Μεγάλη Τεσσαρακοστή

Ρωσική Ορθόδοξη Αγιογραφία της «Βαϊοφόρου» (Κυριακής των Βαΐων, η είσοδος στα Ιεροσόλυμα) από το Τβερ του 15ου αιώνα.

«Η Σταύρωση». Αγιογραφία του Θεοφάνους του Κρητός (16ος αιώνας, Μονή Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος).

«Η Ανάσταση», Ζωγραφική οροφής-Ενοριακός ναός: Spittal an der Drau, Αυστρία.

Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή αλλιώς η Σαρακοστή που σημαίνει «Μεγάλες 40 Ημέρες», είναι σημαντικότατη περίοδος νηστείας στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο των Ορθοδόξων Χριστιανών, η οποία προετοιμάζει τους Χριστιανούς για τη μεγαλύτερη εορτή του εκκλησιαστικού ημερολογίου, το Πάσχα. Είναι η αρχαιότερη από τις μεγάλες νηστείες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα. Αρχικά διαρκούσε έξι εβδομάδες ενώ αργότερα, προστέθηκε και η έβδομη εβδομάδα.

Αντίστοιχα με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή των Ορθοδόξων Χριστιανών, υπάρχει νηστεία σαράντα ημερών στη Δυτική Χριστιανοσύνη. Υπάρχουν κάποιες διαφορές στον υπολογισμό της σαρακοστής (πέραν του υπολογισμού της ημέρας του Πάσχα) και το πώς αυτή ασκείται τόσο λειτουργικά στη δημόσια λατρεία της εκκλησίας όσο και ατομικά.

Εκφράσεις

Η Σαρακοστή περιλαμβάνει συνήθως ολόκληρο τον μήνα Μάρτιο. Χαρακτηριστική είναι η ελληνική ερωτηματική δημώδης έκφραση «Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;», που συνηθίζεται να λέγεται σκωπτικά για πρόσωπα τα οποία αρέσκονται να παίρνουν μέρος σε κάθε συμβάν.

Διάρκεια - διαφορές από τη Δυτική Εκκλησία

Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή κατά τον Μάρτιο/Απρίλιο του 2011, με σημειωμένες τις ημέρες. Οι ακριβείς ημερομηνίες ποικίλουν κάθε έτος.
Μετάφραση:
* Αριστερά ........................................................... * Δεξιά
Forgiveness Sunday = Κυριακή της Συγχώρεσης.. Cheesefare Week = Κυριακή του Τυροφάγου ή της Τυρινής (σε αντίθεση με την Εβδομάδα του Τυροφάγου ή της Τυρινής στη Δυτική Εκκλησία)
Clear Monday = Καθαρά Δευτέρα .......................... Clean Week = Καθαρή Εβδομάς
Great Lent = Μεγάλη Τεσσαρακοστή ...................... Triumph of Orthodoxy = Κυριακή της Ορθοδοξίας
Holy Week = Μεγάλη Εβδομάδα ............................ Saturdays of the Dead = Σάββατα των Ψυχών (Ψυχοσάββατα)
............................................................................... Veneration of the Cross = Της Σταυροπροσκυνήσεως
............................................................................... Saturday of Akathist = Παρασκευή του Ακάθιστου Ύμνου (σε αντίθεση με το Σάββατο του Ακάθιστου Ύμνου στη Δυτική Εκκλησία)
............................................................................... Lazarus Saturday = Σάββατο του Λαζάρου
17 Major occasions = 17 Μεγάλες Ακολουθίες ....... Palm Sunday = Κυριακή των Βαΐων
20 Other occasions = 20 Άλλες ημέρες ................. Pascha (Easter) = Κυριακή του Πάσχα (Ανάσταση).

Μια διαφορά μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και της Δυτικής Εκκλησίας, είναι ο υπολογισμός της ημερομηνίας του Πάσχα (βλέπε Ορθόδοξο Πασχάλιο). Τις περισσότερες χρονιές, το Πάσχα των Ορθοδόξων "πέφτει" μετά το Πάσχα των Καθολικών και μπορεί να φτάσει έως και πέντε εβδομάδες αργότερα· σποραδικά, οι δύο ημερομηνίες συμπίπτουν. Όπως και με τη Σαρακοστή των Δυτικών, η Μεγάλη Τεσσαρακοστή διαρκεί σαράντα ημέρες, αλλά σε αντίθεση με τους Δυτικούς, προσμετρόνται και οι Κυριακές.

Επισήμως, η Μεγάλη Τεσσαρακοστή αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα, επτά εβδομάδες πριν το Πάσχα (η Τετάρτη της τέφρας (Ash Wednesday) δεν παρατηρείται στην Ανατολική Εκκλησία) και διαρκεί για 40 συνεχόμενες ημέρες, ολοκληρώνοντας με την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία της Παρασκευής την Έκτη Εβδομάδα. Η επόμενη ημέρα, ονομάζεται το Σάββατο του Λαζάρου, που είναι η ημέρα πριν την Κυριακή των Βαΐων (συνεπώς, στην περίπτωση που οι ημερομηνίες του Πάσχα συμπίπτουν, η Καθαρά Δευτέρα είναι δύο ημέρες πριν από την Τετάρτη της τέφρας).

Η νηστεία συνεχίζεται καθ' όλη την επόμενη εβδομάδα, την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα (γνωστή και ως Εβδομάδα των Παθών ή Αγία Εβδομάδα ή Μεγάλη Εβδομάδα) και δεν τελειώνει παρά μόνο μετά την Πασχαλινή Αγρυπνία, ενωρίς το πρωί του Πάσχα (Κυριακή του Πάσχα).

Σκοπός

«Η Σταύρωση» (του Εμμανουήλ Λαμπάρδου από την Κρητική Σχολή) Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη.

Ο σκοπός της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, είναι να προετοιμάσει τους πιστούς, όχι μόνο να τιμήσουν, αλλά και να εισέλθουν στα Άγια Πάθη και την Ανάσταση του Ιησού. Το σύνολο του Ορθοδόξου βίου επικεντρώνεται γύρω από την Ανάσταση. Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή προτίθεται να είναι το «εργαστήρι», όπου ο χαρακτήρας του πιστού ανυψώνεται και εδραιώνεται πνευματικά· όπου η ζωή του επιστρέφει και αφιερώνεται ξανά στη διδασκαλία και τα ιδεώδη του Ευαγγελίου· όπου η νηστεία και η προσευχή κορυφώνονται με τη βαθιά πεποίθηση της ζωής· όπου η απάθεια και η αδιαφορία μετατρέπονται σε έντονες δραστηριότητες πίστης και καλών έργων· όπου κάθε χριστιανός προετοιμάζεται και ο ίδιος για τη δική του Ανάσταση ως αναγέννηση του καινού Ανθρώπου από τα πάθη του και τις αμαρτίες του.

Η ίδια η Σαρακοστή δεν υφίσταται προς χάριν της Σαρακοστής, όπως και η νηστεία δεν γίνεται προς χάριν της νηστείας. Μάλλον, αυτά είναι τα μέσα με τα οποία, και για τα οποία, ο πιστός προετοιμάζει τον εαυτό του για να φτάσει, να αποδεχθεί και να επιτύχει το κάλεσμα από τον Σωτήρα του. Ως εκ τούτου, η σημασία της Μεγάλης Σαρακοστής εκτιμάται ιδιαιτέρως, όχι μόνο από τους μοναχούς οι οποίοι αυξάνουν σταδιακά το χρονικό διάστημα της Σαρακοστής, αλλά και από τους ίδιους τους λαϊκούς.

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο ασκητισμός δεν είναι αποκλειστικά και μόνο για τους «συνήθεις» θρησκευόμενους, αλλά και για κάθε λαϊκό άτομο επίσης, σύμφωνα με την αντοχή του. Ως εκ τούτου, η Μεγάλη Σαρακοστή είναι ένα «ιερό Εκπαιδευτήριο» της Εκκλησίας για τη συμμετοχή κάθε πιστού ως μέλος του Μυστηριακού Σώματος του Χριστού, της Εκκλησίας. Παρέχει στον κάθε ενδιαφερόμενο, μια ετήσια ευκαιρία για αυτοεξέταση και βελτίωση των προτύπων της πίστης και της ηθικής στη Χριστιανική του ζωή. Η βαθιά πρόθεση του πιστού κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ενθυλακώνεται στα λόγια του Αποστόλου Παύλου: «Ξεχνώ αυτά που είναι πίσω μου και κάνω ό,τι μπορώ για να φτάσω αυτά που βρίσκονται μπροστά μου. Αγωνίζομαι να τερματίσω και προσβλέπω στο βραβείο της ουράνιας πρόσκλησης του Θεού διά του Ιησού Χριστού.» (Προς Φιλιππησίους 3:13-14).

Μέσω της αφιέρωσης περισσότερου χρόνου από ό,τι συνήθως στην προσευχή και τη μελέτη της Αγίας Γραφής και της Ιεράς Παράδοσης της Εκκλησίας, ο πιστός στον Χριστό γίνεται, μέσω της χάριτος του Θεού, πιο θεοειδής. Η στάση του Ορθοδόξου χριστιανού προς αυτήν την περίοδο είναι στάση αφοσίωσης και περισυλλογής, δεν είναι μόνο μια περίοδος μετανοίας, όπως τη σκέφτονται οι «Δυτικοί», αλλά μια προσπάθεια να ανακαταλάβουμε την πραγματική μας κατάσταση όπως ήταν με τον Αδάμ και την Εύα πριν από την πτώση - μια προσπάθεια να ζήσουμε καθαρή, αυθεντική, αληθινή ζωή.

Τήρηση

Αυτοπειθαρχία

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Τοιχογραφία από τη Μονή Gelati, πλησίον του Κουτάισι, Γεωργίας (φωτοαντίγραφο από βιβλίο του 1971.).

Η τήρηση της Μεγάλης Τεσσαρακοστής χαρακτηρίζεται από τη νηστεία και την αποχή από ορισμένες τροφές, την εντατικοποίηση της ιδιωτικής και δημόσιας προσευχής, την αυτοεξέταση, εξομολόγηση, προσωπική βελτίωση, μετάνοια, ελεημοσύνη και αποκατάσταση για τις αμαρτίες που διαπράχθηκαν.

Σαρακοστή

Μετά Τσικνοπέμπτη στην οποία τρώμε κρέας και γενικότερα της Αποκριάτικης περιόδου(να σημειωθεί πως η αποχή από κρέας ξεκινά τη Δευτέρα της Τυρινής, δηλ. μια εβδομάδα πριν την καθαρά Δευτέρα), ακολουθεί η Καθαρά Δευτέρα, η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής που σηματοδοτεί την έναρξη της νηστείας, η (Σαρακοστή ή αλλιώς κούλουμα). Η οποία διαρκεί μέχρι το Μεγάλο Σάββατο.

