Альберт Эйнштэйн

Альбе́рт Эйнштэ́йн (ням.: Albert Einstein; 14 сакавіка 1879, Ульм, Каралеўства Вюртэмберг, Германская імперыя — 18 красавіка 1955, Прынстан, Нью-Джэрсі, ЗША) — нямецкі фізік-тэарэтык. Стваральнік тэорыі адноснасці (з якой шырока вядома эквівалентнасць масы і энергіі, E = mc²). Атрымаў у 1921 годзе Нобелеўскую прэмію па фізіцы «за заслугі ў тэарэтычнай фізіцы, і асабліва за адкрыццё закону фотаэлектрычнага эфекту».

Альберт Эйнштэйн
ням.: Albert Einstein
Дата нараджэння	14 сакавіка 1879(1879-03-14)[…]
Месца нараджэння	Ульм, Каралеўства Вюртэмберг, Германская імперыя[…]
Дата смерці	18 красавіка 1955(1955-04-18)[…] (76 гадоў)
Месца смерці	Прынстан, Нью-Джэрсі, ЗША[…]
Месца пахавання	Нацыянальны музей аховы здароўя і медыцыны[d]
Бацька	Hermann Einstein[d]
Маці	Pauline Koch[d]
Жонка	Мілева Марыч і Elsa Einstein[d]
Дзеці	Hans Albert Einstein[d], Eduard Einstein[d] і Lieserl (Einstein)[d]
Род дзейнасці	фізік
Навуковая сфера	тэарэтычная фізіка
Месца працы	Патэнтавае бюро ў Берне/ Цюрыхскі ўніверсітэт/ Карлаў універсітэт/ Інстытут Кайзера Вільгельма/ Лейдэнскі ўніверсітэт/ Інстытут фундаментальных даследаванняў
Навуковая ступень	Doctor of Philosophy in Physics[d] (1906)
Навуковае званне	прафесар (1909) акадэмік (1913)
Альма-матар	Вышэйшая тэхнічная школа Цюрыха
Навуковы кіраўнік	Альфрэд Кляйнер[d], Heinrich Burkhardt[d] і Heinrich Friedrich Weber[d]
Вядомыя вучні	Ernst G. Straus[d]
Вядомы як	Стваральнік агульнай і спецыяльнай тэорыі адноснасці
Партыя	Нямецкая дэмакратычная партыя (1933)
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства Пруская акадэмія навук Леапальдзіна Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі Амерыканскае філасофскае таварыства Баварская акадэмія навук Гётынгенская акадэмія навук Акадэмія навук СССР Французская акадэмія навук Шведская каралеўская акадэмія навук Нідэрландская каралеўская акадэмія навук Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Расійская акадэмія навук (1917—1925)[d] Індыйская нацыянальная акадэмія навук[d] Нацыянальная акадэмія навук Італіі[d] Бразільская акадэмія навук[d] Нацыянальная акадэмія навук ЗША Нацыянальная акадэмія навук ЗША Centre international de synthèse[d]
Узнагароды	Нобелеўская прэмія па фізіцы (1921) медаль Коплі медаль Планка медаль Матэўчы медаль Франкліна
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Агульная тэорыя адноснасці

$G_{\mu \nu }+\Lambda g_{\mu \nu }={8\pi G \over c^{4}}T_{\mu \nu }\,$

Гравітацыя Матэматычная фармулёўка Касмалогія Фундаментальныя прынцыпы Спецыяльная тэорыя адноснасці · Прастора-час · Прынцып эквівалентнасці · Сусветная лінія · Псеўдарыманава геаметрыя З'явы Задача Кеплера ў АТА · Гравітацыйная лінза · Гравітацыйныя хвалі · Захопліванне інерцыяльных сістэм адліку · Гарызонт падзей · Гравітацыйная сінгулярнасць · Чорная дзірка Ураўненні Ураўненні Эйнштэйна · Лінеарызаваная АТА · Постньютанаўскі фармалізм Развіццё тэорыі Параметрызаваны постньютанаўскі фармалізм · Теорыі тыпу Калуцы — Клейна · Квантавая гравітацыя · Альтэрнатыўныя тэорыі Рашэнні Дакладныя рашэнні: Шварцшыльда · Гёдэля · Казнера · Фрыдмана — Леметра — Робертсана — Уолкера Прыбліжаныя рашэнні: Постньютанаўскі фармалізм · Каварыянтная тэорыя адхіленняў · Лікавая адноснасць Часопісы General Relativity and Gravitation · Classical and Quantum Gravity · Гравитация и космология · Living Reviews in Relativity Вядомыя вучоныя Эйнштэйн · Мінкоўскі · Шварцшыльд · Леметр · Эдынгтан · Фрыдман · Робертсан · Фок · Кер · Чандрасекар · Пенроўз Хокінг

Квантавая механіка

$\Delta x\cdot \Delta p_{x}\geqslant {\frac {\hbar }{2}}$

Прынцып нявызначанасці Гейзенберга

Уводзіны Матэматычныя асновы Аснова Класічная механіка · Інтэрферэнцыя · Бра і кет · Гамільтаніян · Старая квантавая тэорыя Фундаментальныя паняцці Квантавы стан · Квантавая назіраемая · Хвалевая функцыя · Квантавая суперпазіцыя · Квантавая счэпленасць · Змяшаны стан · Вымярэнне · Нявызначанасць · Прынцып Паўлі · Дуалізм · Дэкагерэнцыя · Тэарэма Эрэнфеста · Тунэльны эфект Эксперыменты Вопыт Дэвісана — Джэрмера · Вопыт Попера · Вопыт Штэрна — Герлаха · Вопыт Юнга · Праверка няроўнасцей Бела · Фотаэфект · Эфект Комптана Фармулёўкі Прадстаўленне Шродзінгера · Прадстаўленне Гейзенберга · Прадстаўленне ўзаемадзеяння · Матрычная квантавая механіка · Інтэгралы па траекторыях · Дыяграмы Фейнмана Ураўненні Ураўненне Шродзінгера · Ураўненне Паўлі · Ураўненне Клейна — Гордана · Ураўненне Дзірака · Ураўненне фон Неймана · Ураўненне Блоха · Ураўненне Ліндблада · Ураўненне Гейзенберга Інтэрпрэтацыі Капенгагенская інтэрпрэтацыя · Тэорыя схаваных параметраў · Шматсусветная Развіццё тэорыі Квантавая тэорыя поля · Квантавая электрадынаміка · Квантавая хромадынаміка · Квантавая гравітацыя Складаныя тэмы Квантавая тэорыя поля · Квантавая гравітацыя · Тэорыя ўсяго Вядомыя вучоныя Планк · Эйнштэйн · Шродзінгер · Гейзенберг · Ёрдан · Бор · Паўлі · Дзірак · Фок · Борн · дэ Бройль · Ландау · Фейнман · Бом · Эверэт

Унёсак Эйнштэйна ў тэарэтычную фізіку ўключае спецыяльную тэорыю адноснасці, якая ўвязвае механіку і электрамагнетызм, і агульную тэорыю адноснасці, якая пашырыла прынцып адноснасці на неаднародны рух, стварыўшы тым самым новую тэорыю гравітацыі. Сярод іншых прац — рэлятывісцкая касмалогія, капілярнае дзеянне, крытычнае выпраменьванне, класічныя праблемы статыстычнай механікі і іх дастасаванне да квантавай тэорыі, тлумачэнне броўнаўскага руху малекул, імавернасць пераносу атамаў, квантавая тэорыя монаатамнага газу, цеплавыя ўласцівасці святла з нізкай шчыльнасцю выпраменьвання (фундамент тэорыі фатонаў), тэорыя выпраменьвання ўключна з вымушанай эмісіяй, канцэпцыя адзінай тэорыі поля, і геаметрызацыя фізікі.

