնի հոգեբանությունը, ինչպես նաև փիլիսոփաների ՝ Ֆրիդրիխ Նիցշեյի, Ֆյոդոր Դոստոևսկու և Հենրի Բերգսոնի Սոցիալական Դարվինիզմը, որը լայնամաշտաբ հավանության է արժանացել, չի սահմանազատել սոցիալական և ֆիզիկական կյանքի միջև, և դիտարկել է մարդկային պայմանները՝ անկարող պայքարելու սեփական գոյատևման համար։ Սոցիալական Դարվինիզմը հակադրվել է պոզիտիվիզմի այն պնդմանը, որ մարդ կարող է տարբերակել և կայացնել ռացիոնալ որոշում, որը մարդու բնավորության հատկանիշներից է, իսկ սոցիալական Դարվինիզմը կենտրոնանում է ժառանգականության, ռասայի և շրջակա միջավայրի վրա։ Սոցիալական Դարվինիզմը շեշտադրում է կատարում բիոխմբային ճանաչողության վրա և օրգանական հարաբերությունների դերին հասարակության ներսում համապատասխանող լեգիտիմությանը և կոչ անելով ազգայնականությանը։ Նոր տեսությունները ևս մերժում էին պոզիտիվիստների ռացիոնալ էակ լինելու տեսակետը և նշում էին, որ որոշումների կայացման վրա իր ազդեցությունն է ունենում մեծ մասամբ մարդու զգացմունքայնությունը և միևնույն ժամանակ ավելացնում, որ զգացմունքայնությունը քաղաքական հարցերում ավելի մեծ ազդեցություն է ունենում, քան բուն խնդիրը[25]։

Ջորջ Սորել

Գաետանո Մոսկան իր «Իշխող դասը» (1896) աշխատությունում զարգացրել է այն տեսակետը, որը պնդում է, որ բոլոր հասարակություններում գոյություն ունի կազմակերպված փոքրամասնություն, որը ավելի դոմինանտ է և կարող իշխել չկազմակերպված մեծամասնության վրա[26]։ Մոսկան պնդում էր, որ կազմակերպված փոքրամասնությունը ցանկացած գործունեություն կարող թ հեշըությամբ ավելի արդյունավետ իրականացնել[27]։

Անարխիստ Միխայիլ Բակունինը առաջարկել է կոնցեպտ գործի քարոզչությանը, որը հակասության մեջ էր դնում ուղղակի ներգործության գաղափարին, հատկապես կապված քաղաքականության նշանակության հետ՝ ներառելով հեղափոխական ճնշումները, և այս գաղափարը մեծ ընդունելության արժանացավ ֆաշիստների շրջանում, ովքեր գրավվեցին կոնցեպտով և այն հաստատեցին որպես ֆաշիզմի մաս[28]։

Չարլզ Մոուրաս

Ֆրանսիացի հեղափոխական սինդիկալիստ Ջորջ Սորելը կողմ էր քաղաքական ճնշումների լեգիտիմացմանը և իր աշխատության մեջ՝ «Մտորումներ բռնաճնշումների մասին» (1908) և այլ աշխատություններում ևս նա պաշտպանում էր ռադիկալ սինդիկալիստական գործունեությունը հեղափոխության հասնելու համար՝ վերացնելու կապիտալիզմը և բուրժուազիան վերջնական հատվածով[29]։

Միաձուլումը Մորիսիստական ազգայնականության և Սորնոիստական սինդիկալիզմի ազդել է ռադիկալ իտալացի ազգայնական Էնրիկո Կարդինիի հայացքների համար։ Կարդինին կարևորում էր անհրաժեշտությունը ստեղծելու ազգայնական-սինդիկալիստ շարժման, որը պետք է առաջնորդվեր էլիտար արիստոկրատիայի և հակադեմոկրատների կողմից, ովքեր հանրության շրջանում պետք է կիսվեին իրենց հեղափոխական գաղափարներով։ Կարդինին կարծում էր, որ Իտալիային անհրաժեշտ է պրոլետարիական ազգ, որը ի վիճակի կլինի պայքարել դեպի անկումը տանող իմպերիալիզմի հետ։ Կարդինիի հայացքները տեղը գտան աջ թևը ներկայացնող Իտալական Ազգային Ասոցացիայի(ԻԱԱ) գաղափարներում և նրանք շարունակելով միտքը նշում էին, որ իմպերիալիզմի հետևանք է քաղաքական դասակարգի կոռուպցիոն լինելը, լիբերալիզմը՝ որպես բացասական գործոն և այլն, որոնք հանգեցնում են հասարակության բաժանմանը։ Իտալացի սինդիկալիստները մերժում էին բուրժուական արժեքները, դեմոկրատիա, Մարքսիզմը, ինտերնացիոնալիզմը և պացիֆիզմը, բայց օժանդակում էին հերոսությունը, վիտալիզմը և բռնաճնշումները։ ԻԱԱ-ն պնդում էր, որ ազատական ժողովրդավարությունը երկարաժամկետ հեռանկար չունի մոդեռն աշխարհում և պաշտպանում էին ուժեղ պետության գաղափարը, և ուժեղ պետությունն է հնարավորություն ստեղծում մարդկանց մրցակցելու և հենց ուժեղ պետության ներսում ակնհայտ կլինի, ովքեր են այն ուժեղ խմբերը, որոնք կկարողանան գոյատևել և զարգացում ապահովել[30]։

Ֆիլիպո Թոմասի Մարինետտի

Ֆուտուրիզմը ինչպես մշակութային, այնպես էլ քաղաքական շարժում է եղել Իտալիայում, որը առաջնորդում էր Ֆիլիպո Մարինետին, ով հիմնադրել է «Futuris Manifesto»-ն 1908 թվականին, որը ևս քաղաքական բռնաճնշումները համարում էր անհրաժեշտություն՝ որպես քաղաքականության կարևոր տարր, քննադատելով ազատականությունը և պառլամենտական ժողովրդավարությունը։ Մարինետին մերժում էր պայմանական ժողովրդավարությունը, որը հիմնված է մեծամասնության իշխանության վրա և որպես նոր ձև ժողովրդավարության, նա նկարագրում էր իր աշխատությունում «Ժողովրդավարության Ֆուտուրիստական կոնցեպցիան»։ Աշխատությունում նշվում է․ « Մենք կարող ենք հրամաններ տալ ստեղծելու կամ ապամոնտաժելու թվեր, քանակներ, զանգվածներ, քանի որ մեզ մոտ թվաքանակը երբեք այնքան չլինի, որքան Գերմանիայում և Ռուսաստանում, և այս ամենը հեշտ է իրականացնել, քանի որ թվեր, քանակները, զանգվածները վճռական և ընդունա չեն»[31]։

Բենիտո Մուսոլինին ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Առաջին համաշխարհային պատերազմ և դրա հետևանքներ (1914-1929)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1914 թվականին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ազդարարումը զգալիորեն վատթարացրեց իտալացի քաղաքական գործիչների դիրքերը պատերազմում։ Իտալական սոցիալիստական կուսակցությունը (ԻՍԿ) դեմ էր պատերազմին, բայց շատ իտալացի հեղափոխական սինդիկալիստներ աջակցում էին պատերազմում Գերմանիայնի և Ավստրո-Հունգարիային՝ այն նպատակով, որ վերջինները կօգնեն իրենց՝ սոցիալիստների նկատմամաբ հաղթանակ տանելու հարցում։ Ֆաշիստ Անխելո Օլիվիերո Օլիվիետին 1914թ.-ի հոկտեմբերին նախաձեռնեց Ֆաշիստական միջազգային ակցիան։ Բենիտո Մուսսոլինին իր հակագեռմանական դիրքորոշման համար ԻՍԿ-ի թերթի խմբագրի պաշտոնից վռնդվելուց հետո միացավ ինտերվենցիոնիստներին՝ իրենց ֆաշիզմից առանձին գործունեության համար։ Ֆաշիզմ տերմինն առաջին անգամ օգտագործվել է 1915թ.-ին Մուսսոլինիի շարժման անդամների կողմից՝ Հեղափոխության ֆաշիզմը ակցիայի շրջանակներում[32]։

Հեղափոխության ֆաշիզմը ակցիայի առաջին հավաքը տեղի են ունեցել 1915թ.-ի հունվարի 24-ին, երբ Մուսսոլինին հայտարարեց, որ Եվրոպայի համար անհրաժեշտ է լուծել այս միջազգային խնդիրները, որը ներառում էր նաև պետական սահմանների հարցը, Իտալիայում և այլ վայրերում, որպեսզի արդարությունն ու ազատությունը ձեռք բերեն այն ժողովուրդները, որոնց մոտ դրանք առաջացել են։ Մասսայական ցույցերի և հավաքների կազմակերպումները ապարդյուն էին լինում և կազմակերպությանը պարբերաբար անհանգստացնում էին կառավարության սոցիալիստները[33]

Նմանատիպ քաղաքական գաղափարախոսություններ առաջացան նաև Գերմանիայում, երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Գերմանացի սոցիոլոգ Յոհան Պլենգը խոսում էր այն մասին, որ Նացիոնալ-սոցիալիզմը աճ է գրանցել Գերմանիայում, և, որ 1914 թվականի գաղափարները, որոնք պատերազմի գաղափարախոսությունն էին, դեմ էին 1789 թվականի Ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարախոսությանը։ Պլենգի խոսքերով՝ 1789 թվականի գաղափարներն իրենց մեջ ներառում էին մարդու իրավունքներ, ժողովրդավարություն, անհատականություն և հանդուրժողականություն, որոնք մերժվում էին 1914 թվականի գերմանական գաղափարախոսությամբ, որն էլ իր հերթին ներառում էր պարտավորություն, կարգապահություն, օրենք և իրավունք[33]։ Պլենգը հավատում էր, որ ռասսայական հանդուրժողականությունը պետք է փոխարինի խավերի դասակարգմանը, և ռասսայական եղբայրությունը կմիավորվի սոցիալական հասարակություն ստեղծելու պրոլետարիական Գերմանիային կապիտալիստ Բրիտանիայի դեմ կռվում։ Նա հավատում էր, որ 1914 թվականի շունչն ինքնադրսևորվել է «Ազգերի Լիգայի Ազգային սոցիալիզմ» կոնցեպտում։ Այս նացիոնալ-սոցիալիզմը պետական սոցիալիզմի ձև է, որը մերժում է անսահմանափակ ազատության գաղափարը և գտնում է, որ տնտեսությունը պետք է սպասարկի ամբողջ Գերմանիան՝ իշխանության հսկողության ներքո։ Նացիոնալ-սոցիալիզմի այս տեսակը հակադրվում է կապիտալիզմին՝ վերջինի հակագերմանական քաղաքականության համար, բայց պնդում էր, որ նացիոնալ-սոցիալիզմը տնտեսության ոլորտում կհասնի մեծ առաջընթացների։ Պլենգը ելույթ էր ունենում իշխող ավտորիտար ռացիոնալ համակարգ ստեղծելու գաղափարներով, որպեսզի նացիոնալ-սոցիալիզմը ստեղծվեր պետության հիերարխիկ տեխնոկրատիայի միջոցով։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմը Առաջին համաշխարհային պատերազմը դիտարկում էր տոտալ պատերազմի էության, հասարակության, պետության և տեխնոլոգիաների շրջանում հեղափոխություն իրականացնելու միջոց, քանի որ համաշխարհային պատերազմի բռնկումը և մասսայական մոբիլիզացումը կոտրեցին բոլոր պատերը քաղաքացիների և զինվորականների միջև, քանի որ քաղաքացիները դարձան ռազմական գործողությունների կարևորագույն մասնակիցը՝ տնտեսական զարգացման տեսանկյունից և այդպես առաջացավ «ռազմական քաղաքացի» հասկացությունը, որտեղ բոլոր քաղաքացիները ինչ-որ ձևով ներառված էին ռազմական գործողություններին պատերազմի ընթացքում։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը հզոր պետությունների կայացման հիմք դարձավ, որը հնարավորություն ուներ միլիոնավոր մարդկանց մոբիլիզացնելու և հայրենիքի պաշտպանության համար ռազմաճակատ ուղարկելու կամ զարգացնելու տնտեսական ենթակառուցվածքները՝ օգնելով ռազմաճակատում գտնվողներին։ Պետությունը նաև քաղաքացիների կյանքին առանց որևէ թույլտվության խառնվելու իրավունք ուներ։ Ֆաշիզմը ռազմական տեխնոլոգիական զարգացումը և պետության ամբողջական մոբիլիզացումը պատերազմումը տեսնում էր, որպես նոր դարաշրջանի սկիզբ, որում պետք է հզոր պետությունը և քաղաքական բոլոր ուժերը միաձուլվեին, իսկ այն առասպելը, որը նրանք պնդում էին, պետք է հաղթանակեր զարգացման և ժողովրդավարության դարաշրջանի առասպելի նկատմամբ։