Τα τρόφιμα που παραδοσιακά απέχουμε είναι το κρέας, τα ψάρια, τα αυγά, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το κρασί και το λάδι. Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, απέχουν μόνο από το ελαιόλαδο· ενώ σε άλλες, από όλα τα φυτικά έλαια. Αφότου η αυστηρή νηστεία, σύμφωνα με τους κανόνες, απαγορεύεται το Σάββατο (με εξαίρεση το Μεγάλο Σάββατο) και την Κυριακή, το κρασί και το λάδι επιτρέπονται τα Σάββατα και τις Κυριακές(ενν. ότι το Μέγα Σάββατο ή νηστεία απαγορεύει την κατανάλωση κρασιού και ελαίου, όπως και ολόκληρη τη Μ. Εβδομάδα). Εάν η Μεγάλη Εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου πέφτει κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, τότε το ψάρι, το κρασί και το λάδι, επιτρέπονται εκείνη την ημέρα. Ωστόσο, το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα αποφεύγονται εντελώς, έως ότου σπάσει η νηστεία, την Κυριακή του Πάσχα (Πάσχα). Το σαρακοστιανό τραπέζι γίνεται συχνά στην ύπαιθρο, καθώς οι περισσότεροι γιορτάζουν τα «Κούλουμα» στην εξοχή και δεν υστερεί σε τίποτα από τα κρεατοφαγικά γεύματα των Αποκριών. Αντιθέτως, περιλαμβάνει νηστίσιμα πιάτα και εδέσματα:

• Λαγάνα

Η παραδοσιακή λαγάνα, ένα είδος ψωμιού χωρίς προζύμι, δεν λείπει από κανένα τραπέζι την Καθαρά Δευτέρα αλλά και καθ’ όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής.

• Ταραμάς

Ο ταραμάς, ένα από τα πιο εκλεκτά είδη αυγοτάραχου, είναι το Α και το Ω στο Σαρακοστιανό τραπέζι. Παραδοσιακές συνταγές με ταραμά είναι η γνωστή ταραμοσαλάτα.

• Τουρσί

Την Καθαρά Δευτέρα, συνηθίζονται πάρα πολύ τα λαχανικά τουρσί (διατηρημένα δηλαδή για κάποιο χρονικό διάστημα σε αλάτι ή και ξίδι).

• Ελιές

Οι ελιές δεν λείπουν ποτέ από το τραπέζι της Καθαράς Δευτέρας.

• Ντολμαδακια

Σαρακοστή χωρίς ντολμαδάκια (Γιαλαντζι) δεν γίνεται. Τυλίγονται με αμπελόφυλλα γεμίζονται με ρύζι κρεμμύδι και μυρωδικά μαγειρεύονται στην κατσαρόλα.

• Θαλασσινά

Τα θαλασσινά όπως τα οστρακοειδή (κυδώνια, γυαλιστερές, μύδια κ.ά.), αλλά και οι γαρίδες, τα καλαμάρια, οι σουπιές και τα χταπόδια είναι εδέσματα που κυριαρχούν κατά τη νηστεία.

• Όσπρια

Καθαρά Δευτέρα και νηστεία χωρίς όσπρια δεν νοείται. Μαγειρεύονται χωρίς λάδι σε παραδοσιακές συνταγές όπως είναι οι φακές, η φασολάδα και τα ρεβύθια.

• Χαλβάς

Ο χαλβάς είναι το γλυκό το οποίο φτιάχνεται με ταχίνι ή σιμιγδάλι.

Εκτός από τις πρόσθετες ιερές ακολουθίες που περιγράφονται παρακάτω, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί αναμένονται να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή και να αυξήσουν την ιδιωτική τους προσευχή. Σύμφωνα με τη θεολογία των Ορθοδόξων Πατέρων, όταν αυξάνει ο ασκητισμός, θα πρέπει επίσης να αυξάνεται και η προσευχή. Οι Εκκλησιαστικοί Πατέρες έχουν αναφερθεί στη νηστεία χωρίς προσευχή ως «τη νηστεία των δαιμόνων» δεδομένου ότι οι δαίμονες δεν τρώνε σύμφωνα με την άυλη φύση τους, αλλά ούτε και κάνουν προσευχή.

Ιερατικές εορτές

Αγιογραφία της πέμπτης Κυριακής του Πάσχα, εορτάζοντας τη συνάντηση της Σαμαρείτιδας (Φωτεινής), με τον Ιησού δίπλα από το πηγάδι. Να σημειωθεί ότι το πηγάδι είναι σχήματος-σταυρού· οι περισσότερες από τις Κυριακές του Πεντηκοσταρίου, ασχολούνται με το θέμα του νερού, μια αναφορά στη Βάπτιση.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Διάλογος, στον οποίο αποδίδεται η σύνταξη της Λειτουργίας των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων.

Η τράπεζα της πρόθεσης και επάνω της τα Ιερά σκεύη, τα οποία χρησιμοποιούνται στην Ορθόδοξη Θεία Λειτουργία (φωτογραφία από τον Sergey Prokudin-Gorsky (1911)).

«Ο Ακάθιστος Ύμνος», Ρωσική Αγιογραφία του 14ου αιώνα. Στο κέντρο εικονίζεται η Παναγία, ενώ καθεμιά από τις μικρές περιφερειακές εικόνες αφορά τη διήγηση ενός από τους 24 «οίκους» του Ακάθιστου Ύμνου.

Ένα μοναδικό χαρακτηριστικό της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι ότι, ιερατικώς (λειτουργικώς), οι εβδομάδες δεν διατρέχουν από την Κυριακή έως το Σάββατο, αλλά μάλλον αρχίζουν τη Δευτέρα και λήγουν την Κυριακή. Επίσης οι περισσότερες εβδομάδες ονομάζονται από το δίδαγμα του Ευαγγελίου που θα διαβαστεί στη Θεία Λειτουργία την περάτωση της Κυριακής τους. Αυτό είναι για να δείξει ότι ολόκληρη η εποχή είναι «αναμενόμενη» και καταλήγει στη μεγαλύτερη Κυριακή όλων: το Πάσχα.

Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής, ένα ειδικό βιβλίο ακολουθίας χρησιμοποιείται, γνωστό ως το Τριῴδιον το Κατανυκτικόν (ή κοινώς Τριώδιο. Ονομάζεται έτσι, διότι οι κανόνες που περιέχονται στο βιβλίο αυτό έχουν συνήθως τρεις ώδές. Δηλαδή σε κάθε όρθρο, είτε είναι Κυριακή είτε είναι καθημερινή, διαβάζουμε τον έξάψαλμο, ψάλλουμε τα καθίσματα, την «Τιμιωτέραν», τους αίνους, τη δοξολογία, αλλά ψάλλουμε και κανόνες. Οι κανόνες είναι μία ομάδα τροπαρίων, και σε κάθε όρθρο μπορεί να λέγονται δύο-τρεις κανόνες. Ο κάθε κανόνας έχει εννέα ωδές. Δηλαδή τρία-τέσσερα τροπάρια αποτελούν την πρώτη ωδή. Άλλά τόσα τροπάρια αποτελούν τη δευτέρα ωδή. Άλλα τόσα τροπάρια την τρίτη ωδή μέχρι και την ενάτη ωδή. Οι ωδές αυτές έγιναν με βάση τις ωδές της Παλαιάς Διαθήκης. Ωδή θα πει ύμνος.). Περιέχει δε τα νηστίσιμα κείμενα για την Ιερουργία (Ωρολόγιον) και Θείες Λειτουργίες. Το Τριώδιο ξεκινά κατά τη διάρκεια της προ-νηστίσιμης περιόδου για να συμπληρώσει ή να αντικαταστήσει τμήματα των τακτικών λειτουργιών. Αυτή η αντικατάσταση ξεκινά σταδιακά, αρχικά επηρεάζοντας μόνο την ανάγνωση των Επιστολών και του Ευαγγελίου και αυξάνει βαθμιαία έως τη Μεγάλη Εβδομάδα, όταν αντικαθιστά εξ ολοκλήρου, όλα τα άλλα λειτουργικά μέρη (κατά τη διάρκεια του Triduum εξαλείφεται ακόμη και το Ψαλτήρι και όλα τα κείμενα λαμβάνονται αποκλειστικά από το Τριώδιον). Το Τριώδιον χρησιμοποιείται έως ότου σβήσουν τα φώτα πριν το μεσονύκτιο κατά την Πασχαλινή Αγρυπνία, οπότε αντικαθίσταται από το Πεντηκοστάριο, το οποίο αρχίζει με την εξ' ολοκλήρου αντικατάσταση των κανονικών ακολουθιών (κατά τη διάρκεια της Διακαινησίμου εβδομάδας) και σταδιακά μειώνεται έως ότου οι κανονικές λειτουργίες επανακτήσουν τη θέση τους ακολουθώντας το Μεθεόρτιο της Πεντηκοστής.

Κατά τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δεν τελείται η πλήρης Θεία Λειτουργία, επειδή η χαρά της Θείας Ευχαριστίας (κυριολεκτικά «Έκφραση ευχαριστιών») είναι αντίθετη προς τη στάση της μετάνοιας, η οποία υπερτερεί κατά τις ημέρες αυτές. Δεδομένου ότι θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό αυτή την εποχή, να λαμβάνονται τα Ιερά Μυστήρια (Θεία Κοινωνία) από τους πιστούς, η Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων —επίσης καλούμενη και Λειτουργία του Αγίου Γρηγορίου του Διάλογου— μπορεί να εορτάζεται στις καθημερινές. Αυτή η ακολουθία αρχίζει με την Ακολουθία του Εσπερινού κατά την οποία ένα μέρος (πρόσφορο) από το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, το οποίο διατηρήθηκε την προηγούμενη Κυριακή, φέρεται στην τράπεζα της πρόθεσης.

Αυτή ακολουθείται από μια πανηγυρική Μεγάλη Είσοδο όπου τα Ιερά Μυστήρια (Τίμια Δώρα) μεταφέρονται στην Αγία Τράπεζα και εν συνεχεία, παρακάμπτοντας την Αναφορά (ευχαριστιακή προσευχή), ακολουθείται η σκιαγραφία του υπολοίπου της Θείας Λειτουργίας, συμπεριλαμβανομένης της Θείας Κοινωνίας. Οι περισσότερες ενορίες και Μονές εορτάζουν αυτή τη λειτουργία μόνο τις Τετάρτες, Παρασκευές και στις εορτές, αλλά μπορεί να εορτασθεί οποιαδήποτε καθημερινή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Επειδή η Θεία Λειτουργία δεν εορτάζεται τις καθημερινές, τα Τυπικά καταλαμβάνουν τον χώρο από τις Θείες Λειτουργίες, κατά πόσο ή όχι μια λειτουργία εορτάζεται τον εσπερινό. Το Σάββατο και την Κυριακή η Θεία Λειτουργία εορτάζεται ως συνήθως. Τα Σάββατα εορτάζεται η Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου· τις Κυριακές εορτάζεται η μακρύτερης διάρκειας Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου.

Οι ακολουθίες των Θείων Λειτουργιών κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, είναι πολύ μακρύτερης διάρκειας και η δομή των ακολουθιών διαφέρει τις καθημερινές. Το σύνηθες εσπερινό μικρό Απόδειπνο αντικαθίσταται από την πολύ μεγαλύτερης διάρκειας ακολουθία του Μεγάλου Απόδειπνου. Ενώ στη Ρωσική παράδοση το Μέγα Απόδειπνο χρησιμοποιείται την Παρασκευή το βράδυ (αν και κάποια σημεία διαβάζονται αντί να ψάλλονται και ορισμένο υλικό της Σαρακοστής, αντικαθίσταται από μη Σαρακοστιανούς ύμνους), στην Ελληνική πρακτική, το συνηθισμένο Απόδειπνο χρησιμοποιείται μαζί με, κατά τις πρώτες τέσσερις εβδομάδες, το εν τέταρτο από τον Ακάθιστο ύμνο προς την Υπεραγία Θεοτόκο. Το πέμπτο Σάββατο, γνωστό έως το Σάββατο του Ακάθιστου Ύμνου, παντού, ψάλλεται ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος στον Όρθρο.