Ён таксама прадказаў «квантавую тэлепартацыю», прадказаў і вымераў гірамагнітны эфект Эйнштэйна — дэ Хааза. З 1933 года працаваў над праблемамі касмалогіі і адзінай тэорыі поля.

Альберт Эйнштэйн стварыў больш за 300 навуковых прац па фізіцы, а таксама каля 150 кніг і артыкулаў у галіне гісторыі і філасофіі навукі, публіцыстыкі і інш. Актыўна выступаў супраць вайны, супраць прымянення ядзернай зброі, за гуманізм, павагу правоў чалавека, паразуменне паміж народамі.

Эйнштэйну належыць вырашальная роля ў папулярызацыі і ўвядзенні ў навуковы абарот новых фізічных канцэпцый і тэорый. У першую чаргу гэта тычыцца перагляду разумення фізічнай сутнасці прасторы і часу і пабудовы новай тэорыі гравітацыі ўзамен ньютанаўскай. Эйнштэйн таксама, разам з Планкам, заклаў асновы квантавай тэорыі. Гэтыя канцэпцыі, шматкроць пацверджаныя эксперыментамі, утвараюць падмурак сучаснай фізікі.

Біяграфія

Помнік ва Ульме на месцы дома, дзе нарадзіўся Эйнштэйн.

Раннія гады

Альберт Эйнштэйн нарадзіўся 14 сакавіка 1879 года ў паўднёвагерманскім горадзе Ульме, у небагатай яўрэйскай сям’і.

Герман Эйнштэйн і Паўліна Эйнштэйн (народжаная Кох), бацька і маці вучонага

Бацька, Герман Эйнштэйн (1847—1902), быў у гэты час саўладальнікам невялікага прадпрыемства па вытворчасці пёравага начыння для матрацаў і пярын. Маці, Паўліна Эйнштэйн (народжаная Кох, 1858—1920), паходзіла з сям’і заможнага прадаўца кукурузы Юліуса Дэрцбахера (у 1842 годзе ён змяніў прозвішча на Кох) і Еты Бернхаймер. Улетку 1880 года сям’я перасялілася ў Мюнхен, дзе Герман Эйнштэйн разам з братам Якабам заснаваў невялікую фірму па гандлі электрычным абсталяваннем. У Мюнхене нарадзілася малодшая сястра Альберта — Марыя (Мая, 1881—1951).

Пачатковую адукацыю Альберт Эйнштэйн атрымаў у мясцовай каталіцкай школе. Паводле яго ўспамінаў, у дзяцінстве ён перажыў стан глыбокай рэлігійнасці, які абарваўся ў 12 гадоў. Праз чытанне навукова-папулярных кніг ён прыйшоў да пераканання, што шмат выкладзенага ў Бібліі не можа быць праўдай, а дзяржава наўмысна займаецца падманам маладога пакалення. Усё гэта зрабіла яго вальнадумцам і назаўжды спарадзіла скептычнае стаўленне да аўтарытэтаў. Эйнштэйн пазней успамінаў найбольш моцныя дзіцячыя ўражанні: компас, «Пачаткі» Эўкліда і (каля 1889 года) «Крытыку чыстага розуму» Імануіла Канта. Па ініцыятыве маці ён з шасці гадоў пачаў займацца ігрой на скрыпцы. Захапленне музыкай захоўвалася ў Эйнштэйна на працягу ўсяго жыцця. Ужо знаходзячыся ў ЗША ў Прынстане, у 1934 годзе Альберт Эйнштэйн даў дабрачынны канцэрт, дзе выконваў на скрыпцы творы Моцарта на карысць навукоўцаў-эмігрантаў і дзеячаў культуры з нацысцкай Германіі.

Эйнштэйн у 14 гадоў.

У гімназіі (цяпер Гімназія імя Альберта Эйнштэйна ў Мюнхене) ён не быў у ліку першых вучняў (выключэнне матэматыка і латынь). Сістэма механічнага завучвання матэрыялу (якая, як ён пазней казаў, наносіць шкоду самому духу вучобы і творчаму мысленню), а таксама аўтарытарнае стаўленне настаўнікаў да вучняў выклікала ў Альберта непрыманне, таму ён часта ўступаў у спрэчкі са сваімі выкладчыкамі.

У 1894 годзе Эйнштэйны пераехалі з Мюнхена ў італьянскі горад Павія, блізу Мілана, куды браты Герман і Якаб перавялі сваю фірму. Сам Альберт заставаўся са сваякамі ў Мюнхене яшчэ пэўны час, каб скончыць усе шэсць класаў гімназіі. Так і не атрымаўшы атэстата сталасці, у 1895 годзе ён далучыўся да сваёй сям’і ў Павіі.

Атэстат Эйнштэйна ў Аарау (ацэнкі па шасцібальнай шкале).

Увосень 1895 года Альберт Эйнштэйн прыбыў у Швейцарыю, каб здаць уступныя экзамены ў Вышэйшае тэхнічнае вучылішча (палітэхнікум) у Цюрыху і па заканчэнні навучання стаць выкладчыкам фізікі. Бліскуча праявіўшы сябе на экзамене па матэматыцы, ён у той жа час праваліў экзамены па батаніцы і французскай мове, што не дазволіла яму паступіць у Цюрыхскі палітэхнікум. Аднак дырэктар вучылішча параіў маладому чалавеку паступіць у выпускны клас школы ў Аарау (Швейцарыя), каб атрымаць атэстат і паступаць яшчэ раз.

У кантанальнай школе Аарау Альберт Эйнштэйн прысвячаў свой свабодны час вывучэнню электрамагнітнай тэорыі Максвела. У верасні 1896 года ён паспяхова здаў усе выпускныя іспыты ў школе, за выключэннем іспыту па французскай мове, і атрымаў атэстат, а ў кастрычніку 1896 года быў прыняты ў палітэхнікум на педагагічны факультэт. Тут ён пасябраваў з аднакурснікам, матэматыкам Марселем Гросманам (1878—1936), а таксама пазнаёміўся з сербскай студэнткай факультэта медыцыны Мілевай Марыч (на 4 гады старэйшай за яго), якая пазней стала яго жонкай. У гэтым жа годзе Эйнштэйн адмовіўся ад германскага грамадзянства. Каб атрымаць швейцарскае грамадзянства, патрабавалася выплаціць 1000 швейцарскіх франкаў, аднак бядотнае матэрыяльнае становішча сям’і дазволіла яму зрабіць гэта толькі праз 5 гадоў. Прадпрыемства бацькі ў гэтым годзе канчаткова згалела, бацькі Эйнштэйна пераехалі ў Мілан, дзе Герман Эйнштэйн, ужо без брата, адкрыў фірму па гандлі электраабсталяваннем.

Стыль і методыка выкладання ў палітэхнікуме істотна адрозніваліся ад закасцянелай і аўтарытарнай прускай школы, таму далейшае навучанне давалася юнаку лягчэй. У яго былі першакласныя выкладчыкі, у тым ліку выдатны геометр Герман Мінкоўскі (яго лекцыі Эйнштэйн часта прапускаў, пра што потым шчыра шкадаваў) і аналітык Адольф Гурвіц.

Пачатак навуковай дзейнасці

У 1900 годзе Эйнштэйн скончыў палітэхнікум, атрымаўшы дыплом выкладчыка матэматыкі і фізікі. Экзамены ён здаў паспяхова, але не бліскуча. Многія прафесары высока ацэньвалі здольнасці студэнта Эйнштэйна, але ніхто не пажадаў дапамагчы яму працягнуць навуковую кар’еру. Сам Эйнштэйн пазней успамінаў:

Я быў трэціраваны маімі настаўнікамі, якія не любілі мяне з-за маёй незалежнасці і закрылі мне шлях у навуку.