Բոլշևիկյան հեղափոխության հետևանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը 1917 թվականին, որի արդյունքում բոլշևիկները՝ Վլադիմիր Լենինի գլխավորությամբ հաստատեցին իրենց իշխանությունը Ռուսաստանում և մեծապես ազդեցություն ունենալով ֆաշիզմի զարգացման հարցում։ Մուսոլինին հանդիսանալով Ֆաշիստական հեղափոխական շարժման առաջնորդ, ի սկզբանե ողջունեց Բոլշևիկյան հեղափոխությունը, սակայն հետագայում փոխվեց նրա կարծիքը և նա հայտարարեց, որ Լենինն իր գործունեությամբ նմանվում է Ռուսական կայսրության վերջին ցար՝ Նիկոլայ 2-րդին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ֆաշիստները սկսեցին հակամարքսիստական օրակարգեր մշակել։

Լիբերալիստները նշում են, որ բոլշևիզմի և ֆաշիզմի համեմատության ժամանակ տեսնում ենք, որ նրանք ընդհանուր կետեր շատ ունեն, մասնավորապես անհրաժեշտությունը ավանգարդային իշխանության, երկուսն էլ կողմնորոշված են դեպի հեղափոխություն իրականացնելու, ունեն բանվորների կամ պրոլետարների հավասարության գաղափարներ, կենտրոնացած են միակուսակցական պետություն ունենալուն և այլն։ Նրանց տարբերությունը հիմնականում ռազմավարության և մարտավարության մշակման մեջ էր։ Բոլշևիկները շեշտադրում էին անհրաժեշտությունը ունենալու կազմակերպված մասնակցային ժողովրդավարություն և ինտերնացիոնալիստական հայացքներ հասարակության համար, իսկ ահա ֆաշիստները կենտրոնացել էին հիպեր-ազգայնականության վրա և բաց թշնամանք ժողովրդավարության հանդեպ և դիտարկելով հիերարխիկ սոցիալական կառուցվածքը սեփական նպատակների իրաանացման համար։Առկա անտագոնիզմը երկու ուղղությունների միջև ստիպում էր մասնավորապես ֆաշիստներին իրենց համարել հակամարքսիստներ։ Եվ հենց ինքը Մուսոլինին սկսած 1919 թվականից սկսեց ղեկավարել բոլոր ֆաշիստական կազմակերպությունները և ստեղծեց «Ֆաշի դի կոմբատիմենտոն» (Մարտական միություն)։

1919 թվականի ֆաշիստական մանիֆեստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1919 թվականին ֆուտուրիստական շարժման ղեկավար Ֆիլիպո Մարինետին ստեղծեց «Իտալական ֆաշիզմի պայքարի մանիֆեստը»։ Մանիֆեստը ներկայացվեց 1919 թվականի հունիսի 6-ին «Լի Պոպոլո Դը Իտալիա» ֆաշիստակական թերթում։ Մանիֆեստը աջակցում էր կանանց և տղամարդկանց ունիվերսալ ընտրական իրավունքի ստեղծմանը (հետագայում այն ռեալիզացվեց 1925 թվականին, բայց մասնակի և հետագայում անգամ մնաց նույն վիճակում,երբ այլ կուսակցությունների գործունեությունը արգելվեց)։ Ընտրական համակարգը հիմնվելու էր համամասնական ներկյացուցչության վրա, կառավարության ձևավորումը հիմնվելու էր կորպորատիստական համակարգի վրա, այսինքն ստեղծվելու էին «Ազգային խորհուրդներ», որոնք ընտրելու էին պրոֆեսիոնալներից և առևտրային դասի ներկայացուցիչներից, ովքեր պետք է իրականացնեին օրենսդրական իշխանությանը և ներկայացնեին աշխատավորների, արդյունաբերողների և մնացած դասակարգերի շահերը, ինչպես նաև պետք է հետևեին առողջապահության, հաղորդակցության և այլ ոլորտների համաչափ զարգացմանը և այս պարագայում ան դառնում էր հռոմեկան Սենատի նմանակը։ Մանիֆեստը նպաստելու էր 8 ժամյա աշխատանքային օրվա հաստատումը բոլոր աշխատողների համար, մինիմալ աշխատավարձի շեմ, աշխատողների ներկայացվածությունը արդյունաբերական մենեջմենթի իրականացման համար, արհմիությունների նկատմամբ վստահության մակարդակի բարձրացումը, տրանսպորտային սեկտորի ճանաչումը, ապահովագրության ինստիտուտի ներդրումը, թոշակի անցման տարիքը 65 տարեկանից իջեցվեց 55 տարեկան, կրճատվելու էր կրոնական կառույցների քանակը և պետք է իրականացվեր ռազմական պայմանագրերի վերանայում, որպեսզի կառավարությունը կարողանար բանակի թիվը ավելացներ 85 տոկոսով։ Ինչպես նաև պետք է ստեղծվեր ավելի արդյունավետ գործող ոստիկանական ծառայություն, ազգային արդյունաբերության ազգայնացում պետք է իրականացվեր և արտաքրին քաղաքակությունը պետք է լիներ խաղաղարար, բայց մրցակցային[34]։

Մյուս իրադարձությունները, որոնք ազդեցին Իտալիայի ֆաշիստների վրա, կապված է իտալացի ազգայնական Գաբրիել Անունզոյի կողմից «Կարնարոյի խարտիայի» ստեղծմամբ 1920 թվականին։ Անունզոն և Ամբրիսը ձևավորել են խարտիան, որը պաշտպանում էև ազգային-սինդիալիստական կորպորատիվ արտադրողականությունը, որը Անունզոնի նաև ՝ քաղաքական հայացքների արտացոլումն է։ Շատ ֆաշիստներ տեսնում էին Կարնարոյի խարտիան, որպես իդելական սահմանադրություն Իտալիայի համար։ Այս բնավորությունը ագրեսիայի արտացոլվեց Հարավսլավիայի և հարավային սլավոնները հետապնդվում էին իտալական ֆաշիստների կողմից և հատկապեց խորվաթների և սերբերի նկատմամբ[35]

Իտալիայի ֆաշիստները 1920 թվականին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1920 թվականին, արդյունաբերական ոլորտում աշխատողների գործադուլը հասավ իր բարձրակետին ու 1919 և 1920 թվականները ընդունված է անվանել «Կարմիր տարիներ»։ Մուսոլինին և ֆաշիստները հանձնառնեցին նախաձեռնություն վիճակը կայունացնելու և Իտալիայում խաղաղություն հաստատելու համար և սկսեցին հաշտության եզրեր գտնել բիզնես արդյունաբերության և գործադուլ անողների միջև[36]։

Ֆաշիստները իրենց համար քաղաքական հակառակորդ էին համարում հիմնականում սոցիալիստներին, ովքեր այդ պահին Իտալիայում մեծամասնություն էին կազմում, ովքեր դեմ էին 1-ին աշխարհամարտում Իտալիայի ներգրավմանը։ Ֆաշիստները և Իտալիայում աջերին ներկայացնող ուժերը որոշ առումներով կիսում էին գաղափարները։ Երկու ուղղություններն էլ Մարքսիզմից որոշ տարրեր էին պարունակում, մերժում էին դասակարգային պայքարը և հավատում էին մերիտոկրատիային։ Ֆաշիստները օժանդակում էին հակասոցիալիստական քարոզարշավները ՝ համագործակցելով անգամ այլ կուսակցությունների հետ, որպեսզի կարողանան ամբողջովին վերացնեն սոցիալիստական կուսակցությունը Իտալիայում[37]։

Ֆաշիստները ձգտում էին Իտալացի պահպանողականներին ևս դիտարկել իրենց քաղաքական օրակարգում, քանի որ պահպանողականնները դավանում էին արժեքներ, որոնք ընդունելի էին ֆաշիստների կողմից և որոշները պետք է դառնաին ՝ որպես պետական նպատակ իրականացնելու համար։ Մասնավորապես պահպանողականները և ֆաշիստները արժևորում էին ընտանիքը, կին աշխատողների քանակի կրճատումը և կարևորելով նրանց մայրական դերը, բայց որոշ արժեքներ կամ գաղափարներ չէին ընդունում ֆաշիստները, դրանք էին պոպուլիզմը, հանրապետականությունը և հակակլերիկալիզմը։ Ֆաշիստները արգելեցին այնպիսի գրքերի հրատարակումը, որոնք հղիության արհեստական ընդատման մասին էին և առհասարակ բարձրացվեցին տունգանքները արհեսատական ընդհատումների դեպքում հատկապես 1926 թվականին, և հետագայում աս երևույթը համարվեց հանցագործություն պետության դեմ[38]։

Առհասարակ ֆաշիստաան շարժումը ընտրություններում հաղթելու համար բավականին փոքր հնարավորություններ ուներ, քանի որ փոքր էր և շարժումը հիմնականում ակտիվ էր երկրի հյուսիսային հատվածում և 1921 թվականին այնուամենայնիվ նրանք կարողացան ստանալ մոտավորապես 250 հազար ձայն։

Ֆաշիստական բռնաճնշումները 1922 թվականին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1922 թվականի սկզբին, ֆաշիստ օրենսդիրները մշակեցին ռազմավարություն սոցիալիստներին վերջնականապես ջլատելու և առհասարակ իտալաան քաղաքները իրենց վերահսկողության տակ պահելու համար։ Ֆաշիստները հանդիպեցին դիմադրության Իտալիայի հյուսիսային իշխանությունների կողմից և դա որոշակիորեն խոչընդոտներ ստեղծեց ֆաշիստների համար։ Հետագայում ֆաշիստները սկսեցին հարձակումներ գործել սոցիալիստների շենքերի վրա, ինչպես նաև հարձակումներ գործել Կաթոլիկ արհմիությունների վրա Կրեմոնայում և ուժի գործադրմամբ ստիպեցին իտալիաական կողմնորոշում ընդունել Բոլցանոյի և Տրենտոյի շրջանի գերմանախոս բնաչությանը։ Հյուսիսային քաղաքները իրենց ազդեցությունը ամրապնդելուց հետո, ֆաշիստների հաջորդ նպատակը Հռոմն էր[39]։

Բենիտո Մուսոլինի ՝ «Արշավ դեպի Հռոմ»

1922 թվականի հոկտեմբերի 24-ին․ Ֆաշիստական կուսակցությունն անցկացրեց կոնգրես Նեապոլում, որտեղ Մուսոլինին հրամայեց սև շապիկավորներին (Ֆաշիստական ոստիկանությունը Իտալիայում) իրենց ազդեցության տակ վերցնել հանրային շենքերը և գնացքները և շրջափակել Հռոմը երեք կողմից։ Ֆաշիստները ինչպես նաև ձգտում էին իրենց վերահսկողության տակ վերջնական վերցնել Հյուսիսային Իտալիայի փոստային ծառայություննները և գնացքները, թեև Իտալական կառավարությունը, որը առաջնորդվում էր ձախակողմյան ուժերի կողմից, պառակտված էր և չկարողացավ արժանի արձագանք տալ ֆաշիստների գործողություններին։ Էմանուել 3-րդ թագավորը կարծում էր, որ այս ամենը հնարավոր է հանգեցնի արյունահեղությունների Հռոմում և փորձեց կոշտ արձագանք թույլ չտալ և ֆաշիստների ցանկություննները բավարարելու որոշեց Բենիտո Մուսոլինիին նշանակել Իտալիայի վարչապետ և Մուսոլինին հոկտեմբերի 30-ին ստանձնեց այդ պաշտոնը։ Ֆաշիստական քարոզչությունը այս իրադարձությունները անվանեց «Արշավ դեպի Հռոմ», և հերոսական պատմություններ սկսեց պատմել[40]։

Ֆաշիստական Իտալիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբան Ստենլի Փայնը Ֆաշիզմի վերաբերյալ Իտալիայում ասել է․ «Առաջին հերթին քաղաքական դիկտատուրա․․․Ֆաշիստական կուսակցությունն ինքնին համարյա դարձավ ամբողջապես բյուրոկրատիզացված և ենթարկող, բայց ոչ թե պետությանը, այլ հենց կուսակցությանը։ Մեծ բիզնեսը, արդյունաբերությունը և ֆինանսները պահպանեցին ինքնիշխանությունը սկզբնական տարիներին։ ուժային կառույցները վայելում էին կատարյալ ազատություն․․․ Ֆաշիստական ոստիկանությունը դրվեց ռազմական վերահսկողություն տակ․․․ Դատական համակարգը ևս որոշակիորեն ինքնուրույնություն էր վայելում։ Ոստիկանությունը շարունակվում էր ուղղորդվել պետական ծառայողների կողմից և կուսակցության առաջնորդների ազդեցության տակ չէր․․․Չէր ստեղծվել նոր ոստիկանական էլիտա․․․Չէր եղել ոչ մի խնդիր Կաթոլիկ եկեղեցին վերահսկողության տակ պահելու համար․․․․․Մշակութային կյանքը ևս ինքնուրույն էր, և ոչ մի քարոզչության և մշակույթի նախարարություն գոյություն չուներ․․․ Մուսոլինիի ռեժիմը արյունահեղ չէր և բռնաճնշումների մեթոդին շատ չէր դիմում»[41]։