Θέμα της Νηστήσιμης χαράς

Μοσαϊκό με τον Άγιο Εφραίμ το Σύρο (Νέα Μονή).

Μια διαφορά μεταξύ των Ανατολικών και της Δυτικών τηρήσεων είναι ότι, ενώ στη Δύση η ψαλμωδία του Αλληλούια παύει κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής, στην Ανατολή η χρήση του αυξάνεται. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι για τους Ορθοδόξους, η νηστεία θα πρέπει να είναι χαρμόσυνη και η αίσθηση της αναξιότητας πρέπει πάντα να μετριάζεται με την ελπίδα στη συγχώρεση του Θεού.

Στην ουσία, είναι ημέρες οι οποίες ακολουθούν το νηστίσιμο μοτίβο των ακολουθιών που αναφέρονται ως «ημέρες με Αλληλούια». Αυτό το θέμα της «νηστίσιμης χαράς» απαντάται επίσης σε πολλούς από τους ύμνους του Τριωδίου, όπως το στιχηρό το οποίο αρχίζει με τις λέξεις: «Η νηστίσιμη Άνοιξη έχει ξημερώσει!...» (Ακολουθία του Εσπερινού, Απόστιχα, την Τετάρτη της Εβδομάδας του Τυροφάγου ή Τυρινής) και «Τώρα είναι η εποχή της μετάνοιας· ας αρχίσουμε με χαρά, Ω αδελφοί...» (Όρθρος, Δεύτερος Κανών, Ωδή 8, τη Δευτέρα της Εβδομάδας του Τυροφάγου ή Τυρινής).

Οι πράξεις των μετανοιών κατά τη διάρκεια των ακολουθιών επίσης πληθαίνουν. Μια προσευχή που χαρακτηρίζει τις νηστίσιμες ακολουθίες είναι η Ευχή του Αγίου Εφραίμ του Σύρου, η οποία λέγεται σε κάθε ακολουθία τις καθημερινές, συνοδευόμενη από πλήρεις μετάνοιες. Η Ευχή του Αγ. Εφραίμ έχει ως εξής:

«Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου, πνεῦμα ἀργίας, περιεργίας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογίας μή μοι δῷς.

Πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης, χάρισαί μοι τῷ σῷ δούλῳ.

Ναί, Κύριε Βασιλεῦ, δώρησαί μοι τοῦ ὁρᾶν τὰ ἐμὰ πταίσματα, καὶ μὴ κατακρίνειν τὸν ἀδελφόν μου, ὅτι εὐλογητὸς εἶ, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».

Η δημόσια ανάγνωση των Ιερών κειμένων αυξάνεται κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Το Ψαλτήριον (η Βίβλος Ψαλμών), το οποίο κανονικά διαβάζεται εξ ολοκλήρου μια φορά την εβδομάδα, διαβάζεται εξ ολοκλήρου δύο φορές κάθε εβδομάδα για έξι εβδομάδες πριν από τη Μεγάλη Εβδομάδα. Αναγνώσεις από την Παλαιά Διαθήκη αυξάνονται επίσης, με τα βιβλία της Γενέσεως, Παροιμίαι και Ησαΐας να διαβάζονται σχεδόν στην ολότητά τους κατά την Έκτη Ώρα και στην Ακολουθία του Εσπερινού (κατά την Εβδομάδα του Τυροφάγου ή Τυρινής, τα αναγνώσματα σε αυτές τις ακολουθίες λαμβάνονται από τους Ιωήλ και Ζαχαρία, ενώ κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας είναι από την Έξοδο, τον Ιεζεκιήλ και τον Ιώβ). Εξαιρετικά, κατά τις εργάσιμες ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής δεν υπάρχει δημόσια ανάγνωση των Επιστολών ή του Ευαγγελίου. Αυτό συμβαίνει διότι αυτά τα αναγνώσματα είναι μέρος της Θείας Λειτουργίας, η οποία δεν εορτάζεται κατά τις εργάσιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Υπάρχουν, ωστόσο, Επιστολές και Ευαγγέλια που καθορίζονται για κάθε Σάββατο και Κυριακή.

Μνημόσυνo

Η Ημέρα της κρίσης είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Φορητή εικόνα του 17ου αιώνα από τη Lipie, Πολωνία).

Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής, η εκκλησία θυμάται συχνότερα στην προσευχή της τους νεκρούς της (κεκοιμημένους), όχι μόνο υπενθυμίζοντας τον πιστό τη δική του θνητότητα, συμβάλλοντας έτσι στο αίτημα για μεταμέλεια, αλλά και τη χριστιανική του υποχρέωση για ελεημοσύνη στην προσευχή υπέρ των κεκοιμημένων. Το πρώτο Σάββατο που είναι αφιερωμένο στη μνήμη των νεκρών, είναι αυτό πριν την Κυριακή της Απόκρεω, την τρίτη δηλαδή Κυριακή του Τριωδίου, μιας περιόδου που προηγείται της Μεγάλης Σαρακοστής. Το δεύτερο Σάββατο είναι αυτό πριν την Α΄ Κυριακή της Μ. Σαρακοστής. Τα Σάββατα αυτά λόγω της ιδιαίτερης σημασίας τους, ονομάζονται για τον λόγο αυτό και «Ψυχοσάββατα».

• Το Σάββατο την Εβδομάδα των Απόκρεω
• Το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής
• Το τρίτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής
• Το τέταρτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής

Επιπλέον, η Λιτή, μια σύντομη προσευχή υπέρ των κεκοιμημένων, που πραγματοποιείται τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, εφόσον δεν υπάρχει άλλη μεγάλη εορτή εκείνη την ημέρα.

Εορτές

Αγιογραφία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η πιο σημαντική ημέρα της εορτής για το σταθερό ημερολόγιο, η οποία μπορεί να πέσει κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Εκκλησία του Αγίου Κλήμεντος της Οχρίδας, Βόρεια Μακεδονία.

Επειδή η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής δεν είναι σταθερή, καθώς η αρχή της ποικίλει από έτος σε έτος, πρέπει να γίνουν κάποιες ρυθμίσεις για διάφορες ημέρες σημαντικών εορτών σύμφωνα με το Ορθόδοξο εορτολόγιο (Μηναίον) οι οποίες εορτάζονται κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής. Όταν αυτές οι εορτές συμπέσουν σε καθημερινή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η κανονική ροή των ακολουθιών της Μ. Τεσσαρακοστής διακόπτεται προσωρινά για να εορταστούν με επισημότητα.

Η πιο σημαντική από αυτές τις σταθερές εορτές είναι η Μεγάλη Εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (25 Μαρτίου), η οποία θεωρείται ότι είναι τόσο σημαντική ώστε ουδέποτε μετακινείται, ακόμα και αν συμπέσει με την Κυριακή του Πάσχα (ένα σπάνιο και ιδιαίτερο περιστατικό, το οποίο είναι γνωστό ως Κύριο-Πάσχα). Η νηστεία επίσης μετριάζεται και οι πιστοί επιτρέπεται να καταναλώσουν ψάρι (εκτός και αν είναι Μεγάλη Παρασκευή ή Μεγάλο Σάββατο). Ενώ, σε άλλες καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δεν επιτρέπεται κανένας εορτασμός με τέλεση της κανονικής Θείας Λειτουργίας, κατά την εορτή του Ευαγγελισμού τελείται η Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ακόμα και αν η ημέρα συμπίπτει με τη Μεγάλη Παρασκευή.

Αγιογραφία όπου απεικονίζεται η «Κλίμαξ της Θείας Ανόδου» ή αλλιώς «Η Ουρανοδρόμος Κλίμαξ» (Φορητή εικόνα του 12ου αιώνα, Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά).

Όταν η εορτή του πολιούχου αγίου της ενορίας ή της Μονής συμπέσει με καθημερινή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δεν τελείται άλλη λειτουργία (εκτός από αυτήν των Προηγιασμένων), αλλά το ψάρι επιτρέπεται στο γεύμα. Σε ορισμένες εκκλησίες, η εορτή του πολιούχου μεταφέρεται στο πλησιέστερο Σάββατο (αποκλειομένου του Σαββάτου του Ακάθιστου) ενώ σε άλλες εκκλησίες, εορτάζεται την ίδια ημέρα της εορτής.

Όταν κάποια άλλη σημαντική εορτή, συμπίπτει με μια ημέρα καθημερινή, όπως η Πρώτη και η Δεύτερη Εύρεση της Τίμιας Κεφαλής του Ιωάννη του Προδρόμου (24 Φεβρουαρίου), των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων (9 Μαρτίου) κλπ., συνήθως συνδυάζεται με την καθιερωμένη λειτουργία των Προηγιασμένων ενώ επιτρέπονται στο γεύμα, τόσο το κρασί όσο και το λάδι.

Ασχέτως από την κατάταξη της εορτής που εορτάζεται, οι ύμνοι της Μ. Τεσσαρακοστής, που περιέχονται στο Τριώδιο ουδέποτε παραλείπονται, αλλά πάντοτε ψάλλονται στο σύνολό τους, ακόμη και κατά την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

Τα Σάββατα, τις Κυριακές και μια σειρά από καθημερινές κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τα λειτουργικά κείμενα του Τριωδίου, δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για τον εορτασμό του εορταζόμενου Αγίου από το Μηναίον. Για να μην ξεχαστούν εντελώς οι ακολουθίες τους, ένα τμήμα από αυτές (οι κανόνες τους στον Όρθρο και στα στιχηρά τους τροπάρια από το «Κύριε εκέκραξα ...» στους Εσπερινούς) ψάλλεται στο Μέγα Απόδειπνον.

Αναγνώσεις

Εκτός από τις προστιθέμενες αναγνώσεις από τις Γραφές, συνιστώνται κατά τη διάρκεια της Νηστείας, Βιβλία Πνευματικής Αναζήτησης από τους Εκκλησιαστικούς Πατέρες.

Ένα βιβλίο που συνήθως διαβάζεται κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ιδίως από τους μοναχούς, είναι η Κλίμαξ της Θείας ανόδου, το οποίο γράφτηκε περίπου τον 7ο αιώνα από τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος όταν ήταν Ηγούμενος στην Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης στο Όρος Σινά. «Η Κλίμαξ», συνήθως διαβάζεται στην τράπεζα (τραπεζαρία) κατά τη διάρκεια των γευμάτων, αλλά μπορεί εναλλακτικά να αναγνωσθεί κατά τη διάρκεια των Μικρών Ωρών τις καθημερινές, ώστε να δύναται να τις ακούσει ο καθένας. Κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή επίσης, πολλοί από τους λαϊκούς, διαβάζουν κατ' ιδίαν την «Κλίμακα».

Το θέμα της «Κλίμακας» δεν είναι η ίδια η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, αλλά μάλλον πραγματεύεται την άνοδο της ψυχής από τη γη στον ουρανό. Δηλαδή, από την υποδούλωση στα πάθη προς την οικοδόμηση των αρετών και την τελική θέωσή του (ένωση με τον Θεό), που είναι ο στόχος της Μεγάλης Σαρακοστής.

Πέραν της «Κλίμακας», σε ορισμένα μοναστήρια διαβάζονται κατά τη διάρκεια των Όρθρων, ο «Παράδεισος των Αγίων Πατέρων» του Παλλάδιου και τα κηρύγματα περί μετανοίας του Αγίου Εφραίμ του Σύρου.

Περίγραμμα

Λειτουργικά, η περίοδος του Τριωδίου μπορεί να διαιρεθεί σε τρία τμήματα: (1) την Προ-Σαρακοστιανή περίοδο (τις Απόκριες), (2) τις Μεγάλες Τεσσαράκοντα Ημέρες και (3) την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα.

