Πανσέληνος

Για τον αγιογράφο, δείτε: Μανουήλ Πανσέληνος.

Η πανσέληνος, όπως παρατηρείται από τη Γη.

Πανσέληνος ονομάζεται η σεληνιακή φάση κατά την οποία η Σελήνη, ο μοναδικός δορυφόρος της Γης, φαίνεται «πασιφαής», δηλαδή ολόκληρο το στραμμένο προς τη Γη ημισφαίριό της φαίνεται ως ένας πλήρης φωτεινός κυκλικός δίσκος. Στη φάση της Πανσελήνου η Σελήνη διέρχεται κατά το μεσονύκτιο από τον μεσημβρινό του τόπου που παρατηρείται, δηλαδή 12 ώρες ακριβώς μετά τη διάβαση του Ήλιου από τον ίδιο μεσημβρινό. Συνεπώς την ώρα που ανατέλλει η Πανσέληνος δύει ο Ήλιος. Αυτό αποδεικνύει πως η Σελήνη στη φάση αυτή βρίσκεται στην αντίθετη πλευρά της Γης απ' ό,τι ο Ήλιος, και όταν τα τρία αυτά σώματα βρίσκονται πάνω στην ίδια ευθεία γραμμή, ή μάλλον όσο πλησιέστερα στη γραμμή αυτή είναι δυνατό. Στην αστρονομική «γλώσσα» λέμε ότι ο Ήλιος και η Σελήνη βρίσκονται σε συζυγία και πιο συγκεκριμένα σε αντίθεση.

Σε αυτή τη χρονική στιγμή, όπως φαίνεται από τους παρατηρητές πάνω στη Γη, το ημισφαίριο του φεγγαριού που βλέπει τη Γη φωτίζεται πλήρως από τον Ήλιο και εμφανίζεται στρογγυλό. Κατά τη φάση της πανσελήνου, η αθέατη πλευρά της Σελήνης, που δεν είναι ποτέ ορατή από τη Γη, είναι τελείως σκοτεινή (έχει νύχτα). Η πανσέληνος αποκαλείται στην κοινή γλώσσα ή στη λογοτεχνία και ολόγιομο φεγγάρι.

Επειδή ένας συνοδικός μήνας διαρκεί περίπου 29,53 γήινες ημέρες, η πανσέληνος «πέφτει» είτε τη 14η είτε τη 15η μέρα του σεληνιακού μήνα σε εκείνα τα ημερολόγια που αρχίζουν τον καινούργιο μήνα με τη φάση της Νέας Σελήνης.

Η βίαιη και οξεία διαταραχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς (εκδηλώσεις σχιζοφρένειας) φαίνεται να εμφανίζει έξαρση κατά τη διάρκεια της πανσελήνου, χωρίς να τεκμηριώνεται αιτιώδης σχέση στα δύο φαινόμενα.

Χαρακτηριστικά

Ολική έκλειψη Σελήνης, κατά την οποία ο δορυφόρος μας, παίρνει ένα «χάλκινο» χρώμα.

Παρότι χρειάζονται μόλις 27,32 ημέρες κατά μέσο όρο για να συμπληρώσει η Σελήνη μία πλήρη περιφορά γύρω από τη Γη (χρονικό διάστημα που ονομάζεται αστρικός μήνας, επειδή αφορά τη θέση της περιφοράς της ως προς τους αστέρες), επειδή και η Γη στο μεταξύ γυρίζει γύρω από τον Ήλιο, απαιτούνται σχεδόν δύο ημέρες ακόμα για να ευθυγραμμισθούν η Σελήνη, η Γη και ο Ήλιος. Επομένως, κατά μέσο όρο ανάμεσα σε μία πανσέληνο και την επόμενη μεσολαβούν 29,530589 γήινες ημέρες (εικοσιτετράωρα). Αυτός ο χρόνος ονομάζεται σεληνιακός μήνας ή συνοδικός μήνας, και από αυτόν προέκυψε ιστορικά η μονάδα χρόνου «μήνας» των ημερολογίων. Η πραγματική διάρκειά του, ωστόσο, κυμαίνεται σημαντικά, από 29,272 ως 29,833 ημέρες εξαιτίας των ελλειπτικών τροχιών της Γης και της Σελήνης, καθώς και των μικρών αλληλεπιδράσεων με άλλα ουράνια σώματα στο Ηλιακό Σύστημα.