Эйнштэйн у патэнтавым бюро (1905).

Хоць у наступным, 1901 годзе, Эйнштэйн стаў грамадзянінам Швейцарыі, але аж да вясны 1902 года не мог знайсці сталага месца працы — нават школьным настаўнікам. Не маючы заробку ён літаральна галадаў, не прымаючы ежу па некалькі дзён запар, што стала прычынай хваробы печані, ад якой навуковец пакутаваў да канца жыцця.

Нягледзячы на цяжкасці, Эйнштэйн знаходзіў час і сілы для далейшага вывучэння фізікі. У 1901 годзе берлінскія «Аналы фізікі» (ням.: Annalen der Physik) апублікавалі яго першы артыкул «Следствы з тэорыі капілярнасці» (ням.: Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen), прысвечаны аналізу сіл прыцягнення між атамамі вадкасцей на падставе тэорыі капілярнасці.

Пераадолець нягоды дапамог былы аднакурснік Марсель Гросман, які рэкамендаваў Эйнштэйна на пасаду эксперта III класа ў Федэральнае Бюро патэнтавання вынаходстваў (Берн) з акладам 3500 франкаў у год (у гады студэнцтва ён жыў на 100 франкаў у месяц).

Эйнштэйн працаваў у Бюро патэнтаў з ліпеня 1902 па кастрычнік 1909 года, займаючыся пераважна экспертнай ацэнкай заявак на вынаходствы. У 1903 годзе ён стаў пастаянным работнікам Бюро. Характар ​​працы дазваляў Эйнштэйну прысвячаць вольны час даследаванням у галіне тэарэтычнай фізікі.

Эйнштэйн са сваёй першай жонкай Мілевай Марыч (каля 1905 года).

У кастрычніку 1902 года Эйнштэйн атрымаў вестку з Італіі аб хваробе бацькі; Герман Эйнштэйн памёр праз некалькі дзён пасля прыезда сына.

6 студзеня 1903 года Эйнштэйн ажаніўся з дваццацісямігадовай Мілевай Марыч. У іх нарадзіліся трое дзяцей.

З 1904 года Эйнштэйн супрацоўнічаў з вядучым фізічным часопісам Германіі «Аналы фізікі», падаючы для яго рэфератыўнага дадатка анатацыі новых артыкулаў па тэрмадынаміцы. Магчыма, набыты гэтым аўтарытэт у рэдакцыі садзейнічаў яго уласным публікацыям 1905 года.

1905 — «Год цудаў»

1905 год увайшоў у гісторыю фізікі як «Год цудаў» (лац.: Annus Mirabilis). У гэтым годзе «Аналы фізікі» апублікавалі тры выдатныя артыкулы Эйнштэйна, якія паклалі пачатак новай навуковай рэвалюцыі:

1. «Да электрадынамікі цел, якія рухаюцца» (ням.: Zur Elektrodynamik bewegter Körper). З гэтага артыкула пачынаецца тэорыя адноснасці.
2. «Аб адным эўрыстычным пункце гледжання, які тычыцца ўзнікнення і ператварэння святла» ​​(ням.: Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichts betreffenden heuristischen Gesichtspunkt). Адна з работ, якія заклалі падмурак квантавай тэорыі.
3. «Аб руху часціц, якія ўзважаныя ў вадкасці, патрабаваным малекулярна-кінетычнай тэорыяй цеплаты» (ням.: Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen) — праца, прысвечаная броўнаўскаму руху, якая істотна прасунула статыстычную фізіку.

Эйнштэйну часта задавалі пытанне: як яму ўдалося стварыць тэорыю адноснасці? Паўжартам, напалову сур’ёзна ён адказваў:

Чаму менавіта я стварыў тэорыю адноснасці? Калі я задаю сабе такое пытанне, мне здаецца, што прычына ў наступным. Нармальны дарослы чалавек наогул не задумваецца над праблемай прасторы і часу. На яго думку, ён ужо думаў аб гэтай праблеме ў дзяцінстве. Я ж развіваўся інтэлектуальна так павольна, што прастора і час займалі мае думкі, калі я стаў ужо дарослым. Натуральна, я мог глыбей пранікаць у праблему, чым дзіця з нармальнымі схільнасцямі.

Спецыяльная тэорыя адноснасці

Асноўны артыкул: Спецыяльная тэорыя адноснасці

На працягу ўсяго XIX стагоддзя матэрыяльным носьбітам электрамагнітных з’яў лічылася гіпатэтычнае асяроддзе — эфір. Аднак да пачатку XX стагоддзя высветлілася, што ўласцівасці гэтага асяроддзя цяжка ўзгадніць з класічнай фізікай. З аднаго боку, аберацыя святла схіляе да думкі, што эфір абсалютна нерухомы, з другога — вопыт Фізо сведчыў на карысць гіпотэзы, што эфір часткова захопліваецца матэрыяй, якая рухаецца. Вопыты Майкельсана (1881), аднак, паказалі, што ніякага «эфірнага ветру» не існуе.

У 1892 годзе Хендрык Лорэнц і (незалежна ад яго) Джордж Фіцджэральд выказалі дапушчэнне, што эфір нерухомы, а даўжыня любога цела скарачаецца ў кірунку яго руху. Заставалася, аднак, адкрытым пытанне, чаму даўжыня скарачаецца дакладна ў такой прапорцыі, каб кампенсаваць «эфірны вецер» і не даць выявіць існаванне эфіру. Адначасова вывучалася пытанне, пры якіх пераўтварэннях каардынатаў ураўненні Максвела інварыянтныя. Правільныя формулы ўпершыню выпісалі Лармор (1900) і Пуанкарэ (1905), апошні даказаў іх групавыя ўласцівасці і прапанаваў назваць пераўтварэннямі Лорэнца.

Пуанкарэ таксама даў абагульненую фармулёўку прынцыпу адноснасці, якая ахоплівае і электрадынаміку. Тым не менш, ён працягваў прызнаваць эфір, хоць прытрымліваўся думкі, што яго ніколі не атрымаецца выявіць. У дакладзе на фізічным кангрэсе (1900) Пуанкарэ ўпершыню выказвае думку, што адначасовасць падзей не абсалютная, а ўяўляе сабой умоўнае пагадненне («канвенцыю»). Было выказана таксама меркаванне аб крайняй хуткасці святла. Такім чынам, у пачатку XX стагоддзя існавалі дзве несумяшчальныя кінематыкі: класічная, з пераўтварэннямі Галілея, і электрамагнітная, з пераўтварэннямі Лорэнца.

Einsteinhaus — дом Эйнштэйна ў Берне, дзе нарадзілася тэорыя адноснасці.

Эйнштэйн, разважаючы на гэтыя тэмы ў значнай ступені незалежна, выказаў здагадку, што першая з’яўляецца набліжаным выпадкам другой для малых хуткасцей, а тое, што лічылася ўласцівасцямі эфіру, ёсць насамрэч праява аб’ектыўных уласцівасцей прасторы і часу. Эйнштэйн прыйшоў да высновы, што недарэчна прыцягваць паняцце эфіру толькі для таго, каб даказаць немагчымасць яго назірання, і што корань праблемы ляжыць не ў дынаміцы, а глыбей — у кінематыцы. У згаданым вышэй асноватворным артыкуле «Да электрадынамікі цел, якія рухаюцца» ён прапанаваў два пастулаты: усеагульны прынцып адноснасці і сталасць хуткасці святла; з іх лёгка выводзіцца лорэнцава скарачэнне, формулы пераўтварэнняў Лорэнца, адноснасць адначасовасці, непатрэбнасць эфіру, новая формула складання хуткасцей, узрастанне інерцыі з хуткасцю і г. д.. У другім яго артыкуле, які выйшаў у канцы года, з’явілася і формула $E=mc^{2}$, якая вызначае сувязь масы і энергіі.