Մուսոլինիի իշխանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշանակվելով Իտալիայի վարչապետ, Մուսոլինին ստիպված է ձևավորել կառավարությունում կոալիցիա, որովհետև ֆաշիստները չէին վերահսկում իտալական պառլամենտը։ Մուսոլինիի կոալիցիոն կառավարությունը նախընտրեց իրականացնել տնտեսական ազատական քաղաքականություն, որի իրականացնողը ֆինանսների նախարար Ալբերտո Դի Ստեֆանին էր, ով հանդիսանում էր Ցենտրիստական կուսակցության անդամ և նա պետք է բալանսավորեր բյուջեն՝ տնտեսական համաչափ քաղաքականություն իրականացնելու համար։ Իրականում, այս փոփոխությունները կառավարության գործունեության մեջ նպաստեցին, որ Մուսոլինիի ռեժիմը սահմանափակի բռնաճշնումները իր գործունեության մեջ[42]։

Ֆաշիստները սկսեցին իրենց փորձը հաստատելու ֆաշիզմը Իտալիայում Ակերբոյի օրենքի օգնությամբ, որը երաշխավորում էր պլյուրալիզմ պառլամենտում բոլոր այն կուսակցությունների համար, ովքեր ընտրություններում կհավաքեն 25 և ավել տոկոս ձայներ։ Ֆաշիստական պրոպագանդայի արդյունքում նրանք կարողացան ընտրություններում կազմել մեծամասնություն և դառնալ հիմնական իշխող ուժը։ Ընտրություններից հետո իտալական քաղաքական կյանքում բազում սկանդալներ տեղի ունեցան։ Մասնավորապես ֆաշիստները կազմակերպեցին Սոցիալիստական կուսակցության պատգամավոր Ջակոմո Մատեոտիի (1929 թվականին նրա անունով կամուրջ է բացվել) սպանությունը, լիբերալները և ձախ իշխանական փոքրամասնությունը բողոքի ակցիաներ էին կազմակերպում ընդդեմ ֆաշիստների, որը հայտնի դարձավ՝ Ավենտիդի պառակտում անվանվամբ։ 1925 հոկտեմբերի 3-ին, Մուսոլինին դիմեց պառլամենտի ֆաշիստներին և նրանց միջոցով հայտարարեց, որ Մուսոլինին ամբողջ պատասխանատվությունը վերցնում է իր վրա, սակայն միևնույն ժամանան նա պնդում էր, որ իր գործողությունը։ Մուսոլինին իրեն հռչակեց Իտալիայի դիկտատոր, ստանձնելով կառավարության գործունեության վերաբերյալ ամբողջ պատասխանատվությունը և հայտարարեց պառլամենտի ցրման մասին։ 1925-1929 թվականներին ֆաշիզմն ամրապնդեց իր դիրքերը իշխանությունում, ընդիմադիր պատգամավորներին արգելվեց մուտք ունենալ պառլամենտ, և 1925 թվականի դեկտեմբերի դեկրետով Մուսոլինին պատասխանատվություն էր կրում միայն Թագի առաջ[43]։

Կաթոլիկ եկեղեցու աջակցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1929 թվականին ֆաշիստական ռեժիմը ստացավ կաթոլիկ եկեղեցու օրհնությունը, երբ ռեժիմը կոնկորդատ կքնեց եկեղեցու հետ, որը հայտնի է «Լաթանյան համաձայնագիր», որը պապականությանը հնարավորություն էր տալիս ունենալ պետական ինքիշխանություն և ֆինանսական ազատություն եկեղեցու հետ կապված ֆինանսները տնօրինելու համար։ Համաձայնագրի ստորագրումից շատ անցած Մուսոլինիի անձնական խոստովանությամբ, եկեղեցին սպառնացել էր նրան «հեռացնել», մասնակիորեն անհասկանալի բնույթի պատճառով, ինչպես նաև նրա համար, որ նա վերջին 3 ամսվա ընթացքում բռնագրավել էր ավելի շատ կաթոլիկ նյութեր, քան նախորդ 7 տարիների ընթացքում1930- ականների վերջին Մուսոլինին դարձավ ավելի եկեղեցադեմ և սկսեց քննադել Կաթոլիկ եկեղեցուն և քննարկում էր, թե ինչպես քանդել եկեղեցին։ Նա այնպիսի դիրքորոշում ստանձնեց, որ հանրության շրջանում քարոզում էր, որ եկեղեցին հակասում է իտալական ժողովրդի ազգային արժեքներին և առհասարակ այդ ժամանակվա իշխանությունների որդեգրած պետականության զարգացմանը ուղղված նպատակները հանդիպում են պապականության մերժմանը։ Իր գրքում Մուսոլինինիի այրին Ռեյչելը ասում էր, որ իր ամուսինը մինչև իր կյանքի վերջը մնացել էր աթեիստ և առհասարակ իր ամուսինը կյանքը ապրել է առանց մեղքերի[44]։

Գերմանիայի ազգային-սոցիալիստները նմանատիպ քաղաքականություն էին իրականացնում իրենց երկրում։ Գեստապոն բռնագրացվեց հարյուրավոր եկեղեցիներ Գերմանիայում և Ավստրիայում, և եկեղեցիների վրայից հեռացրեց բոլոր խաչերը։ Եկեղեցին հղում անելով ֆաշիստական սվաստիկային, այն հռչակել են Սատանայի նշան, որի պատճառով եկեղեցական երիտասարդական մի շարք կազմակերպությունների գործունեությունը և առհասարակ ստեղծումը արգելվել էր և իրենց մի շարք լիազորություններից զրկվել են։ Եվ կառավարությունը թույլատրել էր նացիստներին եկեղեցական նյութերի նկատմամբ իրականացնել գրաքննություն։ Ավելի քան 2720 եկեղեցական է ձերբակալվել Գեստապոյի կողմից և ուղարկվել Դախաույի համակենտրոնացված ճամբար, որից ավելի քան 1000-ը զոհվել է[45]։

Կորպորատիստական տնտեսական համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիստական ռեժիմը ստեղծել էր կորպորատիստական տնտեսական համակարդգ 1925 թվականին «Պալացո Վիդիոնի պակտ»-ով, որում իտալացի աշխատողների ասոցացիաները և ֆաշիստական առևտրային միությունները համաձայնվեցին ընդունել միմյանց, որպես աշխատավոր դասակարգի ներկայացուցիչներ շահերը ներկայացնող կառույցներ։ Ֆաշիստական ռեժիմը ստեղծեց Կորպորացիաների նախարարություն, որը կազմակերպում էր 22 ոլորտային կորպորացիաների գործունեությանը, արգելվեց աշխատողների գործադուլները և 1927 թվականին ստեղծվեց փաստաթուղթ, որով կարգավորվում էր աշխատողների իրավունքները և պարտականությունները։ Գործնականում այս կորպորացիաները կարողանում էին որոշակիորեն ինքնուրույնություն ունենալ, բայց այնուամենայնիվ ռեժիմը շատ լուրջ վերահսկողական լծակներ ուներ նրանց նկատմամբ[46] ։

Ագրեսիվ արտաքին քաղաքականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1920-ականներին Ֆաշիստական Իտալիան նպատակ ուներ իրականացնելու ակտիվ և ագրեսիվ արտաքին քաղաքականություն, նպատակ ունենալով հարձակվել Հունաստանի վրա, ավելացնել իր տարածքները Բալկանյան թերակղզում, պլանավորում էր պատերազմ սկսել Թուրքիայի և Հարավսլավիայի հետ, վերջինիս պարագայում հասցնել երկիրը քաղաքացիական պատերազմի՝ աջակցելով խորվաթ և մակեդոնացի սեպառատիստներին, որպեսզի լեգիտիմացնեն իտալական զորքերի ներխուժումը և հետո Ալբանիային դե ֆակտո սեփական պրոտեկտորատի տակ, որին նրանք հասան 1927 թվականին դիվանագիտական ճանապարհով։ Հաշվի առնելով, որ Իտալիայի աֆրիկյան գաղութները սկսել էին անկախության նշույլներ տալ, ֆաշիստական իշխանությունը ավելի խստացրեց գաղութների կառավարումը և եթե նախկինում տեղացի առաջնորդներն էին ղեկավարում գաղութները, ապա ֆաշիստական Իտալիան փոխեց այդ քաղաքականությունը և սկսեց գաղութներում մասայական սպանությունների և բռնաճնշումների միջոցով ամրապնդել իրենց իշխանությունը և այդ քաղաքականությունը հատկապես իրականացվեց Լիբիայի նկատմամբ և այդ ամենից տուժեցին անապատներում ապրող բեդվինները, և ընդհանուր առմամբ Աֆրիկայում սպանվել է մոտավորապես 100 հազար բեդվին[47]։

Իտալական մոդելի հաստատումը Հիտլերի կողմից

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պուտչի գարեջրատան պայթեցումը

Արշավ դեպի Հռոմ գործողությունից հետո ֆաշիզմի վերաբերյալ գաղափարները հատկապես տարածվեցին Գերմանիայում և այդ գաղափարախոսության գլխավոր ջատագովը Ադոլֆ Հիտլերն է, որը արշավից դեռ 1 ամից առաջ սկսեց կառուցել սեփական ֆաշիստական-նացիստական մոդելը։ Ֆաշիստական գաղափարախոսության ջատագովներից էր նաև Էրիխ Լուդենդորֆը, և նրանք փորձեցին «Արշավ դեպի Հռոմ» նախաձեռնությունը պրոեկետել «Արշավ դեպի Հռոմ» գործողության վրա և արդյունքում 1923 թվականին իրականացրած գործողության արդյունքում Մյունխենի հայտնի պայթեցվեց հայտնի Պուտչի գարեջրատունը[48]։

Մեծ ևամի միջազգային ազդեցություն և Երկրորդ աշխարհամարտի առաջացման պատճառներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական դժվարությունների առաջացմանը պատճառը 1920-ականների վերջերին արդյունք էր սկսված մեծ տնտեսական ճգնաժամի, որը ամբողջ աշխարհում առաջացրեց սոցիալական դժվարություններ։ Ըստ պատմաբան Ֆիլիպ Մորգանի՝ Մեծ տնտեսական ճգնաժամը ազդակ էր ֆաշիզմը Իտալիայից դուրս տարածելու համար։ Ֆաշիստական քարոզչությունը ճգնաժամի առաջացման պատճառը 1930-ականներին բարդեցին փոքրամասնությունների և այլ մարդկային «տարրերի» վրա։ Ինչպես նաև մեղքը բարդվում էր Հրեա-Մասոնա- բոլշևիկյան անձանց վրա, իբրև կազմակերպված դավադրություն աշխարհի դեմ և ձախ ինտերնացիոնալիստներին և երկրներ արտագաղթած իմիգրանտներին[49]։

Գերմանիայում այդ ժամանակները նպաստեցին «Ազգային սոցիալիստական գերմանացի աշխատողների կուսակցության» ծագմանը, որի գործունեության արդյունքում վերացվեց Վայմարյան Հանրապետությունը և հաստատվեց ֆաշիստական ռեժիմ՝ Ադոլֆ Հիտլերի գլխավորությամբ։ 1933 թվականին նացիստների առաջխաղացման և իշխանության գալու արդյունքում ազատական ժողովրդավարությունը Գերմանիայում վերացվեց և նացիստները ազգին մոբիլիզացնում էին պատերազմի համար, քանի որ Հիտլերը էքսպանսիոնիստական նպատակներ էր ծրագրել Գերմանիայի համար։ 1930-ականներին Նացիստները ընդունեցին մի շարք ռասիստական օրենքներ, որոնք բավականին լուրջ խտրականության տարրեր էին պարունակում և հատկապես այն ուղղված էր հրեաների դեմ.[50]։

