Հոմերոս

Հոմերոս հին հունարեն՝ Ὅμηρος
Ծնվել է	մոտ մ.թ.ա. 9-րդ դար
Ծննդավայր	անհայտ
Մահացել է	մոտ մ.թ.ա. 8-րդ դար
Մահվան վայր	Իոս (կղզի), Ios Municipality, Thira Regional Unit, Հարավային Եգեյան կղզիներ, Հունաստան
Քաղաքացիություն	Իոնական Միություն
Ազգություն	հույն
Մայրենի լեզու	հին հունարեն
Երկեր	Իլիական, Ոդիսական և Homeric epics?
Մասնագիտություն	բանաստեղծ, հեղինակ և գրող
Ծնողներ	մայր՝ Kretheis?
Homer Վիքիպահեստում

Հոմերոս (հին հունարեն՝ Ὅμηρος, մոտ մ.թ.ա. 9-րդ դար, անհայտ - մոտ մ.թ.ա. 8-րդ դար, Իոս (կղզի), Ios Municipality, Thira Regional Unit, Հարավային Եգեյան կղզիներ, Հունաստան), հին հույն էպոսագիր բանաստեղծ։ Ըստ ավանդության՝ կույր երգիչ։ Հոմերոսի գրչին է վերագրվում անտիկ գրականության առաջին և ամենանշանավոր հուշարձաններ՝ «Իլիական» և «Ոդիսական» էպիկական պոեմների ստեղծումը։ «Իլիականը» պատկերում է հույն Ագամեմնոն թագավորի և զինվոր Աքիլլեսի վեճը լեգենդար Տրոյական պատերազմի վերջին տարում։ «Ոդիսականը» կենտրոնանում է Իթակեի արքա Ոդիսևսի՝ Տրոյայի անկումից հետո հայրենի երկիր վերադառնալու վրա։

Հոմերոսի կյանքի մասին բազմաթիվ պատմություններ են տարածվել անտիկ շրջանում։ Ամենատարածվածն այն է, որ նա եղել է կույր երգիչ և ապրել է Հոնիայում, որը գտնվում է Փոքր Ասիա թերակղզու արևմտյան եզրի կենտրոնական մասում, ներկայիս Թուրքիայի տարածքում։ Ժամանակակից գիտնականները դրանք լեգենդներ են համարում։

Հոմերոսյան հարցը՝ ում կողմից, երբ, որտեղ և ինչ պայմաններում են ստեղծվել «Իլիականը» և «Ոդիսականը», դեռևս շարունակում է քննարկվել։ Ընդհանուր առմամբ, ժամանակակից գիտական կարծիքները բաժանվում են երկու խմբի։ Մի մասը կարծում է, որ «Իլիականը» (որոշ տվյալների համաձայն՝ նաև «Ոդիսականը») մի հանճարեղ գրողի ձեռքի գործ է։ Մյուսները գտնում են, որ Հոմերոսի ստեղծագործությունները բազմաթիվ ներդրողների աշխատանքների արդյունք է, և որ «Հոմերոսը» բոլոր ավանդույթների պիտակն է։ Ընդունված է, որ Հոմերոսի ստեղծագործությունները գրվել են մ․թ․ա․ 8-րդ դարի վերջին կամ 7-րդ դարի սկզբին։ Հոմերոսի պոեմները գրված են հոմերոսական հունարենով, որը հայտնի է նաև որպես էպիկական հունարեն։ Այն գրական լեզու է, որը տարբեր դարերում արտացոլել է հոնիական և էոլիդական բարբառների առանձնահատկությունները․ գերակշռում է Արևելյան Հոնիայի ազդեցությունը։ Բազմաթիվ հետազոտողներ կարծում են, որ պոեմները սկզբնապես փոխանցվել են բանավոր կերպով։