Частка навукоўцаў адразу прыняла гэтую тэорыю, якая пазней атрымала назву «спецыяльная тэорыя адноснасці» (СТА); Макс Планк (1906) і сам Эйнштэйн (1907) пабудавалі рэлятывісцкую дынаміку і тэрмадынаміку. Былы настаўнік Эйнштэйна, Герман Мінкоўскі, у 1907 годзе прадставіў матэматычную мадэль кінематыкі тэорыі адноснасці ў выглядзе геаметрыі чатырохмернага нееўклідавага свету і распрацаваў тэорыю інварыянтаў гэтага свету (першыя вынікі ў гэтым кірунку апублікаваў Пуанкарэ ў 1905 годзе).

Аднак нямала навукоўцаў палічылі «новую фізіку» залішне рэвалюцыйнай. Яна адмяняла эфір, абсалютную прастору і абсалютны час, рэвізавала механіку Ньютана, якая 200 гадоў служыла апорай фізікі і нязменна пацвярджалася назіраннямі. Час у тэорыі адноснасці цячэ па-рознаму ў розных сістэмах адліку, інерцыя і даўжыня залежаць ад хуткасці, рух хутчэй святла немагчымы, узнікае «парадокс блізнят» — усе гэтыя незвычайныя следствы былі непрымальнымі для кансерватыўнай часткі навуковай супольнасці. Справа ўскладнялася таксама тым, што СТА не прадказвала спачатку ніякіх новых назіраных эфектаў, а вопыты Вальтэра Кауфмана (1905—1909) многія трактавалі як абвяржэнне краевугольнага каменя СТА — прынцыпу адноснасці (гэты аспект канчаткова праясніўся на карысць СТА толькі ў 1914—1916 гадах). Некаторыя фізікі ўжо пасля 1905 года спрабавалі распрацаваць альтэрнатыўныя тэорыі (напрыклад, Рытц у 1908 годзе), аднак пазней высветлілася неадольнае разыходжанне гэтых тэорый з эксперыментам.

Многія вядомыя фізікі засталіся вернымі класічнай механіцы і канцэпцыі эфіру, сярод іх Лорэнц, Дж. Дж. Томсан, Ленард, Лодж, Нернст, Він. Пры гэтым некаторыя з іх (напрыклад, сам Лорэнц) не адпрэчвалі вынікаў спецыяльнай тэорыі адноснасці, аднак інтэрпрэтавалі іх у духу тэорыі Лорэнца, аддаючы перавагу погляду на прасторава-часавую канцэпцыю Эйнштэйна-Мінкоўскага як на чыста матэматычны прыём.

Вырашальным аргументам на карысць праўдзівасці СТА сталі вопыты па праверцы агульнай тэорыі адноснасці (гл. ніжэй). З часам паступова назапашваліся і вопытныя пацверджанні самой СТА. На ёй заснаваныя квантавая тэорыя поля, тэорыя паскаральнікаў, яна ўлічваецца пры праектаванні і працы спадарожнікавых сістэм навігацыі (тут спатрэбіліся нават папраўкі агульнай тэорыі адноснасці) і г. д.

Квантавая тэорыя

Асноўныя артыкулы: Гісторыя квантавай механікі і Гісторыя ўзнікнення квантавай фізікі

Макс Планк.

Для вырашэння праблемы, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «ультрафіялетавай катастрофы», і адпаведнага ўзгаднення тэорыі з эксперыментам Макс Планк выказаў дапушчэнне (1900), што выпраменьванне святла рэчывам адбываецца дыскрэтна (непадзельнымі порцыямі), і энергія выпраменьванай порцыі залежыць ад частаты святла. Некаторы час гэтую гіпотэзу нават сам яе аўтар разглядаў як умоўны матэматычны прыём, аднак Эйнштэйн у другім з вышэйзгаданых артыкулаў прапанаваў далёка ідучае яе абагульненне і з поспехам ужыў для тлумачэння уласцівасцей фотаэфекту. Эйнштэйн высунуў тэзіс, што не толькі выпраменьванне, але і распаўсюджанне і паглынанне святла дыскрэтныя; пазней гэтыя порцыі (кванты) атрымалі назву фатонаў. Гэты тэзіс дазволіў яму растлумачыць два дапушчэнні фотаэфекту: чаму фататок узнікаў не пры адвольнай частаце святла, а толькі пачынаючы з пэўнага парога, які залежыць толькі ад віду металу, а энергія і хуткасць выбітых электронаў залежалі не ад інтэнсіўнасці святла, а толькі ад яго частаты. Тэорыя фотаэфекту Эйнштэйна з высокай дакладнасцю адпавядала вопытным дадзеным, што пазней пацвердзілі эксперыменты Мілікена (1916).

Першапачаткова гэтыя погляды сустрэлі неразуменне большасці фізікаў, нават Планка Эйнштэйну прыйшлося пераконваць у рэальнасці квантаў. Паступова, аднак, былі назапашаныя вопытныя дадзеныя, якія пераканалі скептыкаў у дыскрэтнасці электрамагнітнай энергіі. Апошнюю кропку ў спрэчцы паставіў эфект Комптана (1923).

У 1907 годзе Эйнштэйн апублікаваў квантавую тэорыю цеплаёмістасці (старая тэорыя пры нізкіх тэмпературах моцна разыходзілася з эксперыментам). Пазней (1912) Дэбай, Борн і Карман удакладнілі тэорыю цеплаёмістасці Эйнштэйна, і была дасягнутая выдатная суадноснаць з вопытам.

Броўнаўскі рух

У 1827 годзе Роберт Броўн назіраў пад мікраскопам і пазней апісаў хаатычны рух кветкавага пылку, які плаваў у вадзе. Эйнштэйн, на аснове малекулярнай тэорыі, распрацаваў статыстыка-матэматычную мадэль падобнага руху. На падставе яго мадэлі дыфузіі можна было, апроч іншага, з добрай дакладнасцю ацаніць памер малекул і іх колькасць у адзінцы аб’ёму. Адначасова да аналагічных высноў прыйшоў Марыян Смалухоўскі, артыкул якога быў апублікаваны на некалькі месяцаў пазней. Свае работы па статыстычнай механіцы, пад назвай «Новае вызначэнне памераў малекул», Эйнштэйн прэзентаваў у палітэхнікуме ў якасці дысертацыі і ў тым жа 1905 годзе атрымаў званне доктара філасофіі (эквівалент кандыдата прыродазнаўчых навук) па фізіцы. У наступным годзе Эйнштэйн развіў сваю тэорыю ў новым артыкуле «Да тэорыі броўнаўскага руху», і ў далейшым неаднаразова вяртаўся да гэтай тэмы.

Неўзабаве (1908) вымярэнні Перэна цалкам пацвердзілі адэкватнасць мадэлі Эйнштэйна, што стала першым эксперыментальным доказам малекулярна-кінетычнай тэорыі, якая падвяргалася ў тыя гады актыўным нападам з боку пазітывістаў.

