Erdialdea (eskualdea)
Erdialdea[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Herrialdearen erdigunean dagoen eskualdea da. Pirinioaurrearen, iparraldean Alaizko mendilerroaren eta ekialdean Uxueko mendilerroaren eta Ebroko haranaren arteko trantsizio-eremua da, Aragoi ibaiaren ibar emankorrak hegoaldean eta Arga ibaiaren ibar emankorrak mendebaldean dituela. Gainera, trantsizio bat da, herrixketako Nafarroa menditsuaren artean, non Orbaibar nabarmentzen den, 30 herrigune txiki baino gehiagorekin, eta herri handietako Nafarroa laua, horien artean Tafalla, Erriberri, Kaparrotsu edo Zarrakaztelu nabarmentzen direlarik.
| Erdialdea | |
|---|---|
 Euskal Herria | |
.svg)  | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Nafarroa Garaia |
| Udalerriak | 19 (lista ikusi) |
| Eskualdeburua | Tafalla |
| Herri handiena | Tafalla |
| Izen ofiziala | Erdialdea (eus.) Zona Media (cas.) |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°28′39″N 1°33′42″W / 42.47762604°N 1.56154858°W |
| Azalera | 947,23 km² |
| Garaiera | 289-1166 metro |
| Distantzia | 36,5 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 26.202 (2022:  −130) |
| Dentsitatea | 27,66 biztanle/km² |
| Datu gehigarriak | |
| Sorrera | 2019ko otsailaren 6an |
19 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 26202 biztanle eta 947,23 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 27,8 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Aragoi ibaia Kaparrotsun dagoen itsas mailaren gaineko 289 metrotik Bagadigorri mendiaren 1166 metrora arteko altuera du.
Eskualdeburua Tafalla udalerria da, eskualdeko populatuena.
Izena
aldatuErdialdea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Zona Media
Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Zona Media / Erdialdea.[1]
Etimologia
aldatuNafarroako Erdialdea izan da, tradizioz, Nafarroa Garaia zatitu den hiru eremuetako bat. Oro har, Erribera iparraldeko lurralde menditsuetatik (Mendialdea) bereizten du. Mugak ez dira inoiz oso argi egon, batzuk Erdialdean Estellerria osoa eta Zangozerria hartzen dituztelako, eta beste batzuk, berriz, Tafalla ingurura mugatzen dira. Bere izena Nafarroa Garaiko erdialdean duen kokapen geografikotik dator, ez hainbeste herrialdearen erdigunea delako, baizik eta bereziki ipar menditsuaren eta hego lauaren arteko erdigunea delako.
Geografia
aldatuMugakideak
aldatuErdialdea eskualdeak Iruñerria eskualdea du muga iparraldean, Metropolialdea azpieskualdekin. Iparekialdean Pirinioaurrea eskualdea dago, eta ekialdean Zangozerria. Hegoaldean, Erribera eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, hegomendebaldean Erriberagoiena eskualdea dago.
Inguru naturala
aldatu
Eskualdea Pirinioaurreko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:
- Alaizko mendilerroa
- Izkoko mendiak
- Lergako mendilerroa
- Gerindako mendilerroa
- Uxueko mendilerroa
- Ibarberoko mendilerroa
- Buskilgo mendilerroa
- Araizko mendilerroa
- Moncayueloko mendilerroa
Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:
Gainera, eskualdean Nafarroako ubidea hasten da, Itoizko urtegian.
Klima
aldatuNafarroa Garaiko erdialde-hegoaldean dagoenez, klima mediterraneoaren eta Ebroko ibarrekoaren tarteko klima du Erriberrik. Urteko prezipitazioak batez beste 500-600 mm artekoak dira, eta urteroko egun euritsuak 70–80 izaten dira; beraz, eguneko 5,4 mm euri izaten da. Euria urte osoan zehar egiten du, nahiz eta udaberria beste urtaroak baino euritsuagoa den. Batez besteko tenperatura aski epela da, 13-14 °C bitartekoa, eta mendialdeko edo Erriberako tenperaturek baino gorabehera gutxiago izaten ditu urtean zehar.
Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Barasoain (iparraldea), Tafalla (erdialdea), Uxue (ekialdea) eta Zarrakaztelu (hegoaldea).
 Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 22.0 | 27.0 | 29.0 | 36.0 | 40.0 | 42.0 | 41.0 | 37.0 | 31.0 | 25.0 | 18.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.2 | 10.9 | 14.3 | 16.1 | 20.6 | 25.3 | 28.4 | 28.7 | 23.8 | 18.6 | 12.6 | 9.5 | 18.2 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.4 | 9.1 | 10.7 | 14.7 | 18.8 | 21.4 | 21.8 | 17.9 | 13.8 | 8.6 | 5.7 | 12.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.6 | 1.9 | 3.9 | 5.3 | 8.7 | 12.2 | 14.4 | 15.0 | 12.0 | 8.9 | 4.6 | 2.0 | 7.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.5 | -9.0 | -10.0 | -3.0 | 0.0 | 2.0 | 7.0 | 7.0 | 2.0 | -3.0 | -7.0 | -11.0 | -11.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 44.2 | 34.6 | 41.8 | 66.6 | 55.1 | 42.6 | 25.3 | 28.8 | 43.9 | 54.3 | 59.9 | 51.7 | 548.8 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 46.0 | 22.0 | 44.0 | 40.0 | 42.0 | 38.5 | 39.0 | 86.0 | 95.0 | 44.0 | 53.0 | 40.0 | 95.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.5 | 9.0 | 8.0 | 10.7 | 10.5 | 6.4 | 5.1 | 4.9 | 5.4 | 9.8 | 11.4 | 10.9 | 102.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.9 | 1.1 | 0.9 | 0.3 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.2 | 4.7 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Tafalla, 1992-2021)
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.3 | 21.0 | 26.4 | 29.9 | 35.9 | 41.0 | 39.6 | 41.2 | 36.0 | 30.4 | 23.2 | 18.3 | 41.2 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.4 | 11.2 | 14.8 | 17.3 | 21.7 | 26.6 | 29.2 | 29.4 | 24.7 | 19.5 | 13.0 | 9.5 | 18.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.6 | 6.6 | 9.5 | 11.7 | 15.6 | 19.8 | 22.1 | 22.2 | 18.6 | 14.4 | 9.1 | 5.9 | 13.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.2 | 2.6 | 4.8 | 6.6 | 9.9 | 13.6 | 15.8 | 16.2 | 13.3 | 10.0 | 5.6 | 2.7 | 8.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -5.8 | -6.7 | -8.1 | -1.9 | 0.9 | 4.2 | 8.6 | 8.4 | 5.1 | 0.0 | -4.6 | -8.4 | -8.4 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 42.1 | 39.6 | 50.3 | 59.8 | 52.6 | 45.7 | 28.1 | 22.6 | 42.7 | 58.9 | 61.6 | 42.8 | 546.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 56.1 | 49.9 | 50.5 | 51.8 | 49.7 | 72.0 | 100.2 | 47.4 | 85.2 | 55.4 | 42.8 | 41.6 | 100.2 |
| Eguzki orduak | 130.2 | 156.8 | 213.9 | 219.0 | 266.6 | 300.0 | 334.8 | 306.9 | 243.0 | 189.1 | 132.0 | 93.0 | 2585.3 |
| Hezetasuna (%) | 78.5 | 72.8 | 67.4 | 66.7 | 64.3 | 60.4 | 58.9 | 58.9 | 63.7 | 70.8 | 77.6 | 80.8 | 68.4 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Uxue, 2000-2021)