Հին ժամանակներից մինչ այժմ, հոմերական էպոսի ազդեցությունը արևմտյան քաղաքակրթության վրա մեծ է։ Հոմերական էպոսները ամենամեծ ազդեցությունն են թողել հին հունական մշակույթի և կրթության վրա․ Պլատոնի համար Հոմերոսը նա էր, ով «սովորեցրեց Հունաստանին»։

Կենսագրություն

Հոմերոսի մասին արժանահավատ կենսագրական տեղեկություններ չեն հասել։ Հին աշխարհում Հոմերոսին վերաբերող շատ ավանդություններ են տարածված եղել, սակայն դրանց մեծ մասը ժամանակի ընթացքում մոռացվել է։ Ժամանակակից գիտնականները այդ ավանդությունները հավաստի չեն համարում։ Բազմաթիվ պնդումներ կան, ըստ որի՝ Հոմերոսը կույր է եղել (ենթադրվում է, որ «Ոդիսականի» մի հատվածում նկարագրվող կույր երգիչ Դեմոդոկոսը հեղինակի ակնարկն է ինքն իր մասին), որ նա բնակվել է Քիոսում, եղել է Մելես գետի և հավերժահարսի որդին, եղել է թափառական երգիչ, որ նա մահացել է կամ Իոսում կամ ձկնորսների կողմից առաջադրված հանելուկը լուծել չկարողանալու պատճառով։ Հոմերոսի մասին հնագույն ժամանակների երկու ամենահայտնի կենսագրական աշխատություններն են Կեղծ-Հերոդոտոսի «Հոմերոսի կյանքը» և «Հոմերոսի և Հեսիոդոսի միջև մրցությունը»։

Հասկանալի է, սակայն, որ «Իլիականը» և «Ոդիսականը» ստեղծվել են ավելի ուշ, քան նրանցում նկարագրված իրադարձությունները, բայց նաև մ.թ.ա. VI դարից առաջ՝ երբ դրանց գոյությունը հավաստիորեն արձանագրված է։ Ժամանակահատվածը, որում Հոմերոսը ապրել է, ժամանակակից գիտություն թվագրում է մ.թ.ա. 8-րդ դարն։ Հերոդոտոսի խոսքերով, Հոմերոսը ապրել է իրենից 400 տարի առաջ, այսինքն՝ մ․թ․ա մոտ 850 թվականը։ Այլ հին պատմական աղբյուրերում գրված է, որ Հոմերոսն ապրել է Տրոյական պատերազմի ժամանակ։

Հոմերոսի ծննդավայրը նույնպես անհայտ է։ Հնում 7 քաղաք՝ Սմիրնա, Քիոս, Կոլոֆոն, Սալամիս, Հռոդոս, Արգոս, Աթենք, վիճարկում էին նրա ծննդավայր լինելու պատիվը։ Ինչպես հայտնում են հույն հեղինակներ Հերոդոտոսն ու Պավսանիուսը Հոմերոսը վախճանվել է Կիկլադյան կղզեխմբի Իոս կղզում։ «Իլիականն» ու «Ոդիսականը» ամենայն հավանականությամբ ստեղծվել են հարակից կղզիներից մեկում կամ Հունաստանի փոքրասիական ափին, որը բնակեղցած է իոնյան ցեղերի կողմից։ Բայց և այնպես, Հոմերոսական բարբառը ճշգրիտ տեղեկություններ չեն տալիս Հոմերոսի ցեղային պատկանելիության մասին, քանի որ այն հին հունարենում իոնական և էոլիական բարբառների խառնուրդն է։ Կա մի ենթադրություն, ըստ որի նրա բարբառը իրենից ներկայացնում է բանաստեղծական կոյնեի ձևերից մեկը, որը ձևավորվել է Հոմերոսի կյանքի ենթադրյալ ժամանակահատվածից առաջ։