Макс Борн пісаў (1949): «Я думаю, што гэтыя даследаванні Эйнштэйна больш за ўсе іншыя работы пераконваюць фізікаў у рэальнасці атамаў і малекул, у справядлівасці тэорыі цеплаты і фундаментальнай ролі імавернасці ў законах прыроды». Працы Эйнштэйна па статыстычнай фізіцы цытуюць нават часцей, чым яго працы па тэорыі адноснасці. Выведзеная ім формула для каэфіцыента дыфузіі і яго сувязь з дысперсіяй каардынатаў апынулася прыдатнай у самым агульным класе задач: маркаўскія працэсы дыфузіі, электрадынаміка і т. п..

Пазней, у артыкуле «Да квантавай тэорыі выпраменьвання» (1917) Эйнштэйн, зыходзячы са статыстычных меркаванняў, упершыню выказаў здагадку існавання новага віду выпраменьвання, таго, што адбываецца пад уздзеяннем вонкавага электрамагнітнага поля («індуцыраванае выпраменьванне»). У пачатку 1950-х гадоў быў прапанаваны спосаб узмацнення святла і радыёхваль, заснаваны на выкарыстанні індуцыраванага выпраменьвання, а ў наступныя гады яно лягло ў аснову тэорыі лазераў.

Берн — Цюрых — Прага — Цюрых — Берлін (1905—1914)

Работы 1905 года прынеслі Эйнштэйну, хоць і не адразу, сусветную славу. 30 красавіка 1905 года ён накіраваў ва ўніверсітэт Цюрыха тэкст сваёй доктарскай дысертацыі на тэму «Новае вызначэнне памераў малекул». Рэцэнзентамі былі прафесары Кляйнер і Буркхард. 15 студзеня 1906 года ён атрымаў ступень доктара навук па фізіцы. Ён лістуецца і сустракаецца з самымі вядомымі фізікамі свету, а Планк у Берліне ўключае тэорыю адноснасці ў свой навучальны курс. У лістах яго называюць «сп-р прафесар», аднак яшчэ чатыры гады (да кастрычніка 1909 года) Эйнштэйн працягвае службу ў Бюро патэнтаў; у 1906 годзе яго павысілі на пасадзе (ён стаў экспертам II класа) і дадалі аклад. У кастрычніку 1908 года Эйнштэйна запрасілі чытаць факультатыў у Бернскі ўніверсітэт, аднак без усялякай аплаты. У 1909 годзе ён пабываў на з’ездзе натуралістаў у Зальцбургу, дзе сабралася эліта нямецкай фізікі, і ўпершыню сустрэўся з Планкам; за 3 гады ліставання яны хутка сталі блізкімі сябрамі і захавалі сяброўства да канца жыцця.

Пасля з’езда Эйнштэйн нарэшце атрымаў аплачваную пасаду экстраардынарнага прафесара ў Цюрыхскім універсітэце (снежань 1909 года), дзе выкладаў геаметрыю яго стары сябар Марсель Гросман. Аплата была невялікай, асабліва для сям’і з двума дзецьмі, і ў 1911 годзе Эйнштэйн без ваганняў прыняў запрашэнне ўзначаліць кафедру фізікі ў пражскім Нямецкім універсітэце. У гэты перыяд Эйнштэйн працягвае публікацыю серыі артыкулаў па тэрмадынаміцы, тэорыі адноснасці і квантавай тэорыі. У Празе ён актывізуе даследаванні па тэорыі прыцягнення, паставіўшы мэтай стварыць рэлятывісцкую тэорыю гравітацыі і ажыццявіць даўнюю мару фізікаў — выключыць з гэтай галіны ньютанаўскае далёкадзеянне.

У 1911 годзе Эйнштэйн удзельнічаў у Першым Сальвееўскім кангрэсе (Брусель), прысвечаным квантавай фізіцы. Там адбылася яго адзіная сустрэча з Анры Пуанкарэ, які працягваў адпрэчваць тэорыю адноснасці, хоць асабіста да Эйнштэйна ставіўся з вялікай павагай.

Праз год Эйнштэйн вярнуўся ў Цюрых, дзе стаў прафесарам роднага палітэхнікума і чытаў там лекцыі па фізіцы. У 1913 годзе ён наведаў Кангрэс прыродазнаўцаў у Вене, наведаў там 75-гадовага Эрнста Маха; калісьці крытыка Махам ньютанаўскай механікі вельмі ўразіла Эйнштэйна і ідэйна падрыхтавала да навацый тэорыі адноснасці.

У канцы 1913 года, па рэкамендацыі Планка і Нернста, Эйнштэйн атрымаў запрашэнне ўзначаліць фізічны даследчы інстытут, які ствараўся ў Берліне; ён залічаны таксама прафесарам Берлінскага ўніверсітэта. Акрамя блізкасці да Планка гэтая пасада мела тую перавагу, што не абавязвала адрывацца на выкладанне. Ён прыняў запрашэнне, і ў перадваенны 1914 год перакананы пацыфіст Эйнштэйн прыбыў у Берлін. Мілева з дзецьмі засталася ў Цюрыху, іх сям’я распалася. У лютым 1919 яны афіцыйна развяліся.

Грамадзянства Швейцарыі, нейтральнай краіны, дапамагала Эйнштэйну вытрымліваць мілітарысцкі ціск пасля пачатку вайны. Ён не падпісваў ніякіх «патрыятычных» зваротаў, насупраць — у суаўтарстве з фізіёлагам Георгам Фрыдрыхам Нікалаі склаў антываенны «Зварот да еўрапейцаў» у процівагу шавіністычнаму маніфесту 93-х, а ў лісце Рамэну Ралану пісаў:

Ці будуць удзячнымі будучыя пакаленні нашай Еўропе, у якой тры стагоддзі самай напружанай культурнай працы прывялі толькі да таго, што рэлігійнае вар’яцтва змянілася вар’яцтвам нацыяналістычным? Нават навукоўцы розных краін паводзяць сябе так, быццам у іх ампутавалі мазгі.

Агульная тэорыя адноснасці (1915)

Асноўны артыкул: Агульная тэорыя адноснасці

Яшчэ Дэкарт абвясціў, што ўсе працэсы ў Сусвеце тлумачацца лакальным узаемадзеяннем аднаго віду матэрыі з другім, і з пункту гледжання навукі гэты тэзіс блізкадзеяння быў натуральным. Аднак ньютанаўская тэорыя сусветнага прыцягнення рэзка супярэчыла тэзе блізкадзеяння — у ёй сіла прыцягнення перадавалася незразумела як праз зусім пустую прастору, прычым бясконца хутка. Па сутнасці ньютанаўская мадэль была чыста матэматычнай, без якога-небудзь фізічнага зместу. На працягу двух стагоддзяў рабіліся спробы выправіць становішча і пазбавіцца ад містычнага далёкадзеяння, напоўніць тэорыю прыцягнення рэальным фізічным зместам — тым больш што пасля Максвела гравітацыя засталася адзіным у фізіцы прыстанкам далёкадзеяння. Асабліва незадавальняльнай стала сітуацыя пасля зацвярджэння спецыяльнай тэорыі адноснасці, таму што тэорыя Ньютана была несумяшчальная з пераўтварэннямі Лорэнца. Аднак да Эйнштэйна выправіць становішча нікому не ўдалося.

Скрыўленне прасторы масіўным целам.