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.2 | 22.4 | 25.5 | 28.2 | 33.7 | 38.1 | 38.8 | 40.2 | 33.9 | 30.4 | 21.9 | 17.8 | 40.2 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 7.4 | 8.5 | 12.2 | 15.0 | 19.2 | 24.9 | 27.7 | 27.5 | 23.0 | 17.6 | 10.7 | 8.1 | 16.8 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.3 | 4.8 | 7.7 | 10.0 | 13.6 | 18.4 | 20.6 | 20.6 | 17.3 | 13.3 | 7.5 | 5.1 | 11.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.8 | 1.8 | 4.1 | 6.0 | 9.1 | 13.2 | 14.9 | 15.2 | 12.9 | 9.9 | 5.0 | 2.6 | 8.1 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.3 | -9.9 | -8.4 | -1.8 | -0.8 | 4.4 | 7.3 | 7.7 | 4.0 | -0.2 | -3.1 | -9.3 | -9.9 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 48.1 | 45.4 | 55.3 | 60.5 | 53.2 | 43.6 | 22.7 | 16.5 | 47.5 | 59.8 | 66.2 | 40.9 | 559.8 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 36.9 | 34.0 | 40.1 | 51.9 | 46.8 | 55.7 | 59.1 | 35.5 | 104.4 | 60.6 | 45.9 | 22.8 | 104.4 |
| Eguzki orduak | 135 | 165 | 201 | 216 | 261 | 300 | 327 | 291 | 249 | 189 | 141 | 135 | 2610 |
| Hezetasuna (%) | 81.0 | 75.7 | 69.6 | 67.7 | 65.2 | 60.7 | 58.0 | 57.7 | 63.4 | 71.4 | 79.9 | 80.0 | 69.2 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Zarrakaztelu, 1937-2020)
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.5 | 22.0 | 27.0 | 30.0 | 36.0 | 38.5 | 41.5 | 40.5 | 37.0 | 30.5 | 24.6 | 20.0 | 41.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.6 | 12.0 | 15.7 | 17.9 | 22.8 | 27.6 | 30.5 | 30.1 | 25.5 | 19.9 | 13.6 | 9.8 | 19.6 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.5 | 6.9 | 9.9 | 12.0 | 16.3 | 20.5 | 22.9 | 22.7 | 18.9 | 14.5 | 9.1 | 5.9 | 13.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.3 | 1.8 | 4.0 | 6.0 | 9.9 | 13.4 | 15.3 | 15.4 | 12.3 | 9.0 | 4.6 | 2.0 | 7.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.2 | -9.0 | -6.5 | -3.0 | 0.6 | 4.4 | 5.4 | 5.2 | 2.0 | -1.9 | -8.5 | -10.0 | -10.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 28.9 | 25.2 | 31.6 | 54.7 | 44.9 | 36.1 | 25.1 | 22.8 | 41.7 | 56.9 | 46.7 | 43.0 | 457.5 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 25.3 | 17.9 | 37.0 | 48.5 | 30.0 | 70.0 | 48.2 | 43.0 | 83.0 | 57.0 | 55.6 | 38.6 | 83.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 8.6 | 7.4 | 7.5 | 9.1 | 8.7 | 5.7 | 4.1 | 4.1 | 5.6 | 8.6 | 9.3 | 9.8 | 88.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.7 | 0.8 | 0.4 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.5 | 2.4 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Banaketa
aldatu
Banaketa tradizionala
aldatuEskualde hori, Nafarroako Erribera eta Nafarroako Erdialdea artean dagoenez, kontraste handia dago iparraldearen (Orbaibar bezalako ibarretan banatua) eta hegoaldearen artean, non herri bakoitzak independentzia erlatiboa izan duen antzinatik. Hala, Erdialdea eskualdeak honako ibar hauek ditu:
Horretaz gain, hauek dira historikoki independenteak izan diren hiribilduak:
Gainerako herriak, nahiko independenteak izan arren, Olibako monasterioaren agindupean zeuden XIX. mendea iritsi arte, baina gero independentzia lortu zuten. Hauek dira:
Azkenik, Traibuenas herria Murelu Konde udalerrian integratu zen, Arrada eta Figarol herri sortu berriak diren bitartean (1960ko hamarkada).