Ֆաշիստական շարժումներն ամբողջ Եվրոպայում սկսեցին հզորանալ։ Հունգարիայում ֆաշիստ Գյուլա Գյոմբյոշը կարողացավ դառնա; վարչապետ 1932 թվականին և փորձեց «Ազգային միասնություն» ֆաշիստական կուսակցության ազդեցություն երկրում։ Նա սահմանեց 8 ժամյա աշխատանքային օր, և 40 ժամ շաբաթվա համար և ձգտում էր երկրում զարգացնել կորպորատիստական տնտեսական համակարգ, ինչպես նաև ուներ տարածքային պահանջներ հարևանների նկատմամբ։ Ֆաշիստական «Երկաթե գվարդիա» շարժումը Ռումինիայում ստացավ քաղաքական աջակցություն 1933 թվականին, ստացավ ներկայացուցչական տեղ կառավարությունում և ֆաշիստները սպանեցին անգամ Հունգարիայի վարչապետին՝ Իոն Դուկային։ 1934 թվականի փետրվարի 6-ին Ֆրանսիան հանդիպեց ֆաշիստների ամենամեծ քաղաքական շարժմանը (Դրեյֆուսի դատ), որին աջակցում էին նաև աջ ծայրահեղական ուժերը, և արդյունքում Փարիզում մասայական բախումներ տեղի ունեցան, եղան նաև զոհեր և ֆրանսիական կառավարությունը ստիպված էր լուրջ քաղաքական բռնաճնշումներ գործադրել ֆաշիստների նկատմամբ[51]

Մեծ ճգնաժամի ժամանակ, Մուսոլինին որոշեց բարձրացնել պետության դերը տնտեսական հարաբերություններում։ Նա դատապարտեց այդ ժամանակվա «սուպերկապիտալիզմը» և հայտարարեց, որ այս ուղղության որդեգրումը դեռևս սկսել էր իր անկումայնությունը ցույց տալ 1914 թվականից և այն աջացկում էր անսահմանափակ սպառողականությունը և ձգտում էր ստեղծել ստանդարտացված մարդկային տեսակ։ Իտալիայի ֆաշիստները ստեղծեցին «Արդյունաբերական վերակառուցման ինստիտուտ» (ԱՎԻ) մեծ պետական ֆիրմա,որը ապահովում էր պետական օժանդակություն սնանկացող մասնավոր ձեռնարկությունների համար։ ԱՎԻ-ն դարձավ մշտական պետական ինստիտուտ ֆաշիստական Իտալիայում և բավականին մեծ օժանդակություններ հատկացրեց մասնավոր ձեռնարկություններին։ Հիտլերը ազգայնացրեց 500 ընկերություններ 1940-ականների սկզբից միայն։ Մուսոլինին կարողացավ իտալական բանկերի անկումը թույլ չտալ, ինչպես նաև նրանք կարողացան իտալական կապիտալի 48․5 տոկոսը պահպանել երկրում։ Եվ ընդհանուր առմամբ Իտալիան և Գերմանիան իրենց տնտեսությունները կազմեցին այնպես (հովանավորման համակարգ), որպեսզի բոլոր հիմքերն ունենան պատերազմ սկսելու համար[52]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ (1939-1945)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիստական Իտալիայում և նացիստական Գերմանիայում և Մուսոլինին և Հիտլերը տարածքներ նվաճելու մեծ ցանկություններ ունեին և այդ նպատակների իրականացման համար իրենց արտաքին քաղաքականության օրակարգը սահմանել են դեռևս 1930-ականներին և այդ ծրագրերի իրականացման կիզակետը 1940-ականներն էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։

՝ հաստատելով իտալական գերիշխանությունը Միջերկրական ծովում և ապահովելով Իտալիայի մուտքը դեպի Ատլանտյան օվկիանոս և ստեղծել իտալական spazio vitale («կենսական տարածք») Միջերկրական և Կարմիր ծովերի տարածաշրջաններում։

Մուսոլինին կոչ է արել վերականգնել իրեդենտիստական իտալական պահանջները։ Նա նպատակ ուներ Իտալիայի գերիշխանությունը հաստատել ամբողջ Միջերկրական ծովի ավազանում և որով կկարողանար ապահովել իր մուտքը դեպի Ատլանտյան օվկիանոս և կստեղծեր Իտալիայի համար կենսական տարածք Միջերկրական ծովի և Կարմիր ծովի ավազաններում։ Հիտլերը Գերմանիայի նպատաների իրականացումը անվանում էր ևս կենսատարածքի ստեղծում Արևելյան Եվրոպայում՝ ներառելով տարածքներ Սովետական միությունից, որոնք պետք է գաղութացվեին գերմանացիների կողմից[53]։

1935-1939 թվականներին Գերմանիան և Իտալիան պահանջ բարձրացրեցին տարածքների և համաշխարհային ազդեցության։ Իտալիան 1935 թվականին ներխուժեց Եթովպիա և այդ քայլը դատապարտվեց Ազգերի լիգայի կողմից և Իտալիան ենթարկվեց միջազգային մեկուսացման։ 1936 թվականին Գերմանիան վերառազմականացրեց Ռայնլանդի շրջանը, որը ապառազմականացվել էր Վերսալի պայմանագրի արդյունքում։ 1938 թվականին Գերմանիան անեքսիայի ենթարկեց Ավստրիան և Իտալիան աջացեց Գերմանիային Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ կապված բանակցություններում, ինչը հանգեցրեց նրան, որ 1938 թվականին կնքվեց Մյունխենյան գործարքը, որի արդյունքում Սուդեթի մարզն անցավ Գերմանիայի տիրապետության տակ։ Այս ամենից օգտվելով 1939 թվականին Հիտլերը հարձակվեց Չեխոսլովակիայի վրա։ Իտալիան ևս տարածքային պահանջներ ներկայացրեց Ֆրանսիային և Բրիտանիային։ 1939 թվականին Գերմանիան պատրաստվել էր պատերազմի Լեհաստանի հետ, բայց ի սկզբանե փորձեց տարածքներ կորզել դիվանագիտական ճանապարհով։ Լեհական կառավարությունը չէր հավատում Հիտլերին և չընդունեց Գերմանիայի պահանջները[53]։

Լեհաստանի վրա Գերմանիայի հարձակումը Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և իրենց դաշնակիցների կողմից համարվեց անընդունելի և արդյունքում վերջիններս պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային՝ որպես ագրեսորի և այդպիսով սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։ 1940 թվականին Մուսոլինին առաջնորդեց Իտալիային դեպի երկրորդ համաշխարհային պատերազմ, որպես Գերմանիային դաշնակից։ Մուսոլինին գիտեր, որ Իտալիան չունի այն ռազմաան ներուժը դիմակայելու Ֆրանսիային և Մեծ Բրիտանիային և հետևաբար սպասեց մինչև Ֆրանսիան օկուպացվեց Գերմանիայի կողմից։ Եվ այս պարագայում շատ հավանական էր, որ Իտալիան կարող էր կորզել տարածքներ հենց Ֆրասիայից։ Գերմանիայի ծրագրերը Մեծ Բրիտանիան գրավելու 1940 թվականին ձախողվեց և ուղղությունը տեղափոխվեց դեպի Սեվետական միություն և սկսվեց Բարբարոսա ծրագիրը։ Ֆաշիստ դաշնակիցները հաստատեցին իրենց իշխանությունը գրեթե ամբողջ Եվրոպայում։ Երկար ձգձգվող պատերազմը, մի քանի ճակատներում մի շարք պարտությունները թուլացրին Իտալիան և նա կարիք ուներ Գերմանիայի աջակցությանը[54]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիստները իրականացրեցին հրեաների Հոլոքոստը և որից տուժեցին նաև լեհերը և այլ ազգերի ներկայացուցիչներ։

1942 թվականից հետո Նացիստական ուժերը սկսեցին ձախողվել, Իտալիան բավականին թուլացել էր և անգամ գերմանական աջակցությունը չվերականգնեց նրանց ուժերը, ինչի արդյունքում հակառակորդները կարողացան գրավել Իտալիան և հեռացնել Մուսոլինիին իշխանությունից և ձերբակալել Էմանուել 3-րդ թագավորին, չնայած այն հանգամանքին, որ նա հայտարարել էր, որ Իտալիան անցնում է Հիտլերի թշնամիների կողմը։ 1943-1945 թվականին Գերմանիան բազմաթիվ պարտություններ էր կրում և նրա ուժերը գնալով սպառվում էին։

1945 թվականի ապրիլի 28-ին Մուսոլինին ձերբայակվեց Իտալական կոմունիստ պարտիզանների կողմից։ Ապրիլի 30-ին 1945 թվականի Հիտլերը ինքնասպանություն գործեց։ Դրանից հետո նացիստական ռեժիմը պարտություն կրեց և 1945 թվականի նոյեմբերից մինչև 1949 թվականը սկսվեց Նյուրենբերգյան դատավարությունը և հազարավոր նացիստներ դատապարտվեցին։

Հետպատերազմյան շրջան (1945-ից հետո)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դաշնակիցների հաղթանակը Երկրորդ աշխարհամարտում ազդարարեց նացիստական ռեժիմի շատ ռեժիմների կործանումը Եվրոպայում։ Նյուրենբերգյան դատավարությունը դատապարտեց նացիստ առաջնորդներին մարդկության դեմ կատարած հանցագործությունների համար ՝ ներառելով հոլոքոստը։

Ֆալանգիստ Ֆրանցիսկո Ֆրանկոյի ֆաշիստական ռեժիմը Իսպանիայում պաշտենապես չեզոք էր ամբողջ երկրորդ համաշխարհային պատերազմում և գոյատևեց ֆաշիստական ուժերի կործանումից հետո։ Ֆրանկոյի իշխանության գալը մեծապես աջակցություն էր ստացել Ֆաշիստական Իտալիայից և Նացիստական Գերմանիայից և դա հատկապես ակնառու էր Իսպանիայում քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ և որպես դաշնակից, Ֆրանկոն մի շարք կամավորներ է ուղարկել Գերմանական զորքերի կազմում կռվելու համար, հատկապես ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմում։ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Ֆրանկոյի ռեժիմը հաստատեց բարիդրացիական հարաբերություններ արևմյան ուժերի հետ։ Սառը պատերազմի ժամանակ և մինչև Ֆրանոյի մահը 1975 թվականին Իսպանիայում ընդհանում էր ազատական ժողովրդավարության հաստատման գործընթաց:

Խուան Պերոն

Պատմաբան Ռոբերտ Պաքստոնը նկատում էր, որ ֆաշիզմի սահմանման գլխավոր խնդիրը այն է, որ ֆաշիզմը լայնորեն ընդօրինակման է ենթարվել։ Պաքստոնը ասում է, որ ֆաշիզմի ծաղկման շրջանում 1930-ականներին, շատ ռեժիմներ, որոնք գործնականում ֆաշիստական չէին, ներառել են ֆաշիստական տարրեր, որպեսզի ստեղծեն ուժի, կենսունակության և զանգվածների մոբիլիզացման մթնոլորտ[55]։ Պորտուգալիան գտնվում էր Էստադո Նովոյի վերահսկողության տակ, որը առաջնորդվում էր Անտոնիո դե Օլիվերա Սալազարի կողմից։ Արգենտինայում Պերոնիզմը ասոցացվում էր Խուան Պերոնի ռեժիմի հետ 1946-1955 և 1973-1974 թվականներին, վերջինիս առաջացման վրա մեծ ազդեցություն էր ունեցել ֆաշիզմը։ 1939-1941 թվականներին ցանությունը մեծ էր հասնելու իշխանության և Պերոնը զարգացրեց խորը հիացմունք Արգենտինայում իտալական ֆաշիզմի հանդեպ և մոդելավորեց իր սեփական տնտեսական քաղաքականությունը՝ ֆաշիստական տնտեսական համակարգի նմանությամբ[56]։

Նեոֆաշիզմ հասկացությունը վերաբերում է ֆաշիստական շարժումներին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ Իտալիայում Իտալական Սոցիալիստական Շարժումը՝ Ջորջիո Ալիմիանտեյի գլխավորությամբ նեո-ֆաշիստական շարժում էր և ինքն իրեն է առաջին հերթին համարել որպես նեոֆաշիստական շարժում և հետագայում շարժումը վերանվանվեց «Ազգային դաշինք» (ԱԶ), որը եղել է դաշինքի մեջ Սիլվիո Բեռլուսկոնիի «Ֆորցա Իտալիա» կուսակցության հետ մեկ տասնամյակ։ 2008 թվականին ԱԶ-ն միացավ Բեռլուսկոնիի նոր կուսակցությանը «Ազատության մարդիկ» կուսակցությանը, հետագայում Բեռլուսկոնիի նախկին կուսակցության անդամներից շարքերը լքեցին, քանի որ համարեցին, որ նոր կուսակցությունը բնույթով նեոֆաշիստական է, չնայած բուն կուսակցությունը իրեն այդպիսին չի համարում[56]։

Ժամանակակից ֆաշիզմ (2008-ներկա)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նիկոլայոս Միչալոլակոս