Асноўная ідэя Эйнштэйна была простая: матэрыяльным носьбітам прыцягнення з’яўляецца сама прастора (дакладней, прастора-час). Той факт, што гравітацыю можна разглядаць як праяву ўласцівасцей геаметрыі чатырохмернай нееўклідавай прасторы, без прыцягнення дадатковых паняццяў, ёсць следства таго, што ўсе целы ў полі прыцягнення атрымліваюць аднолькавае паскарэнне («прынцып эквівалентнасці» Эйнштэйна). Чатырохмерная прастора-час пры такім падыходзе аказваецца не «плоскай і абыякавай сцэнай» для матэрыяльных працэсаў, у яго маюцца фізічныя атрыбуты, і ў першую чаргу — метрыка і крывізна, якія ўплываюць на гэтыя працэсы і самі залежаць ад іх. Калі спецыяльная тэорыя адноснасці — гэта тэорыя няскрыўленай прасторы, то агульная тэорыя адноснасці, па задуме Эйнштэйна, павінна была разглядаць больш агульны выпадак, прастору-час з зменнай метрыкай (псеўдарыманаву разнастайнасць). Прычынай скрыўлення прасторы-часу з’яўляецца прысутнасць матэрыі, і чым большая яе энергія, тым скрыўленне мацней. Ньютанаўская ж тэорыя прыцягнення ўяўляе сабой набліжэнне новай тэорыі, якое атрымліваецца, калі ўлічваць толькі «скрыўленне часу», гэта значыць змяненне часовай кампаненты метрыкі (прастора ў гэтым набліжэнні еўклідавая). Распаўсюджанне ўзбурэнняў гравітацыі, гэта значыць змяненняў метрыкі пры руху мас, якія імкнуцца адна да адной, адбываецца з канечнай хуткасцю. Далёкадзеянне з гэтага моманту знікае з фізікі.

Матэматычнае афармленне гэтых ідэй было дастаткова працаёмкім і заняло некалькі гадоў (1907—1915). Эйнштэйн мусіў авалодаць тэнзарным аналізам і стварыць яго чатырохмернае псеўдарыманава абагульненне; у гэтым яму дапамаглі кансультацыі і сумесная праца спачатку з Марселем Гросманам, які стаў суаўтарам першых артыкулаў Эйнштэйна па тэнзарнай тэорыі гравітацыі, а затым і з «каралём матэматыкаў» тых гадоў Давідам Гільбертам. У 1915 годзе ўраўненні поля агульнай тэорыі адноснасці Эйнштэйна (АТА), якія абагульняюць ньютанаўскія, былі апублікаваныя амаль адначасова ў артыкулах Эйнштэйна і Гільберта.

Новая тэорыя прыцягнення прадказала два раней невядомыя фізічныя эфекты, цалкам пацверджаныя назіраннямі, якія таксама дакладна і цалкам патлумачылі анамальнае зрушэнне перыгелія Меркурыя, якое доўгі час прыводзіла ў здзіўленне астраномаў. Пасля гэтага тэорыя адноснасці стала практычна агульнапрызнаным падмуркам сучаснай фізікі. Акрамя астрафізікі, АТА знайшла практычнае прымяненне, як ужо згадвалася вышэй, у сістэмах глабальнага пазіцыянавання (Global Positioning Systems, GPS), дзе разлікі каардынатаў робяцца з вельмі істотнымі рэлятывісцкі папраўкамі.

Берлін (1915—1921)

У 1921 годзе.

У 1915 годзе ў размове з нідэрландскім фізікам Вандэрам дэ Хаазам Эйнштэйн прапанаваў схему і разлік вопыту, які пасля паспяховай рэалізацыі атрымаў назву «эфект Эйнштэйна — дэ Хааза». Вынікі вопыту натхнілі Нільса Бора, які двума гадамі раней стварыў планетарную мадэль атама, паколькі пацвердзілі дапушчэнне, што ўнутры атамаў існуюць кругавыя электронныя токі, прычым электроны на сваіх арбітах не выпраменьваюць энергію. Менавіта гэтыя палажэнні Бор і паклаў у аснову сваёй мадэлі. Акрамя таго, выявілася, што сумарны магнітны момант атрымліваецца ўдвая большым за чаканы; прычына гэтага растлумачылася, калі быў адкрыты спін — уласны момант імпульсу электрона.

Па заканчэнні вайны Эйнштэйн працягваў працу ў ранейшых абласцях фізікі, а таксама займаўся новымі абласцямі — рэлятывісцкай касмалогіяй і «Адзінай тэорыяй поля», якая, паводле яго задумы, павінна была аб’яднаць гравітацыю, электрамагнетызм і (пажадана) тэорыю мікрасвету. Першы артыкул па касмалогіі, «касмалагічныя меркаванні да агульнай тэорыі адноснасці», з’явіўся ў 1917 годзе. Пасля гэтага Эйнштэйн перажыў загадкавае «нашэсце хвароб» — акрамя сур’ёзных праблем з печанню, выявілася язва страўніка, затым жаўтуха і агульная слабасць. Некалькі месяцаў ён не ўставаў з ложка, але працягваў актыўна працаваць. Толькі ў 1920 годзе хваробы адступілі.

У чэрвені 1919 годзе Эйнштэйн ажаніўся са сваёй стрыечнай сястрой па матчынай лініі Эльзай Лёвенталь (народжанай Эйнштэйн) і ўдачарыў двух яе дзяцей. У канцы года да іх пераехала яго цяжкахворая маці Паўліна; яна памерла ў лютым 1920 года. Смерць якой, мяркуючы па лістах, Эйнштэйн цяжка перажываў.

Увосень 1919 года англійская экспедыцыя Артура Эдынгтана ў момант сонечнага зацьмення зафіксавала прадказанае Эйнштэйнам адхіленне святла ў полі прыцягнення Сонца. Пры гэтым вымеранае значэнне адпавядала не ньютанаўскаму, а эйнштэйнаўскаму закону прыцягнення. Сенсацыйную навіну перадрукавалі газеты ўсёй Еўропы, хоць сутнасць новай тэорыі часцей за ўсё выкладалася ў бессаромна скажоным выглядзе. Слава Эйнштэйна дасягнула небывалых вышынь.

Эйнштэйн з жонкай у Японіі, лістапад-снежань 1922 года.

У маі 1920 года Эйнштэйн, разам з іншымі членамі Берлінскай акадэміі навук, быў прыведзены да прысягі як дзяржаўны служачы і па законе стаў лічыцца грамадзянінам Германіі. Аднак швейцарскае грамадзянства ён захаваў да канца жыцця. У 1920-я гады, атрымліваючы адусюль запрашэнні, ён шмат падарожнічаў па Еўропе (па швейцарскім пашпарце), чытаў лекцыі для навукоўцаў, студэнтаў і для дапытлівай публікі. Наведаў і ЗША, дзе ў гонар вядомага госця была прынятая адмысловая вітальная рэзалюцыя Кангрэсу (1921). У канцы 1922 года наведаў Індыю, дзе меў працяглыя зносіны з Тагорам, і Кітай. Зіму Эйнштэйн сустрэў у Японіі, дзе яго заспела навіна аб прысуджэнні яму Нобелеўскай прэміі.

Нобелеўская прэмія (1922)

Эйнштэйна неаднаразова намінавалі на Нобелеўскую прэмію па фізіцы. Першая такая намінацыя (за тэорыю адноснасці) адбылася, па ініцыятыве Вільгельма Оствальда, ужо ў 1910 годзе, аднак Нобелеўскі камітэт палічыў эксперыментальныя доказы тэорыі адноснасці недастатковымі. Далей вылучэнне кандыдатуры Эйнштэйна паўтаралася штогод, акрамя 1911 і 1915 гадоў. Сярод рэкамендаўцаў у розныя гады былі такія найбуйнейшыя фізікі, як Лорэнц, Планк, Бор, Він, Хвольсан, дэ Хааз, Лаўэ, Зееман, Камерлінг-Онес, Адамар, Эдынгтан, Зомерфельд і Арэніус.