Udalerriak
aldatuErdialdea eskualdea 19 udalerritan banatuta dago, honako hauek:
| Udalerria | Biztanleria (2023) | Azalera (km²) | Dentsitatea (bizt/km²) | Udalburua |
|---|---|---|---|---|
 Barasoain
|
602 | 13,94 | 43,19 | Barasoain |
 Beire
|
301 | 22,25 | 13,53 | Beire |
.svg){kind=small} Donamartiri Untz
|
377 | 50,14 | 7,52 | Donamartiri Untz |
.svg){kind=small} Erriberri
|
4019 | 83,2 | 48,31 | Erriberri |
 Garinoain
|
523 | 10,26 | 50,97 | Garinoain |
 Kaparrotsu
|
2786 | 80,8 | 34,48 | Kaparrotsu |
 Leotz
|
211 | 96,23 | 2,19 | Iratxeta |
 Melida
|
715 | 26,2 | 27,29 | Melida |
 Murelu Hautsi
|
674 | 33,4 | 20,18 | Murelu Hautsi |
 Murelu Konde
|
685 | 59,4 | 11,53 | Arrada |
 Oloritz
|
221 | 41 | 5,39 | Oloritz |
 Orisoain
|
74 | 7 | 10,57 | Orisoain |
 Pitillas
|
530 | 42,3 | 12,53 | Pitillas |
.svg){kind=small} Puiu
|
346 | 21,22 | 16,31 | Puiu |
 Santakara
|
863 | 34,3 | 25,16 | Santakara |
.svg){kind=small} Tafalla
|
10698 | 98,29 | 108,84 | Tafalla |
| Untzue
|
158 | 18,5 | 8,54 | Untzue |
.svg){kind=small} Uxue
|
171 | 112,57 | 1,52 | Uxue |
 Zarrakaztelu
|
2435 | 97,3 | 25,03 | Zarrakaztelu |
| Biztanleria udalerrika | Bilakaera azken 10 urteetan |
|---|---|
 |
 |
|
|
Herriak
aldatu2020an gutxienez biztanle 1 zuten 40 biztanlegune daude eskualdean:
Herri hustuak
aldatuErdialdea eskualdeak, gainera, 51 herri hustu ditu, honako hauek:
- Akirazabal
- Andiaga
- Ariamain
- Arrada Zaharra
- Arrazubi
- Artezabal
- Asuritz
- Basandia
- Billazurrutz
- Busa
- Doneaniz
- Dorrondiaga
- Encisa
- Etxano
- Figarol
- Gandiriain
- Hiriberri
- Kaskallugaña
- Kastillu
- Katalain
- Lepuzain
- Lerbeltz
- Lerbeltzipia
- Lizartze
- Markuella
- Mikelenzabal
- Mostrakas
- Munos
- Musker-Hiriberri
- Oibar
- Olibeta
- Otrollosandi
- Otrollostxipi
- Pipiratu
- Pozuelo
- Puiu
- San Lorentzo
- San Roman
- Sandima
- Santakaramuru
- Urteagabeiti
- Urteagagoiti
- Zabartzu
- Zaubio
- Zuria
Partzuergoak
aldatuGaur egun, Erdialdea eskualdean 3 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:
- Zazugaña (106. partzuergoa)
- Argiziragi (107. partzuergoa)
- Barranco de la Torre (108. partzuergoa)
Historia
aldatuEskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[6] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Erdialdea izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.[7]
Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[8]
Demografia
aldatu2022 urteko erroldaren arabera 26202 biztanle zituen Erdialdea eskualdeak.
- Eskualdeko biztanleria, guztira
- Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Ekonomia
aldatuErdialdea landa-eskualdea da, ohiko nekazaritzak pisu handia du eta ekologikoak gero eta presentzia handiagoa du; labore guztien artean, ardoa nabarmentzen da. Hori da Nafarroako Jatorrizko Deituraren bost eremuetako bat, Donamartiri Untzen eta Erriberrin presentzia handiena duena. Gainerako eremuetan labore ez hain espezifikoak daude, hala nola garia edo koltza. Erdialdean, oro har, azienda mota tradizional guztiak hazten dituzten ustiategiak aurki daitezke, eta zonan ohikoenak hegaztiak ( % 70,7), txerriak ( % 21,1) eta ardiak ( % 7,3) dira. 2014an, Erdialdeko industria-ehuna 380 enpresa inguruk osatzen zuten, energiaren sektorekoek barne. % 95,5 50 langile baino gutxiagoko enpresa txiki eta ertainak dira.[9]
Enpresa gehienak Tafalla eta Erriberri artean daude, baina badira beste toki batzuk enpresa nabarmenen batekin, Kaparrotsu edo Barasoain batez ere. Biztanle askok Nafarroako beste zonalde batzuetan egiten dute lan, baina eskualdean bizi dira. Fenomeno hau iparraldean gertatzen da bereziki, non biztanle gehienek Iruñerrian lan egiten duten, hegoaldeko zonaldeetan Martzilla, Azkoien edo Tuteran ere langile ugari dauden arren.
Politika
aldatuErdialdea eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.