Մեծ ճգնաժամից և Հունաստանում տնտեսական ճգնաժամից հետո, Հունաստանում հայտնի էր «Ոսկե արշալույս» անվանումով կուսակցությունը, որը համարվում էր նեոֆաշիստական, և ընտրություններում կարողացավ տեղեր ստանալ հունական պառլամենտում, ցուցաբերելով անհանդուրժողականություն փոքրամասնությունների, անօրինական ներգաղթյալների և փախստականների նկատմամբ։ 2013 թվականին հակաֆաշիստիկան հայացքներով հայտնի երգիչներից մեկի սպանությունը կազմակերպելուց հետո, հունական կառավարությունը հրամայեվ ձերբակալել Նիկոլայոս Միչալոլակոսին և «Ոսկե արշալույս» շարժման այլ անդամներին ևս, ինչպես նաև շարժումը համարվեց քրեական կազմակերպություն։

Սկզբունքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նացիոնալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նացիոնալիզմը ֆաշիզմի հիմնական գաղափարախոսական հիմքն է։ Ֆաշիստական գաղափարախոսության տեսանկյունից ազգը յուրօրինակ օրգանական կառույց է, որը միավորում է մարդկանց՝ նախնիների պատմությամբ և արյունակցական կապերով[57]։ Ֆաշիզմը ձգտում է լուծել տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական խնդիրներ, որի նպատակը ձեռք բերել, հասնել Միլենարիստական ազգային վերածննդի,  բարձրացնել ազգի կամ ռասայի դերը մնացած այլ ազգերի նկատմամբ և նպաստել ազգի վերջնական հոգեբանական միավորմանը, հզորացմանը և մաքրմանը[57]։   Եվրոպական ֆաշիստական շարժումները իրենց շարժման հիմքում դրել են ռասիստական կոնցեպցիան, որի բուն իմաստը  այն էր, որ ոչ եվրոպական ազգերը ավելի ցածր կարգավիճակ ունեն, քան եվրոպականները։ Այս ամենով հանդերձ, եվրոպայի ֆաշիստներն այդպես էլ միասնական տեսակետ չսահմանեցին ռասիզմի վերաբերյալ։ Պատմականորեն, ֆաշիստների հիմնական մասը աջակցում էին իմպերիալիզմը, չնայած, որ կային մի շարք ֆաշիստական շարժումներ, որոնք հետաքրքրված չէին իմպերիալիստական նոր սկզբունքների շուրջ[43]։                                                                         

Տոտալիտարիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմը աջակցում էր ամբողջատիրական պետության հաստատմանը։ Այն մերժում էր լիբերալ-դեմոկրատիան, մերժում էր բազմակուսակցական համակարգը և աջակցում էր միակուսակցական պետության գաղափարը։

Մուսոլինիի «Ֆաշիզմի ուսմունքը» (1932), որը մասամբ գրված է փիլիսոփա Ջովաննի Ջենտիլի կողմից, ում Մուսոլինին նկարագրել է որպես «ֆաշիզմի փիլիսոփա», ասվում է. «Ֆաշիստական կոնցեպցիան պետության այն վիճակն է, երբ պետությունը իրականացնում է տոտալ վերահսկողություն ամեն ինչի նկատմամբ․մարդկային արժեքներ կամ հոգեբանական արժեքներ չեն կարող գոյություն ունենալ[58]։ Այսպիսով պետք է հասկանալ, որ ֆաշիզմը տոտալիտարիզմ է, և Ֆաշիստական պետությունը սինթեզում և միավորում է չներառված բոլոր արժեքները՝ մեկնաբանելով,  զարգացնեով և հզորացնելով բնակչության կյանքը»։   The Legal Basis of the Total State գրքում, նացիստական քաղաքական տեսաբան Կառլ Շմիդտը նկարագրել է նացիզմի նպատակը ձևավորելու ուժեղ պետություն, որը կերաշխավորի ամբողջություն՝ քաղաքական ոլորտում բոլոր խմբերի համար, այն պայմանով, որ խուսափեն պլյուրալիզմից և գերմանական ազգի մոտ վերացնեն այդ գաղափարը[59]։

Ֆաշիստական պետությունները  իրականացնում էին սոցիալական գաղափարախոսության տարածման քաղաքականություն՝ պրոպագանդայի միջոցով կրթական և լրատվական միջավայրում և այդ նպատակով ստեղծում էին համապատասխան կրթական և լրատվական նյութեր։ Կրթությունը նախագծված էր գովաբանելու ֆաշիստական գաղափարախոսությունը, ցույց տալ դրա պատմական և քաղաքական անհրաժեշտությունը ազգի զարգացման համար և  ամենակարևորը՝ նպատակ էր հետապնդում պատրաստել այնպիսի քաղաքացիների, որոնք կունենան հավատարմության բարձր մակարդակ ֆաշիստական գաղափարախոսությանը և պետությանը[60]։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմը ներկայացնում էր իրեն, որպես երրորդ կարգավիճակ, այսինքն որպես այլընտրանք ինչպես միջազգային սոցիալիզմին, այնպես էլ ազատ շուկայական կապիտալիզմին[61]։ Թեև ֆաշիզմը հակառավում էր հիմնական սոցիալիզմին, սակայն այն երբեմն իրեն համարում էր որպես ազգայնական «սոցիալիզմի» տեսակ՝  կարևորելու ազգային հավատարմության և միասնության իրենց նվիրվածությունը[62]։ Ֆաշիստները հակառակվում են միջազգային ազատ շուկայական կապիտալիզմին, բայց աջակցում էին «արդյունավետ կապիտալիզմ» տեսակին[63]։

Ֆաշիստական կառավարությունը պաշտպանում էր ազգի ներսում դասակարգային հակամարտությունների լուծումը՝ ազգային համերաշխություն ապահովելու համար[64]։ Այս ամենը իրականացվում էր պետության՝ որպես միջնորդ լինելու օգնությամբ, որը կարողանում էր կարգավորել դասակարգերի միջև առկա կոնֆլիկտները[65]։ Չնայած ֆաշիզմը դեմ էր դասակարգային կոնֆլիկտներին, այնուամենայնիվ այդպիսիք առկա էին բուրժուա-պրոլետարիատական դասակարգերի միջև[62]։ 1918 թվականին Մուսոլինին սահմանեց, թե ինչպիսին է տեսնում բանվորական դասակարգը, նույնացնելով նրանց արտադրողների հետ, որ իրենք ունեն արդյունավետ արտադրողական նախադրյալներ,որի շնորհիվ մարդկանց ստեղծվում է այդ նախադրյալը, ներառելով ՝ ձեռնարկատերերին, տեխնոկրատներին, աշխատողներին և անգամ զինվորներին[66]։ Նա ընդունում էր, որ պատմականորեն բուրժուազիան և պրոլետարիատը միշտ գոյություն է ունեցել իրար կողք կողքի ՝ վերջինիս շահագործմամբ, բայց նաև պնդում էր, որ գործարար բուրժուազիան պարտավոր է համագործակցել և հաշվի առնել պրոլետարիատի շահերը[67]։

Չնայած ֆաշիզմը դատապարտեց հիմնական ինտերնացիոնալ և մարքսիստական սոցիալիզմներին, այն պնդում էր, որ տնտեսապես ներկայացնում է մի ազգայնական արտադրող սոցիալիզմի տեսակ, որը դատապարտելով պարազիտական կապիտալիզմը, պատրաստ էր այնտեղ արտադրողական կապիտալիզմ տեղադրել[67]։ Այս տեսակետը առաջ է քաշել Հենրի դե Սիմոնի կողմից, որի գաղափարները ոգեշնչել են ստեղծելու ուտոպիստական սոցիալիզմ և, որը ազդել է նաև այլ գաղափարախոսությունների վրա և այս գաղափարը ավելի շատ բացասական ազդեց համերաշխության գաղափարին, փոխանակ ազդեցություն գործեր դասակարգային պայքարի կանյունացմանը և  որի կոնցեպցիան՝ արտադրող մարդկանց տնտեսությունում ներառում է և արտադրող աշխատողներին և արտադրող ղեկավարներին դիմակայելու արիստոկրատիայի և ոչ արտադրական ֆինանսական խարդախությունների ազդեցությանը[68]։ Սիմոնի տեսակետը համատեղեց ավանդական աջ թևի քննադատական հայացքները ֆրանսիական հեղափոխության և ավանդական ձախ թևի տեսակետը այն պատկերացումով, որ հասարակության զարգացումը արտադրողական հասարակության համագործացության մեջ է[69]։

Ի հակադրություն Մարքսիզմի, ֆաշիզմը չէր համարում, որ բուրժուազիայի և պրոլետարիատի հակամարտությունը պատմական մատերիալիզմի արդյունք է[64]։ Փոխարենը, այն դիտարկում էր աշխատողներին և արտադրող կապիտալիստներին, որպես հասարակության արտադրողներ, ովքեր կոնֆլիկտի մեջ են կապված սոցիալական և այլ ոլորտների երևույթների պատճառով, դրանք են՝ կոռուպցիան քաղաքական կուսակցությունների, ֆինանսական կապիտալի և հարուստ մարդկանց։ Ֆաշիստ առաջնորդները ՝ հատկապես Մուսոլինին և Հիտլերը ասել են, որ անհրաժեշտություն կար ստեղծելու նոր կառավարչական էլիտա, որը պետք է առաջնորդ են ինժեներները և արդյունաբերական ոլորտի առաջնորդները, բայց այդ պարագայում նրանք պետք է հեռու մնան տնտեսության մեջ մակաբույծ առաջնորդներ լինելու հակումից[70]։ Հիտլերը նշել է, որ  Նացիստական կուսակցությունը աջակցում է «արդյունավետ կապիտալիզմին», որը հիմնված է սոցիալական արդարության վրա(այսինքն վճարվում ես այնքան, որքան աշխատում ես), և միևնույն ժամանակ դատապարտում էր անարդյունավետ կապիտալիզմը կամ վարկի կապիտալիզմը, որի նպատակը շահույթ ստանալ որոշակիորեն խարդախ ճանապարհով[65]։

Ֆաշիստական տնտեսությունները աջակցում էին վարչահրամայական տնտեսական ուղղությունը, որը խառնուրդ էր մասնավոր և հանրային սեփականության և արտադրության։ Տնտեսական պլանավորումը նախատեսված էր և հանրային և մասնավոր հատվածի համար և մասնավոր հատվածի բարգավաճումը կախված էր այն նպատակների ընդունումից և իրականացումից, որը պետությունը իր առջև դրել էր[71]։ Ֆաշիստական տնտեսական գաղափարախոսությունը աջակցում էր շահույթ ստանալու մոտիվացիան, բայց միևնույն ժամանակ խստագույնս պետք է պահպանվեր ցանկացած գործունեության մեջ ազգային շահը[64]։

Թեև ֆաշիզմը ընդունում էր կարևորությունը նյութական հարստության և ազդեցության, այն դատապարտում էր նյութապաշտությունը, որը  ներկայացվում էր որպես կոմունիզմի և կապիտալիզմի ներկա, և քննադատում էր նյութապաշտությունը ոգու դերի ճանաչման բացակայության պատճառով[65]։ Ընդհանուր առմամբ, ֆաշիստները քննադատում էին կապիտալիզմը ոչ նրա համար, որ այն ուներ մրցակցային էություն, ոչ էլ, որ այն աջակցում էր մասնավոր հատվածի բարգավաճմանը(վերջինս ընդունում էին ֆաշիստները), այլ իր նյութապաշտության, անհատականության, ենթադրյալ բուրժականացման և ազգի նկատմամբ անտարբերության պատճառով[72]։ Ֆաշիզմը դատապարտեց Մարքսիզմը այն պատճառով, որ այն պաշտպանում էր նյութապաշտ ինտերնացիոնալիստական դասակարգը, որոնց ֆաշիստները համարում են ազգի միասնականությանը խաթարող երևույթ[73]։ Տնտեսական   ինքնավստահությունը, ինքնաապահովումը, որը հայտնի է որպես ավտարկիա, ֆաշիստական իշխանության հիմնական նպատակն էր[74]։                                                

Ուսումնասիրելով ֆաշիզմի տարածումը Իտալիայից դուրս Ֆիլիպ Մորգանը նշում է․ «1929 թվականի Մեծ տնտեսական ճգնաժամը՝ ճգնաժամ էր նաև պառլամենտական ժողովրդավարության, կապիտալիզմի և բոլշևիզմի, և այս պարագայում ֆաշիզմը հանդես եկավ, որպես այլընտրանք այս երկու գաղափարներին և այն դարձավ եվրոպական քաղաքակրթության նոր մոդել[70]։ Եվ ինչպես 1934 թվականին Մուսոլինին է նշել, ֆաշիզմը դարձավ ունիվերսալ ֆենոմեն և միևնույն ժամանակ դոմինանտ գաղափար այդ ժամանակների համար»[66]։                                                                  