Η προ της Σαρακοστής περίοδος

Πριν από την έναρξη της Μεγάλης Σαρακοστής, υπάρχει ένα Προ-νηστείας χρονικό διάστημα, διάρκειας τριών εβδομάδων, που προετοιμάζει τους πιστούς για την πνευματική περίοδο, η οποία ανοίγεται μπροστά τους, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Νηστείας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εισάγονται πολλά από τα θέματα που θα αναπτυχθούν στα λειτουργικά κείμενα της επόμενης. Κάθε εβδομάδα διαρκεί από την Κυριακή έως και το Σάββατο και χαρακτηρίζεται από τη θεματική ενότητα του Ευαγγελίου της Κυριακής που διαβάζεται κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας (π.χ. Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου, Κυριακή του Ασώτου).

Κατά τη Σλαβική παράδοση, με την προσθήκη της Κυριακής του Ζακχαίου, κάποιοι θεωρούν την προ-Σαρακοστής περίοδο πως διαρκεί τέσσερις εβδομάδες, αλλά δεν υπάρχουν λειτουργικές ενδείξεις, ότι η εβδομάδα μετά την πέμπτη Κυριακή πριν τη Σαρακοστή (είτε προηγείται η Κυριακή του Ζακχαίου είτε άλλη) είναι ούτως ή άλλως Σαρακοστή, γιατί η Κυριακή του Ζακχαίου βρίσκεται εκτός του Τριωδίου, δηλ. του λειτουργικού βιβλίου που διέπει την προ-Σαρακοστής περίοδο και την ίδια τη Σαρακοστή.

Κυριακή του Ζακχαίου

Ο Ζακχαίος καλείται από τον Ιησού να κατέβει από τη συκομουριά (1908, Ουίλλιαμ Χόουλ [William Hole]).

Κατά τις Σλαβικές λειτουργικές παραδόσεις, η Κυριακή του Ζακχαίου, συμβαίνει στην πέμπτη Κυριακή πριν από την έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (η οποία ξεκινά μια Δευτέρα). Αν και δεν υπάρχουν συνοδευτικά υλικά τα οποία παρέχονται στο Σαρακοστιανό Τριώδιο για αυτήν την ημέρα, είναι η πρώτη μέρα που επηρεάζεται από την ημερομηνία του επερχόμενου Πάσχα (όλες οι προηγούμενες ημέρες έχοντας επηρεαστεί από το προηγούμενο Πάσχα). Αυτή η ημέρα έχει ένα μοναδικό Προ-Σαρακοστιανό χαρακτηριστικό: η ανάγνωση του Ευαγγελίου είναι πάντα ο απολογισμός του Ζακχαίου από το Κατά Λουκάν 19:1-10, γι' αυτόν τον λόγο για τον οποίο αυτή την Κυριακή αναφέρεται ως η «Κυριακή του Ζακχαίου» (αν και η προηγούμενη εβδομάδα δεν λέγεται «Εβδομάδα του Ζακχαίου»).

Αυτή η ανάγνωση στην πραγματικότητα εμπίπτει στο τέλος του Ωρολογίου κύκλου, που αποδίδεται την 32η Εβδομάδα μετά την Πεντηκοστή. Ωστόσο, ανάλογα με την ημερομηνία του επερχόμενου Πάσχα, οι αναγνώσεις των προηγούμενων εβδομάδων, είτε παραλείπονται (αν το Πάσχα θα είναι νωρίς) ή επαναλαμβάνονται (εάν θα είναι αργά), έτσι που οι αναγνώσεις της 32ης Κυριακής μετά την Πεντηκοστή, πάντα συμβαίνουν την Κυριακή που προηγείται της Εβδομάδας του Τελώνη και Φαρισαίου.

Στις Βυζαντινές («Ελληνικές») λειτουργικές παραδόσεις, η ανάγνωση του Ευαγγελίου για τον Ζακχαίο, παραμένει στον κανονικό Ωρολόγιο κύκλο και δεν πέφτει πάντα την πέμπτη Κυριακή πριν από τη Σαρακοστή. Στην πραγματικότητα, συνήθως πέφτει σε λίγες εβδομάδες πριν και η πέμπτη Κυριακή πριν από τη Σαρακοστή, είναι γνωστή ως η Κυριακή της Γυναίκας από τη Χαναάν, μετά από την ιστορία στο Κατά Ματθαίον 15:21-28.

Η σημασία της Σαρακοστής για τον απολογισμό του Ζακχαίου στο Ευαγγέλιο, είναι ότι εισάγει τα θέματα του ευσεβούς ζήλου (ο Ζακχαίος που σκαρφαλώνει επάνω στη συκομουριά· οι λέξεις του Ιησού: «Ζακχαίε, κατέβα γρήγορα», συγκρατήστε τη λέξη του Ιησού: «κατέβα», κάνοντας μια θέση για τον Ιησού, στην καρδιά («Πρέπει να μείνω στο σπίτι σου»), υπερνικώντας το κουτσομπολιό («Και όταν το είδαν, όλοι μουρμούριζαν, λέγοντας, ότι είχε φύγει για να είναι φιλοξενούμενος με έναν άνθρωπο που είναι αμαρτωλός»), μετάνοια και ελεημοσύνη (και ο Ζακχαίος στάθηκε και είπε προς τον Κύριο: «Κύριε, υπόσχομαι να δώσω τα μισά από τα υπάρχοντά μου στους φτωχούς· και να ανταποδώσω στο τετραπλάσιο όσα έχω πάρει με απάτη»), συγχώρεση και συμφιλίωση (και ο Ιησούς είπε σ' αυτόν: «Σήμερα, αυτή η οικογένεια σώθηκε· γιατί κι' αυτός ο τελώνης είναι απόγονος του Αβραάμ») και ο λόγος για το Πάθος και την Ανάσταση («Ο Υιός του Ανθρώπου, ήρθε για ν' αναζητήσει και να σώσει, αυτούς που έχουν χάσει τον δρόμο τους»).

Η ανάγνωση της Επιστολής για την Κυριακή του Ζακχαίου είναι στην Α΄ Προς Τιμόθεον 4:9-15, η οποία από μόνη της δεν έχει κανένα θέμα Σαρακοστής, άλλη από, ως μια νουθεσία για δίκαιη συμπεριφορά.

Εβδομάδα του Τελώνη και του Φαρισαίου

Το ανάγνωσμα της Κυριακής με το οποίο αρχίζει αυτή η εβδομάδα είναι η παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου. Η Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου είναι η πρώτη ημέρα που η Σαρακοστή του Τριωδίου χρησιμοποιείται (στους Εσπερινούς ή Ολονύκτιο Εσπερινό, το Σάββατο το βράδυ), αν και χρησιμοποιείται για τις λειτουργίες της Κυριακής, με τίποτα που να αναφέρεται στις καθημερινές ή το Σάββατο. Το θέμα των ύμνων και των αναγνώσεων για αυτή την Κυριακή είναι αφιερωμένο στα διδάγματα που πρέπει να αντληθούν από την παραβολή: ότι οι ορθές πράξεις από μόνες τους δεν οδηγούν στη σωτηρία, ότι η υπερηφάνεια( αλαζονεία) καθιστά τις καλές πράξεις άκαρπες, ότι ο Θεός μπορεί να προσεγγιστεί μόνο μέσα από ένα πνεύμα ταπεινότητας και μετανοίας και ότι ο Θεός δικαιώνει τους ταπεινούς και όχι τους φαρισαϊκούς(«πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται καὶ ὁ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται» (Λουκ. ιη 14). Η εβδομάδα που ακολουθεί την Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου, είναι η τελευταία μη-νηστήσιμη εβδομάδα, για να υπενθυμίσει στους πιστούς να μην είναι περήφανοι στη νηστεία τους, όπως ήταν ο Φαρισαίος (Κατά Λουκάν 18:12). Η Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου αποτελεί επίσης την πρώτη ημέρα ότι οι διαρθρωτικές αλλαγές (σε αντίθεση με την απλή υποκατάσταση των ύμνων της Σαρακοστής με τους κανονικούς ύμνους από οκτώηχους ή μηναίους) γίνονται με τις Κυριακάτικες λειτουργίες. Για παράδειγμα, αρχίζει να γίνεται μια σημαντική «διάσπαση» μετά το Μεγάλο Προκείμενο, στον Εσπερινό εκείνο το βράδυ.

Εβδομάδα του Ασώτου Υιού ( ή του Σπλαχνικού Πατέρα)

Ζωγραφική του Ρέμπραντ της Επιστροφής του Ασώτου Υιού (περίπου το 1662).

Το θέμα αυτής της εβδομάδας είναι η Παραβολή του Ασώτου Υιού (Κατά Λουκάν 15:11-32). Και πάλι, το Τριώδιον δεν προσδίδει τις αρμόζουσες (Θείες Λειτουργίες) για τις καθημερινές. Η ανάγνωση του Ευαγγελίου την Κυριακή απλώνει ένα από τα πιο σημαντικά θέματα της εποχής της Σαρακοστής: τη διαδικασία της πτώσης στην αμαρτία, τη συνειδητοποίηση της αμαρτωλότητας κάποιου, τον δρόμο προς τη μετάνοια και τέλος τη συμφιλίωση, εκάστη των οποίων απεικονίζεται κατά τη διάρκεια της παραβολής.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, ατυχώς η δεύτερη αυτή εβδομάδα του Τριωδίου έχει καθιερωθεί με την επωνομασία του Ασώτου, διότι ή ουσία και η έμφαση πρέπει να αναζητηθεί στο περιεχόμενο της παραβολής, που είναι η συγχώρηση του Σπλαχνικού Θεού Πατέρα προς τον ειλικρινώς μετανοούντα Άσωτο άνθρωπο και όχι ο Άσωτος άνθρωπος καθαυτόν.

Ρωσική αγιογραφία στα τέλη του 15ου αιώνα, που απεικονίζει τα γεγονότα της παρουσίασης του Ιησού στον Ναό της Ιερουσαλήμ και την προφητεία του Συμεών, για την Υπαπαντή.

Η εβδομάδα που ακολουθεί είναι η μόνη εβδομάδα του Τριωδίου, στην οποία υπάρχει κανονική νηστεία (δηλαδή χωρίς κρέας, ψάρια, κρασί, λάδι ή ζωικά προϊόντα, την Τετάρτη ή την Παρασκευή, εκτός κι εάν πέφτει εκείνη την ημέρα μια σημαντική εορτή, όπως η Παρουσίαση του Ιησού στον Ναό ή των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας, οπότε και επιτρέπονται ορισμένες τροφές).

Εβδομάδα των Απόκρεω

Το Σάββατο αυτής της εβδομάδας είναι η πρώτο Σάββατο των Νεκρών που παρατηρείται κατά τη διάρκεια της περιόδου της Μεγάλης Σαρακοστής. Η σωστή ονομασία για το τυπικόν της Κυριακής αυτής της εβδομάδας είναι «Η Κυριακή της ημέρας της Κρίσης», υποδεικνύοντας το θέμα του Ευαγγελίου της ημέρας (Κατά Ματθαίον 25:31-46). Η κοινή ονομασία της «Κυριακής του Απόκρεω», προέρχεται από το γεγονός ότι αυτή είναι η τελευταία ημέρα, κατά την οποία επιτρέπεται οι λαϊκοί να φάνε κρέας έως το Πάσχα (οι Ορθόδοξοι μοναχοί και μοναχές, δεν τρώνε ποτέ τους κρέας).