Аднак члены Нобелеўскага камітэта доўгі час не вырашаліся прысудзіць прэмію аўтару настолькі рэвалюцыйных тэорый. У рэшце рэшт быў знойдзены дыпламатычны выхад: прэмія за 1921 год была прысуджана Эйнштэйну (у лістападзе 1922 года) за тэорыю фотаэфекту, то бок, за найбольш бясспрэчную і добра правераную ў эксперыменце працу; зрэшты, тэкст рашэння змяшчае нейтральнае даданне: «…і за іншыя працы ў галіне тэарэтычнай фізікі».

10 лістапада 1922 года сакратар Шведскай Акадэміі навук Крыстафэр Аурывіліус пісаў Эйнштэйну:

Як я ўжо паведаміў Вам тэлеграмай, Каралеўская акадэмія навук на сваім учорашнім пасяджэнні прыняла рашэнне прысудзіць Вам прэмію па фізіцы за мінулы год, адзначаючы тым самым Вашы працы па тэарэтычнай фізіцы, у прыватнасці адкрыццё закона фотаэлектрычнага эфекту, не ўлічваючы пры гэтым Вашы працы па тэорыі адноснасці і тэорыі гравітацыі, якія будуць ацэненыя пасля іх пацвярджэння ў будучыні.

Паколькі Эйнштэйн быў у ад’ездзе, прэмію ад яго імя прыняў 10 снежня 1922 года Рудольф Надольны, пасол Германіі ў Швецыі. Папярэдне ён запытаў пацверджання, ці з’яўляецца Эйнштэйн грамадзянінам Германіі ці Швейцарыі; Пруская акадэмія навук афіцыйна запэўніла, што Эйнштэйн — германскі падданы, хоць яго швейцарскае грамадзянства таксама прызнаецца сапраўдным. Знакі адрознення, якія суправаджаюць прэмію, Эйнштэйн па вяртанні ў Берлін атрымаў асабіста ў шведскага пасла.

Натуральна, традыцыйную Нобелеўскую прамову (у ліпені 1923 года) Эйнштэйн прысвяціў тэорыі адноснасці.

Эйнштэйн і Хендрык Лорэнц (1921).

Берлін (1922—1933)

У 1923 годзе, завяршаючы сваё падарожжа, Эйнштэйн выступіў у Іерусаліме, дзе вызначалася неўзабаве (1925 год) адкрыць Яўрэйскі ўніверсітэт.

У 1924 годзе малады індыйскі фізік Шацьендранат Бозэ ў кароткім лісце звярнуўся да Эйнштэйна з просьбай дапамагчы ў публікацыі артыкула, у якой вылучаў дапушчэнне, пакладзенае ў аснову сучаснай квантавай статыстыкі. Бозэ прапанаваў разглядаць святло ў якасці газу з фатонаў. Эйнштэйн прыйшоў да высновы, што гэтую ж статыстыку можна выкарыстоўваць для атамаў і малекул у цэлым. У 1925 годзе Эйнштэйн апублікаваў артыкул Бозэ ў нямецкім перакладзе, а затым уласны артыкул, у якім выкладаў абагульненую мадэль Бозэ, прыдатную да сістэм тоесных часціц з цэлым спінам, названых базонамі. На падставе дадзенай квантавай статыстыкі, вядомай цяпер як статыстыка Бозэ — Эйнштэйна, абодва фізікі яшчэ ў сярэдзіне 1920-х гадоў тэарэтычна абгрунтавалі існаванне пятага агрэгатнага стану рэчыва — кандэнсату Бозэ — Эйнштэйна.

Сутнасць «кандэнсату» Бозэ — Эйнштэйна заключаецца ў пераходзе вялікай колькасці часціц ідэальнага бозэ-газу ў стан з нулявым імпульсам пры тэмпературах, набліжаных да абсалютнага нуля, калі даўжыня хвалі дэ Бройля цеплавога руху часціц і сярэдняя адлегласць паміж гэтымі часціцамі зводзяцца да аднаго парадку. Пачынаючы з 1995 года, калі першы падобны кандэнсат быў атрыманы ва ўніверсітэце Каларада, навукоўцы практычна даказалі магчымасць існавання кандэнсату Бозэ — Эйнштэйна з вадароду, літыю, натрыю, рубідыю і гелію.

Як асобу вялізнага і ўсеагульнага аўтарытэту, Эйнштэйна пастаянна прыцягвалі ў гэтыя гады да рознага кшталту палітычных акцый, дзе ён выступаў за сацыяльную справядлівасць, за інтэрнацыяналізм і супрацоўніцтва паміж краінамі (гл. ніжэй). Неаднаразова заклікаў да раззбраення і аб’яднання Еўропы, да адмены абавязковай вайсковай службы.

У 1928 годзе Эйнштэйн праводзіў у апошні шлях Лорэнца, з якім вельмі зблізіўся ў яго апошнія гады. Менавіта Лорэнц высунуў кандыдатуру Эйнштэйна на Нобелеўскую прэмію ў 1920 годзе і падтрымаў яе ў наступным годзе.

У 1929 годзе свет шумна адзначыў 50-годдзе Эйнштэйна. Юбіляр не прыняў удзелу ва ўрачыстасцях і схаваўся на сваёй віле блізу Патсдама, дзе з захапленнем вырошчваў ружы. Тут ён прымаў сяброў — дзеячаў навукі, Тагора, Эмануіла Ласкера, Чарлі Чапліна і іншых.

У 1931 годзе Эйнштэйн зноў пабываў у ЗША. У Пасадэне яго вельмі цёпла сустрэў Майкельсан, якому заставалася жыць чатыры месяцы. Вярнуўшыся летам у Берлін, Эйнштэйн у выступе перад Фізічным грамадствам ушанаваў памяць выдатнага эксперыментатара, які заклаў першы камень падмурка тэорыі адноснасці.

Акрамя тэарэтычных даследаванняў, Эйнштэйну належаць і некалькі вынаходстваў, у тым ліку:

• вымяральнік вельмі малых напружанняў (сумесна з Конрадам Габіхтам);
• прылада, якая аўтаматычна вызначае час экспазіцыі пры фотаздымцы;
• арыгінальны слыхавы апарат;
• бясшумны халадзільнік (сумесна з Сілардам);
• гіракомпас.

Прыкладна да 1926 года Эйнштэйн працаваў у многіх галінах фізікі, ад касмалагічных мадэлей да даследавання прычын рачных звілін. Далей ён, за рэдкім выключэннем, засяроджвае высілкі на квантавых праблемах і Адзінай тэорыі поля.

Інтэрпрэтацыя квантавай механікі

Эйнштэйн і Нільс Бор.

Нараджэнне квантавай механікі адбывалася пры актыўным удзеле Эйнштэйна. Публікуючы свае асноўныя працы, Шродзінгер прызнаў (1926), што на яго аказалі вялікі ўплыў «кароткія, але бясконца празарлівыя заўвагі Эйнштэйна».

У 1927 годзе на Пятым Сальвееўскім кангрэсе Эйнштэйн рашуча выступіў супраць «капенгагенскай інтэрпрэтацыі» Макса Борна і Нільса Бора, якая трактуе матэматычную мадэль квантавай механікі як істотна імавернасную. Эйнштэйн заявіў, што прыхільнікі гэтай інтэрпрэтацыі «з патрэбы робяць гонар», а імавернасны характар ​​сведчыць толькі аб тым, што наша веданне фізічнай сутнасці мікрапрацэсаў няпоўнае. Ён яхідна заўважыў: «Бог не гуляе ў косці» (ням.: Der Herrgott würfelt nicht), на што Нільс Бор запярэчыў: «Эйнштэйн, не паказвай Богу, што яму рабіць». Эйнштэйн прымаў «капенгагенскую інтэрпрэтацыю» толькі як часовы, незавершаны варыянт, які па меры прагрэсу фізікі мусіць быць заменены поўнай тэорыяй мікрасвету. Ён і сам рабіў спробы стварыць дэтэрміністычную нелінейную тэорыю, набліжаным следствам якой апынулася б квантавая механіка.