Hauteskundeak
aldatu- Udal hauteskundeak
Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[10]
| 2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak | ||||
| Udalerria | Alkatetza duen alderdia | Zg. |  | |
|---|---|---|---|---|
| Barasoain | Barasoaingo Talde Independentea | 7 | ||
| Beire | Beire Aktiboa | 7 | ||
| Donamartiri Untz | San Martingo Talde Independentea | 4 | ||
| Erriberri | Erriberri Elkartu | 4 | ||
| Garinoain | Garinoainen Aldeko Elkartea | 7 | ||
| Kaparrotsu | Kaparrotsu, Orainaldi eta Iragana | 3 | ||
| Leotz | Leotz Bizirik | 7 | ||
| Melida | Melidaren Alde Lan Egitea | 7 | ||
| Murelu Hautsi | Murilloko Talde Independentea | 4 | ||
| Murelu Konde | Nafarroako Alderdi Sozialista | 7 | ||
| Oloritz | Olorizko Talde Independentea | 5 | ||
| Orisoain | Amarrain | 2 | ||
| Pitillas | Pitillasko Talde Independentea | 5 | ||
| Puiu | Landerri | 7 | ||
| Santakara | Santakarako Talde Independentea | 7 | ||
| Tafalla | Euskal Herria Bildu | 5 | ||
| Untzue | Untzueko Talde Independentea | 4 | ||
| Uxue | Basandia Herri Hautagaitza | 5 | ||
| Zarrakaztelu | Zarrakazteluko Independenteak | 8 | ||
- Foru hauteskundeak
Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[11]
| 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak | |||||
| Alderdia | Bozak |  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| guztira | % | +/- | |||
| Navarra Suma | 5019 | 34,41 | ? | ||
| Nafarroako Alderdi Sozialista | 4014 | 27,52 | ? | ||
| Euskal Herria Bildu | 2017 | 13,83 | ? | ||
| Geroa Bai | 1883 | 12,91 | ? | ||
| Ahal Dugu | 890 | 6,10 | ? | ||
| Izquierda-Ezkerra | 422 | 2,89 | ? | ||
| Vox | 197 | 1,35 | ? | ||
| Equo | 67 | 0,46 | ? | ||
| Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa | 49 | 0,34 | ? | ||
| Libertate Nafarra | 16 | 0,11 | ? | ||
| Solidaritate eta Autogestio Internazionalista | 12 | 0,08 | ? | ||
Azpiegiturak
aldatuErrepideak
aldatuErdialdea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, herri handiak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Nafarroako autobideak eskualdea zeharkatzen du, Iruñea eta Tutera artean.
Hauek dira ardatz nagusiak:[12]
| Errepidea | Ibilbidea | Zeharkatzen du |
|---|---|---|
 AP-15
|
Tutera - Irurtzun | Kaparrotsu • Erriberri • Tafalla • Orbaibar |
| N-121 | Iruñea - Tutera | Orbaibar • Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu |
| NA-115 | Tafalla - Azkoien - Funes | Tafalla • Erriberri |
| NA-128 | Azkoien - Zarrakaztelu | Kaparrotsu • Melida • Zarrakaztelu |
| NA-132 | Lizarra - Tafalla - Zangoza | Oibar • Zangoza |
| NA-534 | Irunberri - Kaseda - Zarrakaztelu | Zarrakaztelu |
Hezkuntza
aldatuEskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.
Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko hainbat udalerriak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hegoaldeko udalerriak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.