Εβδομάδα της Τυροφάγου (ή της Τυρινής)

Κατά τη διάρκεια της Εβδομάδας της Τυρινής, επιτρέπεται κάθε ημέρα η κατανάλωση των γαλακτοκομικών προϊόντων (ακόμα και την Τετάρτη και την Παρασκευή, οι οποίες συνήθως παρατηρούνται ως ημέρες νηστείας καθ' όλην τη διάρκεια του χρόνου), αν και το κρέας δεν μπορεί πλέον να φαγωθεί οποιαδήποτε ημέρα της εβδομάδας. Στις καθημερινές αυτής της εβδομάδας, εισάγονται τα πρώτα νηστίσιμα δομικά στοιχεία, στον κύκλο των λειτουργιών κατά τις εργάσιμες ημέρες (την ψαλμωδία του «Αλληλούια», την προσευχή του Αγίου Εφραίμ, κάνοντας μετάνοιες κλπ.).

Η Τετάρτη και η Παρασκευή είναι οι πλέον νηστίσιμες, αλλά κάποια νηστίσιμα στοιχεία επίσης παρατηρούνται, τη Δευτέρα, Τρίτη και Πέμπτη. Το βιβλίο των ωρών του Σαββάτου της Τυρινής, εορτάζει τους «Ιερούς Ασκητικούς Πατέρες».

Η Εβδομάδα της Τυρινής τελειώνει την Κυριακή της Τυρινής. Η σωστή ονομασία γι' αυτήν την Κυριακή είναι η Κυριακή της Συγχώρεσης, τόσο λόγω του θέματος στο Ευαγγέλιο, για την ημέρα (Κατά Ματθαίον 6:14-24) αλλά και διότι ο καθένας ζητά συγγνώμη από τον γείτονά του. Η κοινή ονομασία της «Κυριακής της Τυρινής», προέρχεται από το γεγονός ότι είναι η τελευταία ημέρα που τρώγονται γαλακτοκομικά προϊόντα πριν από το Πάσχα. Αυτή την Κυριακή, οι Χριστιανοί της Ανατολής ταυτίζονται με τον Αδάμ και την Εύα και συγχωρούν ο ένας τον άλλο, προκειμένου να λάβουν συγχώρεση από τον Θεό, συνήθως, εκείνο το βράδυ της Κυριακής, σε μια λειτουργία Εσπερινού Συγχώρεσης.

Κατά τη διάρκεια των Εσπερινών της Συγχώρεσης (το βράδυ της Κυριακής) και τα άμφια. Κατά τη λήξη της λειτουργίας έρχεται η «Τελετή της Αμοιβαίας Συγχώρεσης» στη διάρκεια της οποίας, όλοι οι άνθρωποι ένας προς ένα, ζητούν συγχώρεση ο ένας από τον άλλο, ότι η Μεγάλη Νηστεία μπορεί να ξεκινήσει σε ένα πνεύμα ειρήνης.

Οι Μεγάλες Σαράντα Ημέρες

Οι σαράντα ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής διαρκούν από την Καθαρά Δευτέρα έως την Παρασκευή της Έκτης Εβδομάδας. Κάθε μία από τις Κυριακές της Μεγάλης Σαρακοστής έχει το δικό της ιδιαίτερο εορτασμό, αν και αυτές δεν είναι επαναλαμβάνονται απαραιτήτως κατά τη διάρκεια της προηγούμενης εβδομάδας. Μια εξαίρεση είναι η Εβδομάδα του Σταυρού (την Τέταρτη Εβδομάδα), κατά την οποία το θέμα της προηγούμενης Κυριακής —η Προσκύνηση του Σταυρού— επαναλαμβάνεται καθ' όλη την εβδομάδα. Τα θέματα που εισάγονται στην Προ-Σαρακοστιανή περίοδο, συνεχίζουν να αναπτύσσονται καθ' όλη τη διάρκεια των σαράντα ημερών.

Καθαρή Εβδομάδα

Η πρώτη εβδομάδα της Μεγάλης Σαρακοστής αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα, πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής. Η ονομασία «Καθαρή Εβδομάδα», αναφέρεται στον πνευματικό καθαρισμό που κάθε πιστός καλείται να υποβληθεί μέσω της νηστείας, της προσευχής, της μετανοίας, της υποδοχής των Ιερών Μυστηρίων και επαιτώντας τη συγχώρεση του γείτονά του. Επίσης, παραδοσιακά είναι η ώρα για τον εαρινό καθαρισμό, έτσι ώστε το εξωτερικό περιβάλλον του ενός, να ταιριάζει με την εσωτερική του διάθεση.

Όλη αυτή την εβδομάδα, η νηστεία είναι πιο αυστηρή. Αυτοί που έχουν τη δύναμη, ενθαρρύνονται να νηστεύουν εντελώς, τρώγοντας μόνο την Τετάρτη και την Παρασκευή το βράδυ, μετά την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Εκείνοι που δεν είναι σε θέση να κρατήσουν μια τόσο αυστηρή νηστεία, ενθαρρύνονται να φάνε μόνο λίγο και στη συνέχεια μόνο ξηροφαγία (βλ. Άσωτος Υιός) μία φορά την ημέρα. Τη Δευτέρα, δεν καταναλώνονται καθόλου τρόφιμα και την Τρίτη και την Πέμπτη, μόνο άψητα τρόφιμα. Τα γεύματα σερβίρονται το Σάββατο και την Κυριακή, αλλά αυτά είναι νηστήσιμα γεύματα, κατά τα οποία απαγορεύονται το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα.

Στο Μεγάλο Απόδειπνο, κατά τις πρώτες τέσσερις ημέρες της Νηστείας (Δευτέρα έως Πέμπτη), ο Μεγάλος Κανόνας του Αγίου Ανδρέα Κρήτης διαιρείται σε τέσσερα μέρη και το ένα μέρος ψάλλεται κάθε βράδυ (για περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με τον Μεγάλο Κανόνα, ανατρέξτε στην Πέμπτη Εβδομάδα, παρακάτω).

Το Πρώτο Σάββατο ονομάζεται «Το Σάββατο των Αγίων Θεοδώρων», προς τιμήν του Αγίου Θεοδώρου την Πρόσληψη, μάρτυρα του 4ου αιώνα. Στο τέλος της Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας της Παρασκευής (καθότι, λειτουργικά, η ημέρα ξεκινά με τη δύση του ηλίου), ψάλλεται προς τον Άγιο Θεόδωρο ένας ειδικός κανόνας, ο οποίος συντάχθηκε από τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Στη συνέχεια, ο ιερέας ευλογεί τα κόλλυβα (βρασμένο σιτάρι με μέλι και σταφίδες), το οποίο διανέμεται στους πιστούς, σε ανάμνηση από το ακόλουθο θαύμα του Αγίου Θεοδώρου, το Πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Αγίου Θεοδώρου, ο αυτοκράτορας Ιουλιανός ο Παραβάτης (361-363), ως μέρος της γενικής πολιτικής της δίωξης των Χριστιανών, διέταξε τον κυβερνήτη της Κωνσταντινούπολης κατά την πρώτη εβδομάδα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, να πασπαλιστούν όλα τα τρόφιμα στις αγορές, με το αίμα που προσφέρεται στα παγανιστικά είδωλα, γνωρίζοντας ότι ο λαός θα πεινάει μετά την αυστηρή νηστεία της πρώτης εβδομάδας. Ο Άγιος Θεόδωρος, εμφανίστηκε σε ένα όνειρο του Αρχιεπισκόπου Ευδοξίου, διατάζοντάς τον να ενημερώσει όλους τους Χριστιανούς, ώστε κανείς να μην αγοράσει τίποτα από τις αγορές, αλλά, αντιθέτως, να φάει μαγειρεμένο σιτάρι με μέλι (κόλλυβα).

Η Πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η Εορτή της Ορθοδοξίας, η οποία τιμά την αποκατάσταση της προσκύνησης των εικόνων μετά την Εικονοκλαστική διαμάχη, η οποία θεωρείται ότι είναι ο θρίαμβος της Εκκλησίας πάνω από τις τελευταίες μεγάλες αιρέσεις που την προβλημάτιζαν (όλες οι κατοπινές αιρέσεις είναι απλά ένα αναμάσημα των προηγουμένων). Πριν από τη Θεία Λειτουργία την ημέρα αυτή, μια ειδική λειτουργία, η οποία είναι γνωστή ως ο «Θρίαμβος της Ορθοδοξίας» που πραγματοποιείται στους καθεδρικούς ναούς και τα μεγάλα μοναστήρια, κατά την οποία διακηρύσσεται (που περιέχει αφορισμούς κατά των διαφόρων αιρέσεων και εγκώμια από εκείνους που έχουν πραγματοποιήσει νηστεία για να τη Χριστιανική πίστη) το συνοδικό. Το θέμα της ημέρας είναι η νίκη της Αληθινής Πίστης επάνω στην αίρεση. «Αφού κάθε παιδί του Θεού μπορεί να νικήσει τον κόσμο: με την πίστη μας» (Α΄ Ιωάννου 5:4) Επίσης, οι εικόνες των αγίων μαρτυρούν ότι ο άνθρωπος, «δημιουργήθηκε κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του Θεού» (Γένεσις 1:26), μπορεί να γίνει ιερή και θεϊκή μέσω του καθαρισμού του εαυτού του, όπως η ζωντανή εικόνα του Θεού.

Την Πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής αρχικά τιμούσαν τους Προφήτες, όπως τον Μωυσή, τον Ααρών και τον Σαμουήλ. Η Λειτουργία του Προκείμενου και οι στίχοι του Αλληλούια, καθώς και την Επιστολή (προς Εβραίους 11:24-26,32-40) και αναγνώσεις του Ευαγγελίου (Κατά Ιωάννην 1:43-51) που διορίζονται για την ημέρα, συνεχίζουν να αντικατοπτρίζουν αυτή την παλαιότερη χρήση.

Δεύτερη Εβδομάδα

Τη Δεύτερη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τιμά τη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, τον μεγάλο υπερασπιστή της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το δόγμα του Ησυχασμού κατά της επίθεσης εναντίον του Βαρλαάμ από την Καλαβρία. Η Επιστολή προς Εβραίους 1:10-14; 2:1-3 και το Ευαγγέλιο Κατά Μάρκον 2:1-12.

Όλη αυτή την εβδομάδα, μέχρι και την Έκτη Παρασκευή στη Σαρακοστή, μπορεί να ληφθεί ένα γεύμα την ημέρα μαζί με ξηροφαγία. Μέχρι το Έκτο Σάββατο στη Σαρακοστή, οι νηστείες του Σαββάτου και της Κυριακής παραμένουν ίδιες όπως και στην Πρώτη Εβδομάδα.

Τρίτη Εβδομάδα

Η Προσκύνηση του Σταυρού εορτάζεται την τρίτη Κυριακή. Η προσκύνηση έρχεται αυτή την ημέρα, γιατί είναι εις το μέσον των σαράντα ημερών. Οι λειτουργίες για αυτή την ημέρα είναι παρόμοιες με εκείνες για τη Μεγάλη Εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου). Κατά τη διάρκεια του Ολονύκτιου Εσπερινού, ο ιερέας φέρνει τον σταυρό εις το κέντρο του ναού, όπου προσκυνάτε από τους κληρικούς και τους πιστούς. Παραμένει εις το κέντρο του ναού έως και την Παρασκευή της εβδομάδας που ακολουθεί (την Τέταρτη Εβδομάδα της Σαρακοστής).