Ավանդաբար Հոմերոսը նկարագրվում է որպես կույր մարդ։ Ամենայն հավանականությամբ, այս տեսակետը չի բխում իր կյանքի իսկական փաստերից, այլ իրենից ներկայացնում է անտիկ կենսագրության ժանրի վերականգնում։ Այդ թվում նաև, «Հոմերոս» բառը ընթերցման այլ տարբերակով նշանակում է «չի տեսնում» (ὁ μῆ ὁρῶν)։ Քանի որ շատ հայտնի լեգենդար մարգարեներն ու երգիչները կույր են եղել (օրինակ՝ Թիրեսիասը), ըստ հին տրամաբանության, որը կապում է մարգարեական և բանաստեղծական շնորհքի հետ, Հոմերոսի կուրության մասին ենթադրությունը չափազանց պարզ էր։ Բացի այդ, «Ոդիսականում» երգիչ Դեմոդոկոսը կույր է ծնվում, որը նույնպես կարող է ընկալվել որպես ինքնակենսագրական։

Հոմերոսի և Հեսիոդոսի միջև բանաստեղծական մենամարտի մասին լեգենդ կա, որը նկարագրվել է «Հոմերոս և Հեսիոդոս մրցություն» աշխատության մեջ, որը ստեղծվել է մ․թ․ա 3-րդ դարում, իսկ որոշ հետազոտողների կարծիքով էլ՝ ավելի շուտ։ Բանաստեղծները հավանաբար հանդիպել են Էվբեյա կղզում՝ զոհված Ամֆիդեմայի պատվին կազմակերպված խաղերի ժամանակ։ Նրանք կարդում էին իրենց լավագույն բանաստեղծությունները։ Մրցույթում որպես դատավոր հանդես եկած Պանեդ կայսրը մրցույթի հաղթող ճանաչեց Հեսիոդոտոսին, քանի որ նա կոչ էր անում խաղաղության և հողագործության, այլ ոչ թե պատերազմի և ջարդի։ Միաժամանակ, հանդիսատեսի համակրանքը եղել է Հոմերոսիի կողմը։

Բացի «Իլիականից» և «Ոդիսականից» Հոմերոսն ունի նաև այլ ստեղծոգործություններ, որոնցից են «Հոմերական օրհներգերը» (մ.թ.ա. VII-V դդ. Հոմերոսիի հետ միասին համարվում են հունական պոեզիայի ամենահին օրինակները), «Մարգարետ» երգիծական պոեմը և այլն։

«Հոմերոս» բառի նշանակությունը (այն ծագել է մ․թ․ա 7-րդ դարում, Կալին Եփեսոսեցին անվանեց նրան «Ֆիվաիդայի» հեղինակ) ցանկացել են պարզել դեռևս անտիկ շրջանում, որպես իմաստ առաջադրելով «պատանդ», «հաջորդող» (Արիստոտել) կամ «կույր» (Էֆորուս), «բայց այս բոլոր տարբերակները նույնքան անհավատալի են, որքան ժամանակակից առաջարկները` իրեն «գուսան» կամ «նվագակցող» նշանակել»։

Հոմերոսյան հարցը

Դարեր շարունակ «Իլիականի» ու «Ոդիսականի» հեղինակային պատկանելությունը, չհաշված առանձին դեպքեր, կասկած չի հարուցել։ Սակայն 1795 թվականին գերմանացի գիտնական Ֆ.Ա. Վոլֆը հայտնեց այն կարծիքը, որ պոեմների հեղինակը չի կարող լինել մեկ մարդ, այն հավաքական աշխատանքի արդյունք է։ Այդ թեզով սկիզբ դրվեց այսպես կոչված «հոմերոսյան հարցին»։ «Իլիականի» և «Ոդիսականի» հեղինակների, դրանց առաջացման և ճակատագրին առնչվող խնդիրների ամբողջությունը կոչվեց «հոմերոսյան հարց»։ Այն ծագել է դեռևս հին ժամանակներում, ապա պնդում էին, որ Հոմերոսը իր էպոսը ստեղծել է Ֆանտասի բանաստեղծուհու բանաստեղծությունների հիման վրա Տրոյական պատերազմի ժամանակ։ Գրվեցին և մինչ այսօր էլ շարունակվում են գրվել բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, հայտնվել են ամենատարբեր, իրարամերժ կարծիքներ, որոնցից կարելի է առանձնացնել հետևյալները.