Ֆաշիստները նպաաստում էին սոցիալական բարեկեցության՝ բարելավելու իրենց ազգին կամ ռասայականությանը  վերաբերող տնտեսական պայմանները, սակայն  նրանք չէին աջակցել հավասարազորային պատճառով, որոնք ընդունելի չէին՝ հաշվի առնելով գերմանական արյան մաքրությունը մյուս ազգերի համեմատ[75]։ Այս ծրագրի իրականացման համար Գերմանիայում գոյություն ուներ «Ազգային սոցիալիստական ժողովրդի բարեկեցություն» կառույց, որի վերահսկողության ոլորտում  առկա էր 17 մլն մարդ, և 1939 թվականին սկսեց իրականացնել ծրագիր՝ աջակցման և խնամության համար[76]։ Այս կառույցը դարձավ երկրորդ ամենամեծ կառույցը, իր ոլորտի մեծությամբ զիջելով միայն Գերմանական աշխատավոր ճակատին։ Այս կառույցի միջոցով նպատակ էր դրված մարդկանց մոտ ստեղծելու միասնական ազգային համայնք, հեռու մնալ դասակարգային կոնֆլիկտներից և ցանկացած գործունեություն իրականացնել ի նպաստ գերմանական ազգի բարօրությանը[73]։

Գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմ շեշտադրւմ է ուղղակի գործողություն, ներառելով աջակցումը  քաղաքական ճնշումների օրինականացմանը և այն համարելով քաղաքականություն կարևորագույն մաս[77]։ Ֆաշիզմի տեսանկյունից քաղաքական ճնշուները անհրաժեշտություն են քաղաքականության կազմակերպման  մեջ, քանի որ ֆաշիզմը որդեգրել է «անվերջ պայքարի» ռազմավարությունը[78]։ Շեշտադրումը քաղաքական բռնաճնշումների կիրառմանը ստիպեց, որ ֆաշիստական կուսակցությունների մեծ մասը ստեղծեն իրենց անձնական ոստիկանությունը (Նացիստական Գերմանիայում ՝ շականակագույն շապիկավորների, իսկ Իտալիայում սև շապիավորների ոստիկանություն)[52]։                                              

Հիմնական պատճառը, որ ֆաշիստները օժանդակում էին քաղաքական բռնաճնշումները կապված է սոցիալական Դարվինիզմի հետ։ Ֆաշիստական շարժումները վերցրել են սոցիալական Դարվինիզմի հայացքները  կապված ազգերի, ռասաների և հասարակությունների հետ[77]։ Նրանք ասում էին, որ ազգերը և ռասաները պետք է «մաքրեն» սոցիալապես և բիոլոգիապես թույլ մարդկանց, և  միևնույն ժամանակ պետք է ձգտեն ստեղծելու ուժեղ մարդկանց, այն պայմանով, որ գոյատևեն աշխարհում ընթացող ռասայական և ազգային կոնֆլիկտների պայմաններում[78]։

Տարիքի  և սեռի դեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմը ընդգծում էր երիտասարդության նշանակությունը ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ հոգևոր իմաստով, կապված համարձակության և նվիրվածության տեսանկյունից իրականացնելու գործունեություն։ «Իտալիայի Ֆաշիստների» քաղաքական օրհներգը կոչվում էր Ջիովենցա (Երիտասարդություն)[79]։ Ֆաշիզմը համարում է ֆիզիկական տարիքը երիտասարդության կրիտիկական ժամանակ մարդանց բարոյական զարգացացման համար, ովքեր պետք է ազդեցություն ունենան հասարակության վրա[80]։ Վալտեր Լակյորը պնդում է, որ «պատերազմի և ֆիզիկական վտանգի պաշտամունքի հետևանքները դաժանության, ուժի և սեքսուալության պաշտամունքն էին... [ֆաշիզմը] իսկական հակաքաղաքակրթություն է՝ մերժելով Հին Եվրոպայի բարդ ռացիոնալիստական հումանիզմը, Ֆաշիզմն իր իդեալ է դնում բարբարոսների պարզունակ բնազդներն ու սկզբնական հույզերը»[81]։

Իտալական ֆաշիզմը հետապնդում էր երիտասարդների «բարոյական հիգենայի» գաղափարը, հատկապես սեքսուալության վերաբերյալ։ Իտալիայի ֆաշիստները նպաստում էին, այն ինչ համարվում էր նորմալ սեռական բնավորություն երիտասարդության շրջանում, թեև քննադատում էին, այն ինչը շեղվում էր այդ ուղուց[82]։ Այն ներառում էր ծննդաբերության վերահսկողության մի շարք ձևեր, միասեռականությունը և մարմնավաճառությունը, որպես նորմալ սեռական բնավորության  շեղում։ Ֆաշիստական Իտալիան համարում էր, որ երիտասարդների մոտ վաղաժամ սեռական ակտիվությունը նպաստում է երիտասարդության շրջանում հանցագործությունների թվի ավելացմանը, միևնույն ժամանակ միասեռականությունը հռչակելով որպես սոցիալական հիվանդություն և իրականացնելով ագրեսիվ քաղաքականություն երիտասարդ աղջիկների շրջանում մարմնավաճառությունը վերացնելու համար[79]։

Մուսոլինին ընկալում էր կանանց դերը՝ որպես երեխա կրողների․ տղամարդկանց դերը` որպես զինվորների։ Մի անգամ ասել է․ «Պատերազմը տղամարդու գործն է, իսկ այն, ինչ կոչված է մայրություն՝ կանանց»[83]։  Իտալական կառավարությունը ջանքեր էր գործադրում մեծացնելու ծնելիությունը երկրում և դրա համար կառավարությունը ֆինանսական օժանդակություն էր տալիս այն ընտանիքներին, ովքեր համարվում էին բազմազավակ և նույնիսկ պետությունը իրականացնում էր գործառույթ նվազեցնելու կանանց քանակը աշխատող մարդկանց շրջանում[83]։ Իտալացի ֆաշիստները կանանց համարում էին ազգի վերարտադրողները և անգամ հատուկ ծիսական միջոցառումներ էին անցկացնում ցույց տալու համար նրանց դերը ազգի գոյատևման գործում։ Եվ աշխատելու տեսանկյունից Մուսոլինին պնդում էր, որ կանայք չպետք է աշխատեն, քանի որ այն կարող է խանգարել  ծննդաբերելուն և միևնույն ժամանակ ասում էր, որ գործազուրկ տղամարդիկ կարող են աշխատանք ստանալ  աշխատող կանանց կրճատման հաշվին[83]։

Գերմանիայի Նացիստական կառավարությունը քաջալերում էր կանանց մնալ տունը, կրել, խնամել երեխաներին և տան գործերով զբաղվել։ Այս քաղաքականությունը  ամրապնդվեց «Գերմանացի Մայրերի Պատվո Խաչի» շնորհելով, որը տրվում էր 4 և ավելի երեխա ունեցող մայրերին։

Գերմանիայում ևս իրականացվում էր այն քաղաքականությունը կանանց հետ, ինչը և Իտալիայում և արդյունքում Գերմանիայում տղամարդկանց շրջանում գործազրկությունը կտրուկ նվազեց և միևնույն ժամանակ աճեց տնտեսության արտադրողականությունը։ Նացիստները հաճախ քարոզում էին մինչ ամուսնական և արտամուսնական սեռական հարաբերությունները, առանց ամուսնանալու՝ մայրանալը, ամուսնալուծությունը, սակայն իրենց հանրային ելույթներում նրանք հակառակն էին պնդում[84]։ Նացիստները դեմ էին միասեռականությունը, քանի որ այդ ամենը չէր հանգեցնում երեխաների ծննդաբերությանը  և նրանք ևս այն համարում էին սոցիալական հիվանդություն և պետական մակարդով պայքարում էին նման սեռական կողմնորոշում ունեցող մարդանցից ազատվելու համար.[85]։ 

Պալենգեզիս և մոդեռնիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմը շեշտադրում էր և Պալենգեզիսը (վերածնունդ) և մոդեռնիզմը։ Ֆաշիստական նացիոնալիզմը ուներ պալենգենետիկ հատկանիշ[86]։ Ֆաշիզմը նպաստում էր ազգի վերասերնդավորմանը, այսինքն ազգի փրկությունը անկումից[87]։ Ֆաշիզմը ընդունում էր մոդեռնիզմի մի շարք ձևեր և միևնույն ժամանակ վերևում նշվածը նպատակը հետապնդելով, ֆաշիզմը մերժում էր մոդեռնիզմի այն ձևերը, որոնք ազգի վերածնունդի առումով հակասական են[88]։ Ֆաշիզմը ընդունում էր մոդեռնիզմը ընդհանուր առմամբ, քանի որ մոդեռնիզմի հիմնական տարրերից են՝  արագ զարգանալը, հզորությունը և որոշակիորեն բռնությունը։ Ֆաշիզմը հիանում էր 20-րդ դարի սկզբի տնտեսության առաջընթացով, մասնավորապես՝ ֆորդիզմով և գիտական կառավարմամբ[89]։ Ֆաշիստական մոդեռնիզմը ոգեշնչվել է կամ զարգացել մի շարք կերպարների տեսակետներից՝  Ֆիլիպո Տոմասո Մարինետի, Էռնեստ Յունգեր, Գոթֆրիդ Բեն, Լուի-Ֆերդինանդ Սելին, Կնուտ Համսուն, Էզրա Փոունդ և Պերսի Լյուիս[90]։

Իտալիայում մոդեռնիզմի զարգացման հարցում մեծ ազդեցություն է ունեցել Մարինետին, ով մոդեռնիզմի մեջ ներառել է լիբերալ-բուրժուական արժեքներ՝ կապված ավանդույթների և հոգեբանության հետ, թեև նա նաև զարգացրել է ռազմական ազգայնականության գաղափարը[91]։ Գերմանիայում Յունգերը ուսումնասիրել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տեխնիկական ռազմական գործողություննները և հանգել է եզրակացության, որ նասիցտական շրջանի սոցիալաան դասը պետք է լինի աշխատող-զինվոր կոնցեպտի շրջանակներում։ Եվ նա նշում էր, որ այս դասի ստեղծման և պարագայում, ինչպես ամբողջատիրական ռեժիմի առկայության պայմաններում, այս դասի տոտալ մոբիլիզացումը ցանկացած իրավիճակում ավելի արդյունավետ կլինի իրականացնել[92]։

Ֆաշիզմի քննադատություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անավարտ բաժին Այս բաժինը ավարտված չէ։
Դուք կարող եք մասնակցել նախագծին, լրացնելով և ուղղելով այն։

Ֆաշիզմը սկսեց հատկապես լայնորեն քննադատության ենթարկվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ ֆաշիստական ուժերը պարտություն կրեցին։

Հակաժողովրդավարական և բռնապետական

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամենագլխավոր քննադատությունը, որին ենթարկվեց ֆաշիզմը կապված էր նրա բռնապետական լինելու համար[24]։ Ինչպես նաև այն բոլորի կողմից ճանաչվեց հակաժողովրդավարական և դեմ ժողովրդավարության բոլոր սկզբունքներին[93]։

Ոչ Սկզբունքային Օպորտունիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալական ֆաշիզմի որոշ քննադատներ նշում են, որ այն արդյունք է Մուսոլինիի ոչ սկզբունքային օպորտունիզմին և նա փոխեց քաղաքական մակարդակները բավարարելու համար սեփական հավակնությունները, չնայած,որ նա քողարկել էր դրանք և ներկայացրել էր, որպես ի շահ հանրության[94] : Ռիչարդ Վասբրն Չայլդը, ամերիկյան դեսպանը Իտալիայում, ով աշխատել էր Մուսոլինիի հետ և դարձել էր նրա ընկերը, պաշտպանում էր Մուսոլինիի այս օպուրտունիստական բնավորությունը և գրում էր.«Օպորտունիզմը տերմին է,որը օգտագործվում է անձին լավ իմաստով պիտակավորելու համար և այդ անձի համար սեփական հետաքրքրությունները և շահերը իրականացնելու համար։ Մուսոլինին, որքան ես հասցրեցի ճանաչել իրեն,օպուրտունիստ էր այն իմաստով,որ նա կարծում էր, որ մարդկությունը պետք է պատրաստ լինի փոփոխություններին, այլ ոչ թե ֆիքսված թեորիաներին, և նա ասում էր, որքան անիմաստ հույսեր և աղոթքներ են հնչեցվել հանուն ծրագրերի և թեորեմների» ։ Չայլդը մեջբերում էր Մուսոլինիին, ով ասում էր. «Պետք չէ ոչնչի հավատալ,պետք է միայն գործել, քանի որ մեկ-երկու անգամ պատահականությամբ գործերդ ստացվի, հաջորդ անգամ այդպես չի լինելու, պետք է վստահել միայն սեփական ուժերին և միշտ պետք է գործել»[95]։