Η Επιστολή προς Εβραίους 4:14-5:6 και το Ευαγγέλιο Κατά Μάρκον 8:34-9:1.

Τέταρτη Εβδομάδα

Αυτή η εβδομάδα εορτάζεται ως ένα είδος μεθεόρτιον της Προσκύνησης του Σταυρού, κατά την οποία, κάποιοι από τους ύμνους από την προηγούμενη Κυριακή επαναλαμβάνονται κάθε μέρα. Τη Δευτέρα και την Τετάρτη από την Τέταρτη Εβδομάδα, η Προσκύνηση του Σταυρού, λαμβάνει χώρα κατά την Πρώτη Ώρα (επαναλαμβάνοντας ένα τμήμα της λειτουργίας από την Ολονυκτία της προηγούμενης Κυριακής). Την Παρασκευή της ίδιας εβδομάδας, η προσκύνηση λαμβάνει χώρα μετά την Ένατη Ώρα, μετά την οποία ο σταυρός επιστρέφει πανηγυρικά στο ιερό, από τον ιερέα και τον διάκονο.

Την Κυριακή που τελειώνει η Τέταρτη εβδομάδα είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος, του οποίου το έργο, «Η Κλίμαξ της Θείας Ανόδου», έχει διαβαστεί σε ολόκληρη τη Νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Πέμπτη Εβδομάδα

Ρωσική Αγιογραφία που απεικονίζει τον Άγιο Ανδρέα Κρήτης (αριστερά) και την Αγία Μαρία της Αιγύπτου.

Την Πέμπτη της Πέμπτης Εβδομάδας, ψάλλεται ο Μεγάλος Κανόνας του Αγίου Ανδρέα Κρήτης. Αυτός είναι ο μακρύτερος κανόνας του εκκλησιαστικού έτους και κατά τη διάρκεια των εννέα Ωδών, οι περισσότεροι από κάθε πρόσωπο που αναφέρεται στη Βίβλο είναι στο μυαλό και συνδέεται με το θέμα της μετάνοιας. Εν αναμονή του Κανόνα, οι Εσπερινοί, το απόγευμα της Τετάρτης είναι περισσότερο από το κανονικό, με την πρόσθεση ειδικών στιχηρών τροπαρίων, προς τιμήν του Μεγάλου Κανόνος. Ο ίδιος ο Μέγας Κανών απαγγέλλεται κατά τη διάρκεια των Όρθρων για την Πέμπτη, ο οποίος συνήθως εορτάζεται από την προσμονή, την Τετάρτη το βράδυ, έτσι ώστε περισσότεροι άνθρωποι να μπορέσουν να τον παρακολουθήσουν.

Ως μέρος των Όρθρων του Μεγάλου Κανόνα, αναγιγνώσκεται η Ζωή της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας από τον Άγιο Σωφρόνιο, Πατριάρχη Ιεροσολύμων (634 - 638), ως παράδειγμα μετανοίας και υπερνικώντας τον πειρασμό. Επίσης, την ημέρα αυτή ψάλλεται το περίφημο κοντάκιο, «Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα, τι καθεύδεις; ...» του Αγίου Ρωμανού του Μελωδού. Την επόμενη ημέρα (Σάββατο πρωί) τελείται ειδική Προηγιασμένη Λειτουργία και η νηστεία είναι ελαφρώς χαλαρή (επιτρέπονται το κρασί και το λάδι) ως παρηγοριά, μετά τη μακρά λειτουργία της προηγούμενης νύκτας.

Το Σάββατο της Πέμπτης Εβδομάδας είναι αφιερωμένο στη Θεοτόκο (Μητέρα του Θεού) και είναι γνωστό ως το «Σάββατο του Ακάθιστου», επειδή ο Ακάθιστος ύμνος της Παναγίας ψάλλεται κατά τη διάρκεια του Όρθρου εκείνης της ημέρας (και πάλι, συνήθως αναμένεται από το βράδυ της Παρασκευής).

Η Πέμπτη Κυριακή αφιερώνεται στην Αγία Μαρία την Αιγυπτία, της οποίας ο Βίος αναγνώσθηκε την εβδομάδα ενωρίτερα κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Κανόνα. Κατά το τέλος της Θείας Λειτουργίας πολλές εκκλησίες εορτάζουν την «Ευλογία των Αποξηραμένων Καρπών», σε ανάμνηση του βαθυστόχαστου ασκητισμού της Αγίας Μαρίας.

Έκτη Εβδομάδα

Αγιογραφία από την Ανάσταση του Λαζάρου (15ος αιώνας, Σχολή Novgorod). Στις περισσότερες εικόνες με θέμα τον θάνατο, την Ανάσταση και τη βάφτιση, οι πύλες του ᾅδη είναι ορατές στο παρασκήνιο, όπως είναι κι' εδώ.

Κατά τη διάρκεια της Έκτης Εβδομάδας, οι λειτουργίες της Σαρακοστής πραγματοποιούνται όπως θα ήταν κατά τη δεύτερη και τρίτη εβδομάδα.

Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή τελειώνει με το πέρας της Ακολουθίας του Εσπερινού, την εσπέραν της Έκτης Παρασκευής και έχει τελειώσει ο Τεσσαρακονταήμερος κύκλος των αναγνωσμάτων της Παλαιάς Διαθήκης (η Γένεσις τελειώνει με τον απολογισμό της ταφής του Ιωσήφ, ο οποίος είναι ένας τύπος του Χριστού). Στην ίδια λειτουργία, αρχίζει και ο εορτασμός για το Σάββατο του Λαζάρου. Η Ανάσταση του Λαζάρου νοείται ως η προαναγγελία της Ανάστασης του Ιησού και πολλοί από του Αναστάσιμους ύμνους που κανονικά ψάλλονται την Κυριακή (και οι οποίοι θα αντικατασταθούν με τους ύμνους για την Κυριακή των Βαΐων), ψάλλονται στους Όρθρους το πρωί του Σαββάτου του Λαζάρου.

Πίνακας του Pietro Lorenzetti «Η είσοδος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ» (περίπου 1320).

Η Κυριακή των Βαΐων διαφέρει από τις προηγούμενες Κυριακές, από το γεγονός ότι είναι μια από τις Μεγάλες Εορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Κανένα από το κανονικό Σαρακοστιανό υλικό δεν ψάλλεται την Κυριακή των Βαΐων, όπου το ψάρι, το κρασί και το λάδι επιτρέπονται στο τραπέζι. Η ευλογία των βαΐων (ή της ιτέας που έχει ιούλους [κατά το έαρ]) λαμβάνει χώρα στον Όρθρο το πρωί της Κυριακής και όλοι στέκονται κρατώντας βάια και αναμμένα κεριά, κατά τη διάρκεια των σημαντικών στιγμών της λειτουργίας.

Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στη Μεγάλη Είσοδο κατά τη Θεία Λειτουργία το πρωί της Κυριακής των Βαΐων, καθότι λειτουργικά εκείνη η είσοδος αναδημιουργεί την είσοδο του Ιησού στην Ιερουσαλήμ. Τα θέματα του Σαββάτου του Λαζάρου και της Κυριακής των Βαΐων είναι αλληλένδετα και κάποιοι από τους ιδίους ύμνους (των οποίων το ένα από τα Απολυτίκια) ψάλλονται και τις δυο ημέρες. Οι λειτουργίες της Αγίας Εβδομάδας αρχίζουν το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων και τα λειτουργικά χρώματα αλλάζουν από τις εορταστικές αποχρώσεις του Σαββάτου του Λαζάρου και της Κυριακής των Βαΐων επιστρέφουν στα μελαγχολικά χρώματα της Σαρακοστής.

Η Μεγάλη Εβδομάδα

Αν και τεχνικά, η Μεγάλη Εβδομάδα είναι ξεχωριστή από τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, οι λειτουργίες της αντικατοπτρίζουν αυτές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και περιέχονται στο ίδιο βιβλίο, το «Σαρακοστιανό Τριώδιον». Ενώ, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, κάθε εβδομάδα έχει το δικό της θέμα, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, κάθε ημέρα έχει το δικό της θέμα και πάλι με βάση τις αναγνώσεις του Ευαγγελίου για την εκάστοτε ημέρα:

• Τη Μεγάλη Δευτέρα—Ιωσήφ του Ιακώβ ως ένας τύπος του Χριστού και τον απολογισμό της άκαρπης συκιάς (Κατά Ματθαίον 21:18-22)
• Τη Μεγάλη Τρίτη—Η παραβολή των δέκα παρθένων (Κατά Ματθαίον 25:1-13)
• Τη Μεγάλη Τετάρτη—Η χρίση του Ιησού με Μύρο (Κατά Ματθαίον 26:6-13)

Σημειώστε ότι για τις τρεις προηγούμενες ημέρες, λαμβάνεται ένα γεύμα την ημέρα, μαζί με ξηροφαγία.

• Τη Μεγάλη Πέμπτη—Ο Μυστικός Δείπνος

Αυτή την ημέρα, μπορεί να γίνει κατάλυση ενός γεύματος μετά οίνου και ελαίου, επιτρέπεται δηλαδή η κατανάλωση ενός γεύματος μαζί με κρασί και λάδι.

• Τη Μεγάλη Παρασκευή—Τα Άγια Πάθη (Κατά Ματθαίον 27:62-66)

Αυτή την ημέρα, δεν τρώγεται φαγητό.

• Το Μεγάλο Σάββατο—Η Ταφή του Ιησού και η Κάθοδος του Χριστού στον Άδη (Κατά Ματθαίον 28:1-20)

Αυτή την ημέρα, μπορεί να καταναλωθεί ένα γεύμα μαζί με κρασί.

Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, η σειρά των λειτουργιών συχνά φέρεται νωρίτερα κατά αρκετές ώρες: Ο Όρθρος να εορτάζεται από την αναμονή το βράδυ πριν και ο Εσπερινός την πρωία. Αυτή η «ανατροπή» δεν είναι κάτι που επιβάλλεται από το τυπικό, αλλά έχει αναπτυχθεί από την πρακτική ανάγκη. Δεδομένου ότι ορισμένες από τις πιο σημαντικές αναγνώσεις και λειτουργικές δράσεις λαμβάνουν χώρα στη διάρκεια του Όρθρου, εορτάζεται το βράδυ (μάλλον αντί ενωρίς το πρωί, πριν το ξημέρωμα, όπως είναι σύνηθες στους Όρθρους), έτσι ώστε να μπορούν να παρακολουθήσουν περισσότεροι άνθρωποι. Δεδομένου ότι κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, ο Εσπερινός συνήθως συνδέεται είτε με την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία ή τη Θεία Λειτουργία και δεδομένου ότι οι πιστοί πρέπει να τηρούν μια συνολική νηστεία από όλα τα τρόφιμα και τα ποτά, προτού λάβουν τη Θεία Κοινωνία, εορτάζεται την πρωία (ο Εσπερινός της Μεγάλης Παρασκευής, είναι μια εξαίρεση σε αυτό, που συνήθως εορτάζεται το απόγευμα).

Ο ακολουθίες των Όρθρων για τη Μεγάλη Δευτέρα έως την Πέμπτη, αναφέρονται ως «Προσευχή του Νυμφίου», επειδή το τροπάριο της ημέρας και το εξαποστειλάριο (ο ύμνος που ολοκληρώνει τον Κανόνα) αναπτύσσει το θέμα «Χριστός, ο Νυμφίος» (η Πέμπτη έχει το δικό της τροπάριο, αλλά χρησιμοποιεί το ίδιο εξαποστειλάριο). Η αγιογραφία που συχνά εμφανίζεται αυτές τις μέρες, απεικονίζει τον Ιησού και αναφέρεται ως «ο Νυμφίος», επειδή το ακάνθινο στεφάνι και ο χιτών της κοροϊδίας, είναι παράλληλα προς το στέμμα και τον χιτώνα που φοριέται από τον γαμπρό, την ημέρα του γάμου του.