Στην πράξη οι ημερολογιακοί μήνες έχουν σήμερα διάφορους αριθμούς ημερών για να προσαρμόζεται το ημερολόγιο και στο τροπικό έτος της Γης (πιο απλά, στις εποχές του χρόνου). Επειδή ο μήνας Φεβρουάριος έχει μόνο 28 ή 29 ημέρες, υπάρχουν χρονιές που αυτός ο μήνας δεν έχει πανσέληνο, φαινόμενο γνωστό ως Μαύρο φεγγάρι. Ειδικότερα, στο Γρηγοριανό Ημερολόγιο δεν είχε πανσέληνο ο Φεβρουάριος των ετών 1866, 1885, 1915, 1934, 1961, 1999 και του 2018. Στο δίσεκτο έτος 1972, υπήρξε πανσέληνος στο 24ωρο της 29 Φεβρουαρίου. Η προηγούμενη 29η Φεβρουαρίου που είχε πανσέληνο ήταν το 1820.

Τα παραπάνω όμως αναφέρονται στον αστρονομικό ορισμό της πανσελήνου, κατά τον οποίο αυτή είναι μία χρονική στιγμή. Για τον απλό άνθρωπο που παρατηρεί το φεγγάρι χωρίς ειδικά όργανα, αυτό του φαίνεται «γεμάτο» για δύο ή και τρεις νύχτες γύρω από τη στιγμή της πανσελήνου. Λέγοντας ότι «απόψε έχει πανσέληνο», συνήθως εννοούμε όλη τη νύχτα. Αυτές τις νύχτες, η Σελήνη ανατέλλει περίπου στο ηλιοβασίλεμα και δύει περίπου με την ανατολή του Ηλίου. Τη στιγμή μιας αστρονομικής πανσελήνου όμως, μπορεί κάλλιστα σε ένα συγκεκριμένο τόπο, π.χ. στην Ελλάδα, να έχουμε μεσημέρι (η Σελήνη τότε θα είναι κάτω από τον τοπικό ορίζοντα).

Ο χρόνος μιας (αστρονομικής) πανσελήνου (υποθέτοντας κυκλικές τροχιές) μπορεί να υπολογισθεί από την εξίσωση:

Η = 20,362954 + 29,5305888531 × N + 102,19 × 10⁻¹² × N ²

όπου Η είναι ο αριθμός ημερών που έχουν περάσει από την 1η Ιανουαρίου του έτους 2000, ώρα 00:00:00 UTC, μέχρι μία συγκεκριμένη πανσέληνο, και N είναι ένας ακέραιος «αύξοντας αριθμός» της συγκεκριμένης πανσελήνου, αρχίζοντας με το 0 για την πρώτη πανσέληνο του έτους 2000. Η αληθινή στιγμή μιας πανσελήνου μπορεί να διαφέρει από αυτή την προσέγγιση μέχρι περίπου 14,5 ώρες ως αποτέλεσμα της εκκεντρότητας της σεληνιακής τροχιάς. Η φαινόμενη διάμετρος της πανσελήνου κυμαίνεται με μια περίοδο μόλις κάτω από 14 συνοδικούς μήνες.

Οι πανσέληνοι και οι νύκτες γύρω από αυτές θεωρούνται γενικώς κακές περίοδοι για τη διεξαγωγή αστρονομικών παρατηρήσεων, καθώς το λαμπρό σεληνόφως υπερτερεί σημαντικά του φωτός από τα άλλα ουράνια σώματα στον νυκτερινό ουρανό, το οποίο και καταπνίγει. Το μέσο φαινόμενο μέγεθος της πανσελήνου είναι -12,7, δηλαδή περίπου χίλιες φορές φωτεινότερο από αυτό του επόμενου ουράνιου σώματος, της Αφροδίτης, ή 30 εκατομμύρια φορές φωτεινότερο από αυτό του ασθενέστερου αστέρα που μπορεί να διακρίνει το γυμνό ανθρώπινο μάτι (έκτου μεγέθους), και είναι μόνο το 7% του ηλιακού φωτός που ανακλάται (φανταστείτε την απόσταση). Σχεδόν κανένας αστρονόμος δεν ενδιαφέρεται να παρατηρήσει την ίδια την πανσέληνο, αφού και όσοι λίγοι παρατηρούν τη Σελήνη το κάνουν κοντά στη σεληνιακή φάση πρώτο ή τελευταίο τέταρτο, οπότε το ανάγλυφό της φαίνεται πολύ καλύτερα.