1. պոեմների հեղինակը Հոմերոսն է
2. պոեմներն ունեն բանահյուսական ծագում և խմբային ստեղծագործության արդյունք են
3. պոեմները կազմված են առանձին երկերից, որոնք մեկը վերցրել և կցել է իրար
4. պոեմների հիմքը եղել է փոքրածավալ մի ստեղծագործություն, որի վրա տարբեր հեղինակներ ժամանակի ընթացքում ավելացրել են նոր հատվածներ։

Աշխատություններ

«Հոմերոսը և իր ուղեկցորդը» (1874), Ուիլյամ Բուգրո

Այսօր միայն «Իլիական» և «Ոդիսական» պոեմներն են կապվում Հոմերոսի անվան հետ։ Հնում մի շարք այլ գործեր երբեմն վերագրում էին նրան։ Այդ գործերից են Հոմերական հիմները, «Մրցույթ Հոմերոսի և Հեզիոդի միջև», «Փոքր Իլիականը», «Նոստերը» (Վերադարձները), «Թեբեականը», «Կիպրիան», «Էպիգոն», «Բատրախոմիոմախիան», «Մարգիտեսը», «Էխալիայի գրավումը» և «Փոկաիսը»։ Այսօր այս պնդումները հավաստի չեն համարվում և հնագույն աշխարհում ընդհանրապես ընդունված չեն եղել որպես Հոմերոսի գործեր։ Հոմերոսի կյանքին շրջապատող բազմաթիվ լեգենդների նման սրանք ևս չեն արտացոլում հին հունական մշակույթում Հոմերոսի դերը։

Հոմերոսի պոեմները

Ուսումնասիրողների կարծիքով, Հոմերոսի վերագրվող պոեմներից «Իլիականը», ըստ նկարագրվող հասարակարգի և նյութական մշակույթի, ավելի վաղ շրջանի պոեմ է, համապատասխանում է VIII-VII դդ.։ Այդ դարաշրջանին բնորոշ են ռազմիկների բրոնզե զենքերը, արևելյան ոճի հագուստներն ու սանրվածքները, Փոքր Ասիայից բերվող մարգարտյա զարդերը։ «Ոդիսականը» ավելի ուշ շրջանի է պատկանում, արտացոլում Է նավագնացության և առևտրի նոր էտապ։ Պոեմները ստեղծվել են Իոնիայում, իոնական բարբառով։

Հոմերոսի պոեմները գրված են հեքսամետրով /վեցաչափով/՝ –-uu / –uu / –uu / –uu / –-uu / – – / /–՝ շեշտված վանկ, ս՝ անշեշտ/։

Հայերեն թարգմանություններում հեքսամետրը չի պահպանվել։

Հոմերոսյան, ընդհանրապես անտիկ տաղաչափության մեջ հանգ չի եղել։

Գերմանացի քննադատ Շլեգելը հոմերոսյան վիպերգն ուղղակի ճանաչել է որպես ժողովրդական ասմունքողների կոլեկտիվ ստեղծագործության արգասիք։