Αυτή η αγιογραφία συχνά συγχέεται με την οπτικά παρόμοια εικόνα του Χριστού ως τον Άνθρωπο των Θλίψεων, η οποία Τον δείχνει μετά τη Σταύρωση στην ίδια στάση, αλλά λείπει η ράβδος και ο χιτών, νεκρό, δείχνοντας τα σημάδια από τα καρφιά στα χέρια Του και την πληγή από το δόρυ στα πλευρά Του. Παρεμπιπτόντως, η Πέμπτη έχει τη δική της εικόνα, που δείχνει είτε τον Μυστικό Δείπνο ή τον Νιπτήρα ή και τις δύο. Το Πάθος του Χριστού θεωρείται ως ο γάμος του Σωτήρος με τη νύφη του, την Εκκλησία.

Μεγάλη Δευτέρα, Τρίτη και Τετάρτη

Αγιογραφία του Χριστού «Ο Νυμφίος» στον Γολγοθά στον Ναό της Αναστάσεως.

Τις τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας (Δευτέρα, Τρίτη και Τετάρτη), οι λειτουργίες ακολουθούν το ίδιο πρότυπο και είναι σχεδόν ίδια με τη σειρά που ακολουθείται κατά τις εργάσιμες ημέρες κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Τεσσαράκοντα Ημερών, ωστόσο, ο αριθμός στα Καθίσματα (τμήματα από το Ψαλτήρι) είναι μειωμένος και τα αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης λαμβάνονται από διαφορετικά βιβλία. Η Προηγιασμένη Λειτουργία εορτάζεται στην κάθε μια από τις τρεις πρώτες ημέρες και υπάρχει ένα Ευαγγελικό ανάγνωσμα για την κάθε ημέρα (κατά τη διάρκεια των Σαράντα Ημερών δεν υπήρχε Ευαγγελικό ανάγνωσμα, εκτός κι' αν ήταν μια ημέρα εορτής). Υπάρχει επίσης μια Ευαγγελική ανάγνωση στον Όρθρο κάθε ημέρα και ο Κανόνας ο οποίος ψάλλεται στον Όρθρο είναι πολύ βραχύτερος, αποτελούμενος από τρεις ή τέσσερις ωδές αντί για τις συνηθισμένες εννέα.

Εκτός από τις αναγνώσεις του Ευαγγελίου στον Όρθρο και τον Εσπερινό, υπάρχει μια ανάγνωση των τεσσάρων Ευαγγελίων, η οποία λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια των Μικρών Ωρών (Τρίτη Ώρα, Έκτη Ώρα, και Ένατη Ώρα) σε αυτές τις τρεις πρώτες ημέρες. Το κάθε Ευαγγέλιο διαβάζεται στο σύνολό του και σε σειρά, αρχίζοντας από το Κατά Ματθαίον 1:1 και συνεχίζοντας με το Κατά Ιωάννην 13:30 (το υπόλοιπο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, θα διαβαστεί κατά τη διάρκεια του υπολοίπου της Μεγάλης Εβδομάδας). Τα Ευαγγέλια χωρίζονται σε εννέα τμήματα, με ένα τμήμα του να διαβάζεται από τον ιερέα σε κάθε μια από τις Μικρές Ώρες.

Η Προσευχή του Αγίου Εφραίμ λέγεται για τελευταία φορά στο τέλος της Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας κατά την Αγία και Μεγάλη Τετάρτη. Από αυτή τη στιγμή και πέρα, δεν θα υπάρχουν άλλες μετάνοιες στην εκκλησία (εκτός από αυτές που έγιναν πριν από τον επιτάφιο) έως τον Εσπερινό το απόγευμα της Πεντηκοστής.

Σε ορισμένες εκκλησίες, τον Άγιο Μυστήριο (Θείο Μυστήριο) του Ευχελαίου εορτάζεται την Αγία και Μεγάλη Τετάρτη, σε ανάμνηση του χρίσματος στα πόδια του Ιησού, στο πλαίσιο της προετοιμασίας για την ταφή του (Κατά Ματθαίον 26:6-13).

Οι υπόλοιπες τρεις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, διατηρούν ένα μικρότερο βαθμό νηστίσιμου χαρακτήρα, αλλά η κάθε μια έχει στοιχεία, τα οποία είναι μοναδικά.

Μεγάλη Πέμπτη

Ο Μυστικός Δείπνος από τον Θεοφάνη τον Κρήτα, τον 16ο αιώνα, Ιερά Μονή Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος).

Τη Μεγάλη Πέμπτη είναι μια πιο εορταστική ημέρα από τις άλλες της Μεγάλης Εβδομάδας που εορτάζει το όργανο της Θείας Ευχαριστίας. Τα παραπετάσματα στην εκκλησία και τα άμφια των κληρικών, αλλάζουν από τις σκοτεινές νηστίσιμες αποχρώσεις με πιο εορταστικά χρώματα (κόκκινα, στη Ρωσική παράδοση).

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Θεία Λειτουργία είναι απαγορευμένη σε άλλες νηστίσιμες καθημερινές, η Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου (σε συνδυασμό με τον Εσπερινό) εορτάζεται αυτή τη μέρα. Πολλοί από τους πρότυπους ύμνους της Θείας Λειτουργίας αντικαταθίστανται με το Τροπάριο της Μεγάλης Πέμπτης. Σε ορισμένες εκκλησίες, η Αγία Τράπεζα (βωμός) καλύπτεται με ένα απλό λευκό λινό ύφασμα, σε ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου (Τελευταίο Δείπνο).

Κατά τη διάρκεια αυτής της Θείας Λειτουργίας, τα δεσμευμένα Μυστήρια ανανεώνονται (ένα νέο Αρνί καθαγιάζεται και το παλαιό Σώμα και Αίμα του Χριστού, που καταναλώνεται από τον διάκονο μετά τη Λειτουργία). Επίσης, όταν η παροχή του Μύρου εξαντλείται, είναι σε αυτή τη Λειτουργία, που οι κεφαλές των αυτοκέφαλων εκκλησιών θα Αγιάσουν νέο Μύρο, την προετοιμασία που θα αρχίσει κατά την Ολονύχτια Αγρυπνία της Κυριακής των Βαΐων.

Μετά τη Θεία Λειτουργία, σερβίρεται γεύμα. Ο κανόνας της νηστείας μειώνεται κάπως και οι πιστοί επιτρέπεται κατά τη διάρκεια του γεύματος, να συμμετέχουν με μέτρο στο κρασί και να χρησιμοποιήσουν λάδι στο μαγείρεμα.

Εκείνο το βράδυ, τα παραπετάσματα και τα άμφια της εκκλησίας αλλάζουν σε μαύρο και εορτάζεται ο Όρθρος για την Αγία και Μεγάλη Παρασκευή.

Μεγάλη Παρασκευή

«Η αποκαθήλωση του Ιησού». Πίνακας του Ροχίρ φαν ντερ Βάιντεν, Μαδρίτη, Μουσείο ντελ Πράδο.

Ο Επιτάφιος (περίπου 1600, Εμμανουήλ Τζάνες Μπουνιαλής, Κρητική Σχολή).

Η λειτουργία του Όρθρου (εορτάζεται συνήθως την Πέμπτη το βράδυ) επίσημα με τον τίτλο «Ακολουθία των Αγίων και Αχράντων Παθών του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού», και είναι κοινώς γνωστή και ως Δώδεκα Ευαγγέλια, επειδή διάσπαρτα σε όλη τη λειτουργία, είναι δώδεκα περικοπές από τα Ευαγγελία, που αφηγούνται ολόκληρο το Πάθος του Χριστού από τον Μυστικό Δείπνο μέχρι τη σφράγιση του τάφου. Πριν από το Έκτο Ευαγγέλιο (Κατά Μάρκον 15:16-32), που πρώτη αναφέρει τη Σταύρωση, ο ιερέας μεταφέρει ένα μεγάλο σταυρό στο κέντρο του ναού, όπου βρίσκεται σε όρθια θέση και όλοι οι πιστοί έρχονται προς τα εμπρός για να προσκυνήσουν. Ο σταυρός έχει επάνω του μια μεγάλη εικόνα, το «σώμα» (το εσταυρωμένο σώμα του Χριστού).

Στην αρχή του κάθε Ευαγγελίου, η καμπάνα κρούει, ανάλογα με τον αριθμό του Ευαγγελίου (μία φορά για το πρώτο Ευαγγέλιο, δύο για το δεύτερο κλπ.). Καθώς διαβάζεται το κάθε Ευαγγέλιο, οι πιστοί στέκουν κρατώντας αναμμένα κεριά, τα οποία σβήνουν στο τέλος της κάθε ανάγνωσης. Μετά το δωδέκατο Ευαγγέλιο, οι πιστοί δεν σβήνουν τα κεριά τους, αλλά τα αφήνουν αναμμένα και μεταφέρουν τη φλόγα στα σπίτια τους ως ευλογία. Εκεί, συχνά χρησιμοποιούν τη φλόγα για να ανάψουν τη λαμπάδα στο εικονοστάσι.

Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, λαμβάνει χώρα η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών. Αυτή είναι μια επίσημη λειτουργία των Μικρών Ωρών και των Τυπικών, στις οποίες έχουν προστεθεί τα αντίφωνα και οι αναγνώσεις των γραφών. Μερικοί από τους πάγιους ψαλμούς που είναι πρότυποι για κάθε μια από τις Μικρές Ώρες, αντικαθίστανται με ψαλμούς, οι οποίοι έχουν ιδιαίτερη σημασία για τα Πάθη.

Ο Εσπερινός της Μεγάλης Παρασκευής συνήθως εορτάζεται το απόγευμα, την ώρα του θανάτου του Ιησού στον Σταυρό. Μετά τη Μικρή Είσοδο, η ανάγνωση του Ευαγγελίου είναι μια συνένωση απολογισμών της Σταύρωσης των τεσσάρων Ευαγγελιστών και της Αποκαθήλωσης. Στο σημείο κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης όπου αναφέρεται στον Ιωσήφ της Αριμαθαίας και στον Νικόδημο, δύο κληρικοί προσεγγίζουν τον μεγάλο σταυρό στο κέντρο της εκκλησίας, αφαιρούν το «σώμα», το τυλίγουν σε ένα κομμάτι από λευκό λινό και το μεταφέρουν εντός του ιερού.

Αργότερα, κατά το Τροπάριο, οι κληρικοί μεταφέρουν τον επιτάφιο (μια πάνινη εικόνα που συμβολίζει τη σινδόνη, στην οποία ετοιμάστηκε ο Ιησούς για την ταφή) στο κέντρο του ναού, όπου προσκυνάται από όλους τους πιστούς και, όπως συνηθίζεται, άντρες, γυναίκες και παιδιά περνάνε από κάτω όχι μόνο “για να τους πιάσει η χάρη”, αλλά για να δηλώσουν υποταγή, ομολογία στον Χριστό. Ειδικά άσματα και προσευχές, ψάλλονται μαζί με βιβλικές αναγνώσεις και ψάλλονται ψαλμοί.