Erdialdea eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietako hainbatean hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza bakarrik Tafallan, Martzillan eta Zarrakaztelun dago ziurtatuta, eta ez bertze herrietan. Zehazki, 2019. urtean Erdialdea eskualdean lehen hezkuntzako 11 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[13][14]
| Jatorria | Lehen hezkuntzako eskolak | Bigarren hezkuntzako institutuak | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| B/D EREDUAK | |||||||
| Dp. | Udalerriak | Izena | Ereduak | Kokapena | Izena | Ereduak | Kokapena |
| 9 | Donamartiri Untz, Leotz, Oloritz, Orisoain, Puiu, Tafalla, Untzue eta Uxue | Defentsako markesa | D | Tafalla | Antso III.a Nagusia | D | Tafalla |
| Barasoain eta Garinoain | Martin Azpilkueta | D | Barasoain | ||||
| Beire, Erriberri eta Pitillas | Bianako Printzea | D | Erriberri | ||||
| Kaparrotsu, Melida, Murelu Konde eta Santakara | Zalduko Andre Maria | D | Kaparrotsu | ||||
| Murelu Hautsi eta Zarrakaztelu | Olibako Andre Maria | D | Zarrakaztelu | ||||
| A/G EREDUAK | |||||||
| Dp. | Udalerriak | Izena | Ereduak | Kokapena | Izena | Ereduak | Kokapena |
| 9 | Donamartiri Untz, Leotz, Oloritz, Orisoain, Puiu, Tafalla eta Untzue | Defentsako markesa | A / G | Tafalla | Antso III.a Nagusia | A / G | Tafalla |
| Barasoain eta Garinoain | Martin Azpilkueta | A / G | Barasoain | ||||
| Beire | Beire | A / G | Beire | ||||
| Erriberri | Bianako Printzea | A / G | Erriberri | ||||
| Pitillas | Pitillas | A / G | Pitillas | ||||
| Uxue | Uxue | A | Uxue | ||||
| Kaparrotsu eta Murelu Konde | Zalduko Andre Maria | A / G | Kaparrotsu | Villenako markesa | A / G | Martzilla | |
| Zarrakaztelu | Olibako Andre Maria | A / G | Zarrakaztelu | Aragoiko Erribera | A / G | Zarrakaztelu | |
| Melida | Santa Ana | A / G | Melida | ||||
| Murelu Hautsi | Raimundo Lanas | G | Murelu Hautsi | ||||
| Santakara | Jasokundeko A. M. | A / G | Santakara | ||||
Gainera, Erdialdean Nafarroako Gobernuarekin itundutako bi ikastetxe daude, finantzaketa publiko-pribatukoak. Ikastola bat eta ikastetxe kristau bat dira: Garces de los Fayos ikastola eta Escolapios ikastetxea (biak Tafallan).
Osasuna
aldatuNafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.
Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[15]
Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:
| Barrutia | Eskualdea | Osasunetxea | Udalerriak |
|---|---|---|---|
| Iruñea | 28 Noain | Noain | Untzue eta Oloritz (iparraldea) |
| 40 Tafalla | Tafalla | Barasoain, Garinoain, Leotz, Oloritz (hegoaldea), Orisoain, Puiu eta Tafalla | |
| 42 Zarrakaztelu | Zarrakaztelu | Melida, Murelu Hautsi, Santakara eta Zarrakaztelu | |
| 43 Erriberri | Erriberri | Beire, Donamartiri Untz, Erriberri, Kaparrotsu, Murelu Konde, Pitillas eta Uxue |
Garraioa
aldatu- Nafarroako Hiriarteko Garraioa
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak hiru emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Soria (NAV-001) emakida, Tafalla Iruñearekin eta Soriarekin lotzen duena, Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) eta Iruñea-Tutera-Zaragoza. Erribera (NAV-003). Bigarren emakida honek, Tafallari ez ezik, eskualdeko udalerri guztiei ere ematen die zerbitzua, ondoko Erriberagoiena eta Izarbeibar-Novenera eskualdeetakoez gain.
NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tafalla da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, badira linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen dietenak, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dutenak.
Bere aldetik, NAV-003 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.