Գրականություն

• Հարություն Սուրխաթյան, Հոմերոս. Շեքսպիր, Երևան, Պետհրատ, 1935, 583 էջ։
• Demetrius Chalcondyles editio princeps, Florence, 1488
• the Aldine editions (1504 and 1517)
• 1st ed. with comments, Micyllus and Camerarius, Basel, 1535, 1541 (improved text), 1551 (incl. the Batrachomyomachia)
• Th. Ridel, Strasbourg, c. 1572, 1588 and 1592.
• Wolf (Halle, 1794–1795; Leipzig, 1804 1807)
• Spitzner (Gotha, 1832–1836)
• Bekker (Berlin, 1843; Bonn, 1858)
• La Roche (Odyssey, 1867–1868; Iliad, 1873–1876, both at Leipzig)
• Ludwich (Odyssey, Leipzig, 1889–1891; Iliad, 2 vols., 1901 and 1907)
• W. Leaf (Iliad, London, 1886–1888; 2nd ed. 1900–1902)
• William Walter Merry and James Riddell (Odyssey i–xii., 2nd ed., Oxford, 1886)
• Monro (Odyssey xiii–xxiv. with appendices, Oxford, 1901)
• Monro and Allen (Iliad), and Allen (Odyssey, 1908, Oxford).
• D.B. Monro and T.W. Allen 1917–1920, Homeri Opera (5 volumes: Iliad = 3rd edition, Odyssey = 2nd edition), Oxford. 0-19-814528-4, 0-19-814529-2, 0-19-814531-4, 0-19-814532-2, 0-19-814534-9
• H. van Thiel 1991, Homeri Odyssea, Hildesheim. 3-487-09458-4, 1996, Homeri Ilias, Hildesheim. 3-487-09459-2
• M.L. West 1998–2000, Homeri Ilias (2 volumes), Munich/Leipzig. 3-598-71431-9, 3-598-71435-1
• P. von der Mühll 1993, Homeri Odyssea, Munich/Leipzig. 3-598-71432-7
• Carlier, Pierre (1999). Homère (French). Paris: Les éditions Fayard. ISBN 978-2-213-60381-0.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• de Romilly, Jacqueline (2005). Homère (5th ed.). Paris: Presses Universitaires de France. ISBN 978-2-13-054830-0.
• Fowler, Robert, ed. (2004). The Cambridge Companion to Homer. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-01246-1.
• Latacz, J.; Windle, Kevin, Tr.; Ireland, Rosh, Tr. (2004). Troy and Homer: Towards a Solution of an Old Mystery. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926308-0.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) In German, 5th updated and expanded edition, Leipzig, 2005. In Spanish, 2003, 84-233-3487-2. In modern Greek, 2005, 960-16-1557-1.
• Monro, David Binning (1911). «Homer» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 12 (11th ed.). էջեր 626–39.
• Morris, Ian; Powell, Barry B., eds. (1997). A New Companion to Homer. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-09989-0.
• Powell, Barry B. (2007). Homer (2nd ed.). Malden, MA; Oxford, UK; Carlton, Victoria: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-5325-6.
• Vidal-Naquet, Pierre (2000). Le monde d'Homère (French). Paris: Perrin. ISBN 978-2-262-01181-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Wace, A.J.B.; F.H. Stubbings (1962). A Companion to Homer. London: Macmillan. ISBN 978-0-333-07113-7.
• Auerbach, Erich (1953). «Chapter 1». Mimesis: The Representation of Reality in Western Literature. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11336-4. (orig. publ. in German, 1946, Bern)
• de Jong, Irene J.F. (2004). Narrators and Focalizers: the Presentation of the Story in the Iliad (2nd ed.). London: Bristol Classical Press. ISBN 978-1-85399-658-0.
• Edwards, Mark W. (1987). Homer, Poet of the Iliad. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-3329-8.
• Fenik, Bernard (1974). Studies in the Odyssey. Hermes, Einzelschriften 30. Wiesbaden: Steiner.
• Finley, Moses (2002). The World of Odysseus. New York: New York Review of Books. ISBN 978-1-59017-017-5.
• Nagy, Gregory (1979). The Best of the Achaeans: Concepts of the Hero in Archaic Greek Poetry. Baltimore; London: Johns Hopkins University Press.
• Nagy, Gregory (2010). Homer: the Preclassic. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-95024-5.
• Iliad:
  • P.V. Jones (ed.) 2003, Homer's Iliad. A Commentary on Three Translations, London. 1-85399-657-2
  • G. S. Kirk (gen. ed.) 1985–1993, The Iliad: A Commentary (6 volumes), Cambridge. 0-521-28171-7, 0-521-28172-5, 0-521-28173-3, 0-521-28174-1, 0-521-31208-6, 0-521-31209-4
  • J. Latacz (gen. ed.) 2002 Homers Ilias. Gesamtkommentar. Auf der Grundlage der Ausgabe von Ameis-Hentze-Cauer (1868–1913) (6 volumes published so far, of an estimated 15), Munich/Leipzig. 3-598-74307-6, 3-598-74304-1
  • N. Postlethwaite (ed.) 2000, Homer's Iliad: A Commentary on the Translation of Richmond Lattimore, Exeter. 0-85989-684-6
  • M.W. Willcock (ed.) 1976, A Companion to the Iliad, Chicago. 0-226-89855-5
• Odyssey:
  • A. Heubeck (gen. ed.) 1990–1993, A Commentary on Homer's Odyssey (3 volumes; orig. publ. 1981–1987 in Italian), Oxford. 0-19-814747-3, 0-19-872144-7, 0-19-814953-0
  • P. Jones (ed.) 1988, Homer's Odyssey: A Commentary based on the English Translation of Richmond Lattimore, Bristol. 1-85399-038-8
  • I.J.F. de Jong (ed.) 2001, A Narratological Commentary on the Odyssey, Cambridge. 0-521-46844-2
• Janko, Richard (1982). Homer, Hesiod and the Hymns: Diachronic Development in Epic Diction. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-23869-4.