Λαογραφία

Η πανσέληνος συνδέεται παραδοσιακά στη λαϊκή αντίληψη με την αϋπνία, τις επιληπτικές κρίσεις (από όπου και η συνώνυμη λέξη «σεληνιασμός» για την ασθένεια επιληψία) και διάφορα μαγικά «φαινόμενα» όπως η λυκανθρωπία. Ωστόσο, οι ψυχολόγοι δεν έχουν βρει πειστικές ενδείξεις ότι η πανσέληνος έχει επιδράσεις πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι σχετικές στατιστικές μελέτες δεν συμφωνούν μεταξύ τους, καθώς άλλες δείχνουν θετική και άλλες αρνητική συσχέτιση.

Πολλοί νεοπαγανιστές πραγματοποιούν ένα μηνιαίο τελετουργικό, το Esbat, σε κάθε πανσέληνο, ενώ οπαδοί παραδοσιακών κινέζικων θρησκευτικών δοξασιών ετοιμάζουν τις προσφορές τους προς τους προγόνους τους και θεότητες σε κάθε πανσέληνο και νέα σελήνη.

Η πανσέληνος στα ημερολόγια

Το ινδικό, το ταϋλανδικό, το εβραϊκό, το ισλαμικό, το θιβετιανό, το κελτικό και το παραδοσιακό κινεζικό ημερολόγιο βασίζονται όλα στις φάσεις της Σελήνης. Αλλά κανένα από αυτά δεν αρχίζει τους μήνες του με την πανσέληνο. Στο κινεζικό, το εβραϊκό, το ταϋλανδικό και κάποια ινδικά ημερολόγια, η πανσέληνος συμβαίνει πάντα στη μέση του μήνα (από όπου και η ονομασία «νέα σελήνη»).

Ο υπολογισμός της ημέρας του Πάσχα

Αρχικά, η εορτή του Πάσχα ορίσθηκε από τους Χριστιανούς, κατά τροποποίηση του εβραϊκού Πάσχα, ως η πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο της εαρινής ισημερίας (όπου η πανσέληνος αυτή ορίζεται ως η πρώτη που συμβαίνει κάθε έτος κατά ή μετά την ημέρα της εαρινής ισημερίας). Αλλά στην πράξη, τόσο το Ορθόδοξο όσο και το Ρωμαιοκαθολικό Πάσχα δεν καθορίζονται με βάση την πραγματική πανσέληνο ή την πραγματική εαρινή ισημερία, αλλά με βάση μια «νοητή» («εκκλησιαστική») πανσέληνο και «νοητή» ισημερία, χρονικές στιγμές που προκύπτουν από τις αρχαίες προσεγγίσεις, όπως είναι ο Κύκλος του Μέτωνος.

Στο κινεζικό εορτολόγιο ο εορτασμός του «Μέσου του Φθινοπώρου» γίνεται στην πανσέληνο του όγδοου μήνα του έτους, ενώ η Γιορτή των Φαναριών είναι την πρώτη πανσέληνο του έτους.

Δείτε επίσης

• Ορατή πλευρά της Σελήνης
• Νέα Σελήνη
• Τροχιά της Σελήνης

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αρχείο του Naval Observatory των ΗΠΑ για τις σεληνιακές φάσεις κατ' έτος Αρχειοθετήθηκε 2016-09-30 στο Wayback Machine.
• «Θρύλοι και παραδόσεις για την πανσέληνο του Αυγούστου». Ιστότοπος In.gr (Δ.Ο.Λ. με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ). 24 Αυγούστου 2010. http://news.in.gr/culture/article/?aid=1231056287. 
• πανσέληνο ημερολόγιο