Εκείνο το βράδυ, ο Όρθρος του Θρήνου κανονικά εορτάστηκε την εσπέρα. Σε αυτή τη λειτουργία, ψάλλονται ειδικοί ύμνοι και προσευχές. Οι Θρήνοι της Αγίας και Μεγάλης Παρασκευής είναι τα κύρια άσματα της λειτουργίας. Οι Εγκώμιοι Θρήνοι, ψάλλονται σε πολύ συγκινητικούς όμορφους αρχαίους ήχους και λέξεις, οι οποίοι αντικατοπτρίζουν τον θρήνο της Θεοτόκου επάνω από τον υιό της Χριστό. Ο επιτάφιος είναι τοποθετημένος σε ένα όμορφο στολισμένο και διακοσμημένο βάθρο φερέτρου (catafalque) ή νεκροκρέββατο (bier) πριν από τους Επιτάφιους Θρήνους, οι οποίοι εκπροσωπούν τον τάφο του Χριστού.

Ο ιερέας τότε ραντίζει με Ροδόνερο και φρέσκα ροδοπέταλα επάνω σε ολόκληρο τον τάφο, το εκκλησίασμα και τον ναό/εκκλησία. Στη συνέχεια, μια πομπή με το περίκομψο μνήμα, λαμβάνει χώρα πέριξ της εκκλησίας και πίσω εντός της εκκλησίας, όπου θα προσκυνηθεί από όλους. Καθώς πιο ειδικές προσευχές και ύμνοι ψάλλονται, ειδικά το άσμα: «Ο Ευγενής Ιωσήφ ...» καθώς η λειτουργία τελειώνει.

Μεγάλο Σάββατο

Ρωσική αγιογραφία του 16ου αιώνα της Καθόδου του Χριστού στον Άδη.

Το Μεγάλο Σάββατο (επειδή ο Ιησούς «αναπαύθηκε» από τους κόπους του στον Σταυρό), συνδυάζει στοιχεία βαθιάς θλίψης και θριαμβευτικής χαράς. Αυτή, όπως και η Μεγάλη Παρασκευή είναι ημέρα αυστηρής νηστείας, αν και μπορεί να σερβιριστεί ένα γεύμα μετά τη Θεία Λειτουργία, κατά την οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί το κρασί (αλλά όχι το λάδι).

Ο Όρθρος του Θρήνου (συνήθως εορτάζεται την εσπέραν της Παρασκευής), ομοιάζει με τη λειτουργία της Ορθόδοξης κηδείας, καθότι το κύριο συστατικό του είναι η ψαλμωδία του Ψαλμού 118 (ο μακρύτερος Ψαλμός στη Βίβλο), κάθε στίχος, ο οποίος είναι διάσπαρτος με εγκώμια (ainoi) του νεκρού Χριστού. Η λειτουργία λαμβάνει χώρα με τους κληρικούς και τους ανθρώπους που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον επιτάφιο στο κέντρο της εκκλησίας. Ο καθένας στέκεται κρατώντας αναμμένα κεριά κατά τη διάρκεια του ψαλμού. Την επομένη ψάλλονται τα Ευλογητάρια της Ανάστασης, ύμνοι που συνήθως ψάλλονται μόνο τις Κυριακές.

Αυτή είναι η πρώτη λειτουργική αναφορά στην επικείμενη Ανάσταση του Ιησού. Κατά το τέλος της, η Μεγάλη Δοξολογία του επιταφίου γίνεται σε πομπή πέριξ της εκκλησίας και εν συνέχεια επιστρέφει πάλι εντός αυτής. Καθώς οι κληρικοί που μεταφέρουν τον επιτάφιο, εισέρχονται ξανά στην εκκλησία, σηκώνουν τον επιτάφιο στην πόρτα, έτσι ώστε όλοι να περνούν από κάτω, καθώς εισέρχονται, συμβολικά την είσοδο στον θάνατο και την ανάσταση του Ιησού. Το Ευαγγέλιο (Κατά Ματθαίον 27:62 έως 66) δεν αναγιγνώσκεται στην κανονική του ώρα κατά τη διάρκεια του Όρθρου, αλλά, αντ' αυτού, αναγιγνώσκεται στο τέλος της λειτουργίας, έμπροσθεν του επιταφίου.

Τοιχογραφία της Καθόδου του Χριστού στον Άδη (από τη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη).

Το επόμενο πρωί (Σάββατο), εορτάζεται η Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου (σε συνδυασμό με τον Εσπερινό). Κατά την έναρξη της λειτουργίας, τα παραπετάσματα και τα άμφια είναι ακόμα μαύρα. Η λειτουργία είναι πολύ περισσότερη από τη συνηθισμένη και περιλαμβάνει 15 αναγνώσεις τις Παλαιάς Διαθήκης, που αφηγούνται την ιστορία της σωτηρίας, συμπεριλαμβανομένων δύο ασμάτων, το «Άσμα του Μωυσή» και των «Τριών Αγίων Παίδων» και δείχνει τους τύπους του θανάτου και της ανάστασης του Ιησού.

Πολλά σημεία της θείας λειτουργίας, που συνήθως ψάλλονται μπροστά από την Ωραία Πύλη, τώρα γίνονται μπροστά από τον επιτάφιο. Λίγο πριν από την ανάγνωση του Ευαγγελίου, τα παραπετάσματα και άμφια αλλάζουν σε λευκά, και η όλη ατμόσφαιρα της λειτουργίας έχει μετατραπεί από τη θλιμμένη στη χαρμόσυνη. Στην Ελληνική πρακτική, ο ιερέας θα σκορπίσει σε όλη την εκκλησία φρέσκα φύλλα δάφνης, που συμβολίζουν τη νίκη του Χριστού επί του θανάτου. Αυτή η λειτουργία συμβολίζει την κάθοδο του Χριστού στον Άδη και την οδύνη της Κολάσεως.

Έτσι, σύμφωνα με την Ορθόδοξη θεολογία, το σωτηριολογικό έργο του Ιησού επί του Σταυρού, έχει επιτευχθεί και οι δίκαιοι που ανεχώρησαν εις τους Κόλπους του Αβραάμ, έχουν απελευθερωθεί από τα δεσμά τους, ωστόσο, τα Καλά Νέα της Ανάστασης δεν έχουν ακόμη κηρυχθεί για τους ζώντες επί της γης (αυτό θα προκύψει κατά την Πασχαλινή Αγρυπνία). Για τον λόγο αυτόν, οι πιστοί δεν έχουν ακόμα σπάσει τη νηστεία, ούτε ανταλλάσσουν το πασχαλινό φιλί.

Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας, ο ιερέας ευλογεί τον οίνον και τον άρτον, τα οποία διανέμονται στους πιστούς. Αυτό είναι διαφορετικό από τα Ιερά Μυστήρια (Θεία Κοινωνία) που λαμβάνονταν νωρίτερα στη λειτουργία. Τούτος ο άρτος και οίνος είναι απλά ευλογημένα, δεν είναι αφιερωμένα. Είναι ένα κατάλοιπο από την αρχαία παράδοση της εκκλησίας (το οποίο ακόμα παρατηρείται σε ορισμένες περιοχές), όπου οι πιστοί δεν απομακρύνονται από την εκκλησία μετά τη λειτουργία, αλλά δίνεται στον καθένα από ένα ποτήρι κρασί και λίγο ψωμί και αποξηραμένα φρούτα, προκειμένου να πάρουν δύναμη για την αγρυπνία μπροστά. Θα ακούσουν την ανάγνωση από τις Πράξεις των Αποστόλων, οι οποίες διαβάζονται απ' άκρου εις άκρον και αναμένουν την έναρξη της Πασχαλινής Αγρυπνίας. Ωστόσο, συνήθως αυτό δεν είναι γίνεται στις ημέρες μας.

Η τελευταία λειτουργική ακολουθία στο νηστίσιμο Τριώδιον, είναι το Μεσονύκτικον, το οποίο αποτελεί το πρώτο μέρος της Πασχαλινής Αγρυπνίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της λειτουργίας, επαναλαμβάνεται ο Κανών του Μεγάλου Σαββάτου, στο τέλος της οποίας ο ιερέας και ο διάκονος, παίρνουν τον επιτάφιο στο ιερό μέσω της Ωραίας Πύλης και τον εναποθέτουν στην Αγία Τράπεζα (βωμό), όπου και θα παραμείνει μέχρι την Ανάληψη. Μετά την ολοκλήρωση των προσευχών και την απόλυση, σβήνουν όλα τα φώτα και τα κεριά στην εκκλησία και όλοι αναμένουν εν σιωπή και εν το σκότος για τα μεσάνυχτα, όταν θα ανακηρυχθεί η ανάσταση του Χριστού. Στη συνέχεια, θα ξεκινήσει το Πεντηκοστάριο.

Δείτε επίσης

• Καθαρά Δευτέρα
• Πάσχα

Σημειώσεις

Παραπομπές σημειώσεων

Πηγές

• «Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου» τομ. 16ος, σελ. 868.
• Μητροπολίτης Νέας Σμύρνης, Συμεών Κούτσας, «Η νηστεία της Εκκλησίας, Γιατί, πότε και πως νηστεύουμε», Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2001, ISBN 9603150630
• «Η εφαρμογή της νηστείας», Θεσσαλονίκη 1995
• Ξενοφώντος Παπαχαραλάμπους, «Η αληθής νηστεία κατά το Τριώδιον», Αθήναι 1980
• Μαρία Σωτηροπούλου, «Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας», Θεολογία, τομ. 76, τ/χ.1 (Ιαν-Ιουν 2005),σελ. 241-275

Βιβλιογραφία

• «Τεσσαρακοστή», e-δομή (ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ), εκδόσεις Δομή Α.Ε., Αθήνα 2003-2004 [DVD-ROM].
• «Τεσσαρακοστή», «Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια» (ΘΗΕ), τόμ. 11, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1967, στ. 728-730.
• «Τεσσαρακοστή», Βεργωτής Γεώργιος, «Λεξικόν Λειτουργικών και Τελετουργικών Όρων», 3η έκδ. βελτιωμένη και επαυξημένη, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 211.
• «Τεσσαρακοστή», Μαλαβάκης Νίκος, «Βυζαντινολόγιο-Λεξικό Εκκλησιαστικών και Θρησκευτικών όρων», Αστήρ, Αθήνα 1999, σελ. 137.
• «Τεσσαρακοστή», εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», τόμ. 57, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 [CD-ROM].
• Γεωργιάδης Βαρθολομαίος (Αρχιεπισκ. Κορινθίας), «Επιτομή Λειτουργικής», εκδ. 4η, εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, 1995 (c1909), σελ. 71 κ.ε.
• Παπαδόπουλος Αντώνιος, «Αγιολογία», τόμ. Ι - Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 81 κ.ε.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) Resources for Great Lent Αρχειοθετήθηκε 2009-02-16 στο Wayback Machine.
• (Αγγλικά) Sundays of Great Lent
• (Αγγλικά) The Great Lent & The Holy Paskha—Coptic articles and hymns at http://St-Takla.org
• (Αγγλικά) Great Lent, Holy Week, and Pascha in the Greek Orthodox Church
• (Αγγλικά) Great Lent: History, Significance, Meaning
• (Αγγλικά) Great Lent and Holy Pascha Αρχειοθετήθηκε 2008-03-03 στο Wayback Machine.
• (Αγγλικά) A Homily on Fasting and Dispassion by St. Theodore the Studite, to be read at the beginning of Great Lent
• (Αγγλικά) The Origins of Lent A study of the early historical development of the fast
• (Ελληνικά) [1] Αφιέρωμα στη Τεσσαρακοστή