Որոշները քննադատել են Մուսոլինիի գործողությունները Առաջին աշխարհամարտի շրջադարձային շրջանում, որպես օպորտունիստ միանգամից հրաժարվեց Մարքսիստական էգալիտար ինտերնացիոնալիզմից ոչ էգալիտար նացիոնալիզմի համար և այն բանից հետո,երբ Մուսոլինին համաձայնվեց պատերազմի մեջ մտնել ընդդեմ Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի, նա և նոր ֆաշիստական շարժումները սկսեցին ֆինանսավորում ստանալ արտաքին աղբյուրներից, ինչպիսին էր Аnsaldo ընկերությունը (որը զբաղվում էր զինատեսակների արտադրությամբ), և այլ ընկերություններ, ինչպես նաև Բրիտանական անվտանգության ծառայությունը MI5[96]: Որոշներն, այդ թվում` Մուսոլինիի հակառակորդ սոցիալիստները նշել են, որ չնայած ահռելի ֆինանսական աջակցությանը, որ Մուսոլինին ստացել էր, նրան չէր խանգարում իր թերթում ՝ Il Popolo d'Italia- ում գրել այն ինչ ցանկանում էր[97]։ Այնուամենայնիվ հիմնական աղբյուրը ֆինանսական աջակցության Մուսոլինին և ֆաշիստական շարժումները ստանում էին Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ Ֆրանսիայից և դրանով նրանք կարծում էին կջլատեին գերմանական ուժերը, այսինքն ֆաշիստներին դիտարկում էին, որպես դաշնակից[98]։

Մուսոլինիի փոխակերպումը չգնաց դեպի մարքսիզմ այլ վերածվեց ֆաշիզմի, և առհասարակ Մուսոլինին հետագայում Մարքսիզմի վերաբերյալ ուներ շատ հոռետեսական հայացքներ[99]։ 1902 թվականից Մուսոլինին ուսումնասիրում էր Ջորջ Սորել, Ֆրիդրիխ Նիցշե և Վիլֆրեդո Պարետո[100]։ Սորելը շեշտադրում էր անհրաժեշտությունը հրաժարվելու ազատական ժողովրդավարությունից և կապիտալիզմից և դրա փոխարեն առաջարկում էր բռնաճնշումների կիրառում պետության կողմից, ուղղակի գործողություններ և նեո-Մաքիավելիզմի կիրառում, որը հատկապես տպավորվել էր Մուսոլինիի մոտ։ Մուսոլինին օգտագործում էր նաև Նիցշեի գաղափարները, որոնք նրան դարձրին ոչ օրթոդոքսալ սոցիալիստ[101]։ 1908 թվականին Մուսոլինին գրեց կարճ աշխատություն, որը կոչվում էր «Ուժի փիլիսոփայություն» հիմնված Նիցշեի գաղափարների վրա, որտեղ Մուսոլինին ազատորեն խոսում էր Եվրոպայում սպասվող մեծ պատերազմի մասին, հակասություն մեջ դնելով կրոնը և նիհիլիզմը. «Նոր տեսակի ուրվական կգա, ամրապնդված պատերազմով... ուրվական,լցված բարձրագույն լկտիությամբ... նոր ազատ հոգի, որը հաղթանակելու է Աստծու և Ոչնչի նկատմամբ»[99]։

Գաղափարական անազնվություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաշիզմը քննադատվում էր նաև գաղափարական անազնվության համար[102]։ Հիմնական գաղափարական անազնվության օրինակները դրսևորվում էին Իտալական ֆաշիզմում կապված նացիստական Գերմանիայի հետ հարաբերությունների փոփոխություններում[103]։ Հայտնի է, որ պաշտոնական արտաքին քաղաքականության դիրքորոշումները օգտագործում էին հռետորական գաղափարական հիպերբոլա՝ արդարացնելու համար սեփական գործողությունները, չնայած, Դինո Գրանդիի Իտալիայի արտաքին գործերի նախարար լինելու տարիներին երկիրը իրականացնում էր իրական քաղաքականություն և հեռու էր ֆաշիստական հիպերբոլայից[104]։ Իտալական ֆաշիզմը աջակցություն սկսեց ստանալ գերմանական նացիզմից սկսած 1920 թվականից մինչև 1934 թվականը` Դոլֆուսի սպանությունից հետո և հատկապես աջակցությունը մեծացավ 1936 թվականին, քանի որ միայն նացիստական Գերմանիան չքննադատեց Իտալիայի ներխուժումն ու Եթովպիայի զաթումը։

1934 թվականին Ավստրիայի կանցլեր Դոլֆուսի սպանությունից հետո անտագոնիզմը «պայթեց» ֆաշիստական Իտալիայի և նացիստական Գերմանիայի միջև, Մուսոլինին և իտալացի ֆաշիստները քննադատեցին նացիզմի ռասիստական տեսակետները, մասնավորապես ֆաշիզմը քննադատում էր սկանդինավիզմը նացիստական և առաջարկում էր Միջերկրածովյան ուղղությունը[103]։ Մուսոլինին ինքնիրեն պատասխանում էր Սկանդինավիզմին և ասում, որ Իտալիան բաժանված էր Հյուսիասային և միջերկրածովյան ռասայական շրջանների, ինչի պատճառը գերմանացիների նվաճումներն են եղել Հյուսիսային Իտալիայում, պնդելով, որ գերմանական ցեղերը,հատկապես Լոմբարդները, վերահսկում էին Իտալիայի հյուսիսը` Հռոմեական կայսրության անկումից հետո, նրանք ժամանել էին փոքր թվերով (մոտավորապես 8000) և արագ ինտեգրվել էին հռոմեական մշակույթին և սկսեցին օգտագործել լատիներենը, որպես հաղորդակցման լեզու[102]։

Իտալական ֆաշիզմի վրա ազդեցություն են ունեցել իտալական ավանդույթները, որոնք խորապես ազդեցություն են ունեցել ազգայնականության զարգացման վրա[105]։ Եվ նրանք քննադատում էին, որ հյուսիսից Իտալիա եկածները շատ մեծ ազդեցություն են ունեցել Ռենեսանսի առաջացման վրա. նրանք այդ տեսակետի հետ համաձայն չէին և պնդում էին, որ հենց միջերկրածովյան ավազանի ժողովուրդներ են մեծ ներդրում ունեցել վերածննդի համար։ Անտագոնիզմի բարձրագույն փուլում նացիստների և ֆաշիստների միջև, Մուսոլինին պնդում էր, որ գերմանացիները «մաքուր» ռասա չեն և հեգնանքով նշում էր, որ գերմանացիների մաքուր ռասայի տեսակետը անգամ հենց գերմանացիները առաջ չեն քաշել, այլ ֆրանսիացի Արթուր դե Գոբինոն[106]։ Գերմանա-իտալական հարաբերությունների լարվածությունից հետո դրանք սկսեցին կարգավորվել 1930-ականներին, իտալական ֆաշիզմը ձգտում էր ներդաշնակել իրենց գաղափարախոսությունը նացիստական գաղափարախոսության հետ և միաձուլել միջերկրածովյան և Սկանդինավյան գաղափարական ռասայական տեսությունները և ավելացրին, որ իտալացիները ևս համարվում են արիական ռասա[103]։