• Buck, Carl Darling (1928). The Greek Dialects. Chicago: University of Chicago Press.
• Evelyn-White, Hugh Gerard (tr.) (1914). Hesiod, the Homeric hymns and Homerica. The Loeb Classical Library. London; New York: Heinemann; MacMillen.
• Ford, Andrew (1992). Homer : the poetry of the past. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-2700-8.
• Graziosi, Barbara (2002). Inventing Homer: The Early Perception of Epic. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kirk, G.S. (1962). The Songs of Homer. Cambridge: Cambridge University Press.
• Liddell, Henry George; Scott, Robert (1940). A Greek-English Lexicon (Revised ed.). Oxford: Clarendon Press; Perseus Digital Library.
• Murray, Gilbert (1960). The Rise of the Greek Epic (Galaxy Books ed.). New York: Oxford University Press.
• Schein, Seth L. (1984). The mortal hero : an introduction to Homer's Iliad. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-05128-7.
• Silk, Michael (1987). Homer: The Iliad. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83233-5.
• Smith, William, ed. (1876). A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Vol. Vol. I, II & III. London: John Murray. {{cite book}}: |volume= has extra text (օգնություն)

Արտաքին հղումներ

• Works by Homer at Perseus Digital Library
• Հոմերոս-ը Բրիտանիկա հանրագիտարանում
• Homerի գործերը Գուտենբերգ նախագծում
• Homer; Murray, A.T. The Iliad with an English Translation (Ancient Greek and English). Vol. I, Books I–XII. London; New York: William Heinemann Ltd.; G.P. Putnam's Sons; Internet Archive.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• The Chicago Homer Արխիվացված 2014-10-04 Wayback Machine
• Daitz, Stephen (reader). «Homer, Iliad, Book I, lines 1–52». Society for the Reading of Greek and Latin Literature (SORGLL). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
• Heath, Malcolm (2001 թ․ մայիսի 4). «CLAS3152 Further Greek Literature II: Aristotle's Poetics: Notes on Homer's Iliad and Odyssey». Department of Classics, University of Leeds; Internet Archive. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
• Bassino, Paola (2014). «Homer: A Guide to Selected Sources». Living Poets: a new approach to ancient history. Durham University. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
• Гомер. Зарубежные писатели. Биобиблиографический словарь
• Поэмы Гомера «Илиада» и «Одиссея» с комментариями, приложениями и иллюстрациями (չաշխատող հղում — պատմություն)
• Греческие тексты поэм
• Гомер «Одиссея» в переводе Шуйского, с комментариями

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոմերոս» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոմերոս» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 539)։