| Nafarroako Hiriarteko Garraioaren lineak Erdialdea eskualdetik pasatuz | ||||
| Linea | Ibilbidea | Luzera (km) | Geldialdiak | Mapa |
|---|---|---|---|---|
| 300 | Iruñea ↔ Soria (errepidetik) | 196,0 | 13 | 
|
| 301 | Iruñea ↔ Soria (autobidetik) | 203,9 | 7 | |
| 320 | Iruñea ↔ Tafalla (autobidetik) | 37,0 | 6 | |
| 321 | Iruñea ↔ Erriberri | 43,6 | 8 | |
| 322 | Iruñea ↔ Tafalla (errepidetik) | 39,4 | 14 | |
| 323 | Tafalla ↔ Martzilla | 42,2 | 6 | |
| 324 | Tafalla ↔ Figarol | 48,3 | 11 | |
| 325 | Tafalla ↔ Arrada | 37,2 | 8 | |
| 326 | Tafalla ↔ Mendigorria | 20,1 | 3 | |
| 327 | Tafalla ↔ Miranda Arga | 28,8 | 5 | |
| 328 | Tafallako hiribusa | 2,5 | 4 | |
| 329 | Tafalla ↔ Etxague | 21,6 | 7 | |
| 330 | Tafalla ↔ Olleta | 15,6 | 5 | |
| 331 | Tafalla ↔ Uzkita | 24,6 | 8 | |
| 332 | Tafalla ↔ Amatriain | 21,4 | 6 | |
| 333 | Tafalla ↔ Uxue | 18,5 | 3 | |
| 350 | Iruñea ↔ Tutera ↔ Zaragoza | 117,5 | 23 | |
- Bertze garraiobideak
Lehen aipatutako zerbitzuez gain, eskualdean hainbat udalerrik Zaragoza-Altsasu burdinbidean tren geltokia dute. Tafallakoa eta Erriberrikoa dira. Hauek dira bi geltokiek dituzten tren-zerbitzuak:
Kultura
aldatu
Euskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Barasoain, Oloritz, Orisoain eta Untzue. Donamartiri Untz, Erriberri, Garinoain, Leotz, Puiu, Tafalla eta Uxue atzerkada-eremuan ziren eta bertzeak (Beire, Kaparrotsu, Melida, Murelu Hautsi, Murelu Konde, Pitillas, Santakara eta Zarrakaztelu), ez-euskal eremuan.[16]
Koldo Zuazok, 2010ean, udalerri guztiak ez-euskal eremuan sailkatu ziren.[17]
Eskualdeko euskara, batez ere, ezezaguna da. Eskualdean ez da ia dokumenturik gordetzen euskarari buruz, eta zenbat eta hegoalderago joan, are gutxiago dago. Hori dela eta, eskualde honetako euskalki propioa ez da ezagutzen, nahiz eta aezkera, zaraitzuera edo erronkariera bezalako euskalkiekin lotura estua izango zuela susmatzen den. Dena den, Orbaibarran, Donamartiri Untzen eta Uxuen erregistroak daude, eta horiek euskalki nafarrerakoak ziren. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, eremuko hegoaldeko goi-nafarrera delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.
Hizkuntza-zonakatzea
aldatuIndarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu ez-euskaldunean. 2017an legea zabaldu zenean, Erriberri, Garinoain, Leotz, Puiu, Tafalla, Untzue eta Uxue udalerriak sartu ziren.[18]
Ondarea
aldatuOndasun nabarmenak
aldatuHauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:
- Arradako Harresi Barrutia
- Bezkizko San Andres eliza
- Donamartiri Untzeko San Martin eliza
- Erriberriko Alde Zaharra
- Erriberriko Errege Jauregia
- Erriberriko San Pedro eliza
- Erriberriko Andre Maria Erregina eliza
- Erriberriko Tibalten jauregia
- Erriberriko Arradako Markesaren jauregia
- Erriberriko San Frantzisko komentua
- Erriberriko harresiak
- Etxanoko San Petri baseliza
- Iratxetako garaia
- Katalaingo Kristo Santuaren baseliza
- Kaparrotsuko Kristoko eliza
- Lepuzaingo San Petri eliza
- Munarrizketako San Bartolome eliza
- Orisoaingo San Martin eliza
- Santakarako Kara aztarnategia
- Santsoaingo Jasokundeko Andre Mariaren eliza
- Tafallako Andre Maria eliza
- Tafallako San Pedro eliza
- Tafallako Mencoen etxea
- Tafallako Martinez Esprontzedatarren etxea
- Tafallako Errekoletoen komentua
- Tafallako Mariskalen jauregia
- Tafallako San Nikolas baseliza
- Tafallako Frantzisko Nafarroakoa plaza
- Uxueko Andre Mariaren eliza
- Zarrakazteluko Olibako monasterioa
Eremu naturalak
aldatuIrudiak
aldatu
.jpg)
.jpg)
_028.jpg)
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- «Nafarroako Eskualdeak» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Tafallako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Uxueko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Zarrakazteluko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ Nafarroako Gobernua. Toki-garapen parte-hartzailerako estrategia Erdialdean (2014-2020).
- ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
- ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
- ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q111347492
Multimedia: Erdialdea / Zona Media / Q111347492