1938 թվականին Մուսոլինին հայտարարեց հակակոռուպցիոն նոր օրենքների ընդունումը՝ ցույց տալու համար, որ ֆաշիզմը դեմ է կոռուպցիային[103]։ Բայց դա մինչև 1930-ականները, քանի որ նրանք սկսեցին համագործակցել նացիստական Գերմանիայի հետ, որոնք բնույթով հակակոռուպցիոն չէին, որոնց ազդեցությունը Եվրոպայում անընդհատ աճում էր։ Դրան նախորդող շրջանում կային իտալացի հրեաներ,որոնք բարձր դիրքեր էին զբաղեցնում ֆաշիստների շրջանում՝ ներառելով Մարգարիտա Ցարֆատիին, ով Մուսոլինիի սիրուհին էր[103]։ 1938 թվականին Մուսոլինիի պահանջով, միայն շատ քիչ քանակությամբ ֆաշիստներ էին ոչ կոռուպցիոներ (օրինակ Ռոբերտո Ֆարինացին և Ջուզեպե Պրեզիոսին), թեև մնացածները օրինակ՝ Իտալո Բալբոն, ով եկել էր Ֆերարայից, որը համարվում էր Իտալիայի խոշորագույն հրեական համայնքներից մեկը, քննադատեց այդ օրենքները և ճնշեց դրանք[103]։ Ֆաշիզմի տեսաբան Մարկ Նոկլեոսը նկատում էր, որ մինչ իտալական ֆաշիզմը չուներ միասնական տեսակետ կոռուպցիայի նկատմամբ, այնուամենայնիվ դեռևս 1919 թվականին Մուսոլինին հայտարարեց, որ հրեա բանկիրները Լոնդոնում և Նյու Յորքում ռասայականորեն կապված էին ռուս բոլշեվիկների հետ, որոնց 8 տոկոսը հրեաներ էին[107]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Peter Davies; Derek Lynch (2002). The Routledge Companion to Fascism and the Far Right. Routledge. էջեր 1–5.
  2. ↑ Roger Griffin. Fascism. Oxford, England: Oxford University Press, 1995. pp. 8, 307.
  3. ↑ Aristotle A. Kallis. The fascism reader. New York, New York: Routledge, 2003. p. 71
  4. ↑ Hartley, John (2004). Communication, Cultural and Media Studies: The key concepts (3rd ed.). Routledge. էջ 187. ISBN 9780521559829.
  5. ↑ 5,0 5,1 Wilhelm, Reich (1970). The Mass Psychology of Fascism. Harper Collins. ISBN 978-0285647015.
  6. ↑ Mary Hawkesworth; Maurice Kogan (1992). Encyclopaedia of Government and Politics: Volume 1. Routledge. ISBN 0-203-71288-9.
  7. ↑ John Horne. State, Society and Mobilization in Europe During the First World War. pp. 237–39.
  8. ↑ Johnston, Peter (2013 թ․ ապրիլի 12). «The Rule of Law: Symbols of Power». The Keating Center. Oklahoma Wesleyan University. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին.
  9. ↑ «Definition of FASCISM». Merriam-Webster. 2013 թ․ ապրիլի 27.
  10. ↑ Laqueuer, 1996 p. 223; Eatwell, Fascism: A History. 1996, p. 39; Griffin, 1991, 2000, pp. 185–201; Weber, [1964] 1982, p. 8; Payne (1995), Fritzsche (1990), Laclau (1977), and Reich (1970).
  11. ↑ Griffin, Roger, The Nature of Fascism (New York: St. Martin's Press, 1991), p. 27.
  12. ↑ Griffin, Roger: "The Palingenetic Core of Fascism", Che cos'è il fascismo? Interpretazioni e prospettive di ricerche, Ideazione editrice, Rome, 2003 AH.Brookes.ac.uk Արխիվացված 20 Նոյեմբեր 2011 Wayback Machine
  13. ↑ Zafirovski, Milan (2008). Modern Free Society and Its Nemesis: Liberty Versus Conservatism in the New Millennium. Lexington Books. էջեր 137–38.
  14. ↑ Oliver H. Woshinsky. Explaining Politics: Culture, Institutions, and Political Behavior. Oxon, England; New York, New York: Routledge, 2008. p. 156.
  15. ↑ Zygmunt G. Baranski; Rebecca J. West (2001). The Cambridge Companion to Modern Italian Culture. Cambridge UP. էջեր 50–51. ISBN 9780521559829.
  16. ↑ Terence Ball, Richard Bellamy. The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought. p. 133.
  17. ↑ "Transcending the beyond: from Third Position to National-Anarchism", Troy Southgate, ed. Griffin (Routeledge) 2003, pp. 377–82
  18. ↑ «George Orwell: 'What is Fascism?'». Orwell.ru. 2008 թ․ հունվարի 8.
  19. ↑ Amann, Peter H. (1986). "A 'Dog in the Nighttime' Problem: American Fascism in the 1930s". The History Teacher. 19 (4): 559–584. doi:10.2307/493879. ISSN 0018-2745. JSTOR 493879.
  20. ↑ «About the Author: Richard Griffiths». University of Wales Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  21. ↑ «Common Characteristics Of Fascist Movements». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 27-ին.
  22. ↑ Roger Lawrence Williams, The Mortal Napoleon The Third, Princeton University Press, 2015, p28
  23. ↑ David Thomson, Europe Since Napoleon, Pelican, 1966, p 293
  24. ↑ 24,0 24,1 William Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich, Mandarin, 1960, p97
  25. ↑ Sternhell, Zeev, "Crisis of Fin-de-siècle Thought" in Griffin, Roger, ed., International Fascism: Theories, Causes and the New Consensus (London and New York, 1998) p. 170.
  26. ↑ Tracy H. Koon. Believe, obey, fight: political socialization of youth in fascist Italy, 1922–1943. University of North Carolina Press, 1985. p. 6.
  27. ↑ William Outhwaite. The Blackwell dictionary of modern social thought. Wiley-Blackwell, 2006. p. 442.
  28. ↑ Stuart Joseph Woolf. Fascism in Europe. 3rd Edition. Taylor & Francis, 1983. p. 311.
  29. ↑ Mark Antliff. Avant-garde fascism: the mobilization of myth, art, and culture in France, 1909–1939. Duke University Press, 2007. pp. 75–81.
  30. ↑ Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri, The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution (Princeton University Press, 1994) p. 163.
  31. ↑ Gigliola Gori. Italian Fascism and the Female Body: Submissive Women and Strong Mothers. Oxfordshire, England; New York, New York: Routledge, 2004. pp. 20–21.
  32. ↑ Paul O'Brien. Mussolini in the First World War: The Journalist, The Soldier, The Fascist. p. 41.
  33. ↑ 33,0 33,1 Kitchen, Martin, A History of Modern Germany, 1800–2000 (Malden, Massaschussetts; Oxford, England; Carlton, Victoria, Australia: Blackwell Publishing, Inc., 2006), p. 205.
  34. ↑ Cristogianni Borsella, Adolph Caso. Fascist Italy: A Concise Historical Narrative. Wellesley, Massachusetts: Branden Books, 2007. p. 70.
  35. ↑ Zeev Sternhell, Mario Sznajder, Maia Ashéri. The birth of fascist ideology: from cultural rebellion to political revolution. Princeton University Press, 1994. p. 189.
  36. ↑ Cristogianni Borsella, Adolph Caso. Fascist Italy: A Concise Historical Narrative. Wellesley, Massachusetts: Branden Books, 2007. p. 75.
  37. ↑ Zeev Sternhell, Mario Sznajder, Maia Ashéri. The birth of fascist ideology: from cultural rebellion to political revolution. Princeton University Press, 1994.}} p. 193.
  38. ↑ Martin Blinkhorn. Fascists and Conservatives. 2nd edition. Oxon, England: Routledge, 2001 p. 22.
  39. ↑ Robert O. Paxton. The Anatomy of Fascism. New York, New York; Toronto, Ontario: Random House, Inc., 2005 p. 87.
  40. ↑ Robert O. Paxton. The Anatomy of Fascism. New York, New York; Toronto, Ontario: Random House, Inc., 2005 p. 90.
  41. ↑ Stanley G. Payne (1996). A History of Fascism, 1914–1945. U of Wisconsin Press. էջ 122. ISBN 9780299148737.
  42. ↑ Stanley G. Payne. A history of fascism, 1914–1945. Digital printing edition. Oxon, England: Routledge, 2005. p. 113.
  43. ↑ 43,0 43,1 Stanley G. Payne. A history of fascism, 1914–1945. Digital printing edition. Oxon, England: Routledge, 2005. p. 110.
  44. ↑ Rachele Mussolini, Mussolini: An Intimate Biography, New York: NY, Pocket Books, 1977, p. 131. Originally published by William Morrow in 1974
  45. ↑ Paul Berben, Dachau, 1933–1945: The Official History, Norfolk Press 1975, p. 276-277
  46. ↑ Cyprian Blamires, Paul Jackson. World fascism: a historical encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006. p. 150.
  47. ↑ Benito Mussolini. Fascism: Doctrine and Institutions. (Rome, Italy: Ardita Publishers, 1935) p. 26. "We are free to believe that this is the century of authority, a century tending to the 'right,' a fascist century."
  48. ↑ David Jablonsky. The Nazi Party in dissolution: Hitler and the Verbotzeit, 1923–1925. London, England; Totowa, New Jersey: Frank Cass and Company Ltd., 1989. pp. 20–26, 30
  49. ↑ Fascism in Europe, 1919–1945 Philip Morgan, Fascism in Europe, 1919–1945, New York Tayolor & Francis 2003
  50. ↑ Gianni Toniolo, editor, The Oxford Handbook of the Italian Economy Since Unification, Oxford: UK, Oxford University Press, 2013, p. 59
  51. ↑ Stanley G. Payne. A history of fascism, 1914–1945. Digital Printing edition. Oxon, England: Routledge, 2005. p. 145.
  52. ↑ 52,0 52,1 Cyprian Blamires, Paul Jackson. World fascism: a historical encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006. p. 72.
  53. ↑ 53,0 53,1 Eugene Davidson. The Unmaking of Adolf Hitler. Columbia, Missouri: University of Missouri Press, 2004 pp. 371-372.
  54. ↑ MacGregor Knox. Mussolini unleashed, 1939–1941: Politics and Strategy in Fascist Italy's Last War. Edition of 1999. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1999. pp. 122–27.
  55. ↑ Robert O. Paxton, "The five stages of fascism." Journal of Modern History 70.1 (1998): 1-23, quotes at pp 3, 17.
  56. ↑ 56,0 56,1 Blamires, Cyprian, World Fascism: a Historical Encyclopedia, Volume 1 (Santa Barbara, California: ABC-CLIO, Inc., 2006) p. 512.
  57. ↑ 57,0 57,1 Blamires, Cyprian, World Fascism: A Historical Encyclopedia, vol. 1 (Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006), pp. 451–53.
  58. ↑ Roger Griffin. Fascism, Totalitarianism, and Political Religion. Routledge. pp. 1–6.
  59. ↑ Griffin, Roger (ed). 1995. "The Legal Basis of the Total State" – by Carl Schmitt. Fascism. New York: Oxford University Press. p. 72.
  60. ↑ Pauley, 2003. 117–119.
  61. ↑ Benito Mussolini, Doctrine of Fascism (1932).
  62. ↑ 62,0 62,1 Blamires, Cyprian, World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1 (Santa Barbara, California: ABC-CLIO, Inc, 2006) p. 610.
  63. ↑ Steve Bastow, James Martin. Third Way Discourse: European Ideologies in the Twentieth Century. Edinburgh University Press Ltd, 2003. p. 36.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 Griffin, Roger. The Nature of Fascism (New York: St. Martins Press, 1991) pp. 222–23.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 Calvin B. Hoover, The Paths of Economic Change: Contrasting Tendencies in the Modern World, The American Economic Review, Vol. 25, No. 1, Supplement, Papers and Proceedings of the Forty-seventh Annual Meeting of the American Economic Association. (March 1935), pp. 13–20.
  66. ↑ 66,0 66,1 Marco Piraino, Stefano Fiorito. Fascist Identity. pp. 39–41.
  67. ↑ 67,0 67,1 Alberto Spektorowski, Liza Ireni-Saban. Politics of Eugenics: Productionism, Population, and National Welfare. Routledge, 2013.
  68. ↑ Held, David (1980 թ․ հոկտեմբերի 13). Introduction to Critical Theory: Horkheimer to Habermas. University of California Press. ISBN 978-0520041752.
  69. ↑ Cyprian Blamires. World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006. p. 535.
  70. ↑ 70,0 70,1 Alexander J. De Grand, Fascist Italy and Nazi Germany, Routledge, 1995. pp. 60–61
  71. ↑ Robert Millward. Private and public enterprise in Europe: energy, telecommunications and transport, 1830–1990. Cambridge, England: Cambridge University Press, p. 178.
  72. ↑ Cyprian Blamires. World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006. p. 189.
  73. ↑ 73,0 73,1 Robert O. Paxton. The Anatomy of Fascism. Vintage Books edition. Vintage Books, 2005. p. 10.
  74. ↑ Cyprian Blamires. World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006. p. 102.
  75. ↑ Richard J. Evans, The Third Reich in Power, 1933-1939, New York: NY, The Penguin Press, 2005, p. 489
  76. ↑ Cyprian Blamires, Paul Jackson. World fascism: a historical encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006. p. 189.
  77. ↑ 77,0 77,1 John Breuilly. Nationalism and the State. p. 294.
  78. ↑ 78,0 78,1 Fascism and Political Theory: Critical Perspectives on Fascist Ideology. Routledge. Oxon, England; New York, New York: Routledge, 2010. p. 106.
  79. ↑ 79,0 79,1 Maria Sop Quine. Population Politics in Twentieth Century Europe: Fascist Dictatorships and Liberal Democracies. Routledge, 1995. p. 47.
  80. ↑ Mark Antliff. Avant-Garde Fascism: The Mobilization of Myth, Art, and Culture in France, 1909–1939. Duke University Press, 2007. p. 171.
  81. ↑ Laqueur, Walter (1978). Fascism: A Reader's Guide : Analyses, Interpretations, Bibliography (անգլերեն). University of California Press. ISBN 978-0-520-03642-0.
  82. ↑ Mark Antliff. Avant-garde fascism: the mobilization of myth, art, and culture in France, 1909–1939. Duke University Press, 2007. p. 82.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 Maria Sop Quine. Population Politics in Twentieth Century Europe: Fascist Dictatorships and Liberal Democracies. Routledge, 1995. pp. 46-472"
  84. ↑ «Persecution of Homosexuals in the Third Reich». Ushmm.org. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 4-ին.
  85. ↑ Proctor, Robert E. (1989). Racial Hygiene: Medicine Under the Nazis. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 122–23. ISBN 0-674-74578-7. OCLC 20760638. «Abortion, in other words, could be allowed if it was in the interest of racial hygiene ... the Nazis did allow (and in some cases even required) abortions for women deemed racially inferior ... On November 10, 1938, a Luneberg court declared abortion legal for Jews.»
  86. ↑ Cyprian Blamires. World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006 pp. 168–69.
  87. ↑ Cyprian Blamires. World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2006 p. 168.
  88. ↑ Mark Neocleous. Fascism. University of Minnesota Press, 1997. p. 63.
  89. ↑ Neocleous, Mark (1997). Fascism. Minneapolis, MN: Մինեսոտայի համալսարան
  90. ↑ "Fascist Modernism" by Jobst Welge. Astradur Eysteinsson (ed.), Vivian Liska (ed.). Modernism, Volumes 1–2. John Benjamins Publishing, 2007. p. 547.
  91. ↑ "Fascist Modernism" by Jobst Welge. Astradur Eysteinsson (ed.), Vivian Liska (ed.). Modernism, Volumes 1–2. John Benjamins Publishing, 2007. p. 550.
  92. ↑ Rohkrämer, Thomas, "A Single Communal Faith?: the German Right from Conservatism to National Socialism", Monographs in German History. Volume 20 (Berghahn Books, 2007), p. 130
  93. ↑ Paul Barry Clarke, Joe Foweraker. Encyclopedia of Democratic Thought. Routledge, 2001. p. 540.
  94. ↑ Gerhard Schreiber, Bernd Stegemann, Detlef Vogel. Germany and the Second World War: Volume III: The Mediterranean, South-East Europe, and North Africa 1939–1941 (From Italy's Declaration of Non-Belligerence to the Entry of the United States into the War) (Oxford University Press, 1995) p. 111.
  95. ↑ Mussolini, Benito, My Rise And Fall, Volumes 1–2. Da Capo Press ed. (Da Capo Press, 1998) p. ix. (Note: Mussolini wrote the second volume about his fall from power as head of government of the Kingdom of Italy in 1943, though he was restored to power in northern Italy by the German military.)
  96. ↑ Smith, Dennis Mack,Modern Italy; A Political History. (Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1997) p. 284.
  97. ↑ Kington, Tom (2009 թ․ հոկտեմբերի 13). «Recruited by MI5: the name's Mussolini. Benito Mussolini – Documents reveal Italian dictator got start in politics in 1917 with help of £100 weekly wage from MI5». Guardian. UK. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  98. ↑ O'Brien, Paul, Mussolini in the First World War: The Journalist, The Soldier, The Fascist, p. 37.
  99. ↑ 99,0 99,1 Golomb & Wistrich 2002, p. 249.
  100. ↑ Delzel, Charles F., ed. Mediterranean Fascism 1919–1945 (Harper Rowe, 1970) p. 96.
  101. ↑ Delzel, Charles F., ed. Mediterranean Fascism 1919–1945 (Harper Rowe, 1970) p. 3.
  102. ↑ 102,0 102,1 Aaron Gillette. Racial Theories in Fascist Italy. London, England; New York, New York: Routledge, 2001. p. 17.
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 103,4 103,5 John Pollard. The Fascist Experience in Italy. Routledge, 1998. p. 129.
  104. ↑ H. James Burgwyn. Italian Foreign Policy in the Interwar Period, 1918–1940. Greenwood Publishing Group, 1997. p. 58.
  105. ↑ Aaron Gillette. Racial Theories in Fascist Italy. London, England; New York, New York: Routledge, 2001. p. 93.
  106. ↑ Gillette, Aaron. Racial theories in fascist Italy. London, England; New York, New York: Routledge, 2002. p. 45.
  107. ↑ Mark Neocleous. Fascism. Open University Press, 1997. pp. 35–36.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆաշիզմ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆաշիզմ&oldid=9943304» էջից