У 1933 годзе Эйнштэйн пісаў:

Сапраўдная мэта маіх даследаванняў заўсёды складалася ў тым, каб дамагчыся спрашчэння тэарэтычнай фізікі і яе аб’яднання ў цэласную сістэму. Я здолеў здавальняюча ажыццявіць гэтую мэту для макрасвету, але не для квантаў і структуры атамаў. Думаю, што, нягледзячы на значныя поспехі, сучасная квантавая тэорыя ўсё яшчэ далёкая ад здавальняючага рашэння апошняй групы праблем.

У 1947 годзе ён яшчэ раз сфармуляваў сваю пазіцыю ў лісце Максу Борну:

Вядома, я разумею, што прынцыпова статыстычны пункт гледжання, неабходнасць якога ўпершыню ясна была усвядомленая табой, змяшчае значную долю праўды. Аднак я не магу ў яго сур’ёзна верыць, таму што гэтая тэорыя несумяшчальная з асноўным палажэннем, што фізіка павінна прадстаўляць рэчаіснасць у прасторы і ў часе без містычных далёкадзеянняў. У чым я цвёрда перакананы, дык гэта ў тым, што ў рэшце рэшт спыняцца на тэорыі, у якой заканамерна звязанымі рэчамі будуць не імавернасці, але факты.

Эйнштэйн вёў палеміку на гэтую тэму да канца жыцця, хоць мала хто з фізікаў падзяляў яго пункт гледжання. Два яго артыкулы змяшчалі апісанне ўяўных эксперыментаў, якія, на яго думку, наглядна паказвалі няпоўнасць квантавай механікі; найбольшы рэзананс атрымаў так званы «Парадокс Эйнштэйна — Падольскага — Розена» (май 1935 года). Абмеркаванне гэтай важнай і цікавай праблемы працягваецца і ў нашы дні. Поль Дзірак у сваёй кнізе «Успаміны пра незвычайную эпоху» пісаў:

Я не выключаю магчымасці, што ў рэшце рэшт можа апынуцца правільным пункт гледжання Эйнштэйна, таму што сучасны этап развіцця квантавай тэорыі нельга разглядаць як канчатковы.<…> Сучасная квантавая механіка — найвялікшае дасягненне, але наўрад ці яна будзе існаваць вечна. Мне здаецца вельмі магчымым, што калісьці ў будучыні з’явіцца палепшаная квантавая механіка, у якой мы вернемся да прычыннасці, і якая апраўдае пункт гледжання Эйнштэйна. Але такі зварот да прычыннасці можа ажыццявіцца толькі коштам адмовы ад якой-небудзь іншай фундаментальнай ідэі, якую цяпер мы безумоўна прымаем. Калі мы збіраемся адрадзіць прычыннасць, то нам прыйдзецца заплаціць за гэта, і цяпер мы можам толькі гадаць, якая ідэя павінна быць прынесена ў ахвяру.

Прынстан (1933—1945). Барацьба з нацызмам

Эйнштэйн з жонкай Эльзай.

Па меры нарастання эканамічнага крызісу ў Веймарскай Германіі мацнела палітычная нестабільнасць, якая садзейнічала ўзмацненню радыкальна-нацыяналістычных і антысеміцкіх настрояў. Пачасціліся абразы і пагрозы на адрас Эйнштэйна, у адной з улётак нават прапаноўвалася буйная ўзнагарода (50 000 марак) за яго галаву. Пасля прыходу да ўлады нацыстаў усе працы Эйнштэйна былі альбо прыпісаныя «арыйскім» фізікам, альбо абвешчаныя скажэннем праўдзівай навукі. Ленард, які ўзначаліў групу «Нямецкая фізіка», абвяшчаў: «Найбольш важны прыклад небяспечнага ўплыву яўрэйскіх колаў на вывучэнне прыроды ўяўляе Эйнштэйн са сваімі тэорыямі і матэматычнай балбатнёй, складзенай са старых звестак і адвольных дабавак… Мы павінны зразумець, што нявартым немца быць духоўным паслядоўнікам яўрэя». Ва ўсіх навуковых колах Германіі разгарнулася бескампрамісная расавая чыстка.

У 1933 годзе Эйнштэйн вымушана пакінуў Германію, да якой ён быў вельмі прывязаны, назаўжды. Разам з сям’ёй ён выехаў у Злучаныя Штаты Амерыкі з гасцявымі візамі. У хуткім часе ў знак пратэсту супраць злачынстваў нацызму ён адмовіўся ад нямецкага грамадзянства і сяброўства ў Прускай і Баварскай акадэміях навук.

Прынстан, галоўны будынак Інстытута перспектыўных даследаванняў (Fuld Hall).

Пасля пераезду ў ЗША Альберт Эйнштэйн атрымаў пасаду прафесара фізікі ў нядаўна створаным Інстытуце перспектыўных даследаванняў (Прынстан, штат Нью-Джэрсі). Старэйшы сын, Ганс-Альберт (1904—1973), неўзабаве пайшоў за ім (1938); пасля ён стаў прызнаным спецыялістам па гідраўліцы і прафесарам Каліфарнійскага ўніверсітэта (1947). Малодшы сын Эйнштэйна, Эдуард (1910—1965), каля 1930 года захварэў цяжкай формай шызафрэніі і скончыў свае дні ў Цюрыхскай псіхіятрычнай лячэбніцы. Стрыечная сястра Эйнштэйна, Ліна, загінула ў Асвенціме, іншая сястра, Берта Дрэйфус, памерла ў канцлагеры Тэрэзіенштат.

Эйнштэйн атрымлівае сертыфікат аб амерыканскім грамадзянстве (1940).

У ЗША Эйнштэйн імгненна ператварыўся ў аднаго з самых вядомых і паважаных людзей краіны, атрымаўшы рэпутацыю самага геніяльнага навукоўца ў гісторыі, а таксама ўвасабленне вобраза «рассеянага прафесара» і інтэлектуальных магчымасцей чалавека наогул. У студзені наступнага, 1934 года, ён быў запрошаны ў Белы дом да прэзідэнта Франкліна Рузвельта, меў з ім сардэчную размову і нават правёў там ноч. Штодня Эйнштэйн атрымліваў сотні лістоў разнастайнага зместу, на якія (нават на дзіцячыя) стараўся адказаць. Будучы прыродазнаўцам з сусветным імем, ён заставаўся даступным, сціплым, непатрабавальным і ветлым чалавекам.

У снежні 1936 года ад хваробы сэрца памерла Эльза; трыма месяцамі раней у Цюрыху памёр Марсель Гросман. Адзіноту Эйнштэйна прыхарошвае сястра Мая, падчарка Марго (дачка Эльзы ад першага шлюбу), сакратар Элен Дзюкас, кот Тыгр і белы тэр’ер Чыко. На здзіўленне амерыканцаў, Эйнштэйн так і не абзавёўся аўтамабілем і тэлевізарам. Марыя, пасля інсульту ў 1946 годзе, была часткова паралізаваная, і Эйнштэйн штовечар чытаў сваёй сястры кнігі.

Ліст Рузвельту.

У жніўні 1939 года Эйнштэйн падпісаўся пад лістом, напісаным па ініцыятыве фізіка-эмігранта з Венгрыі Леа Сіларда на імя прэзідэнта ЗША Франкліна Дэлана Рузвельта. Ліст звяртаў увагу прэзідэнта на магчымасць таго, што нацысцкая Германія здольная стварыць атамную бомбу. Пасля некалькіх месяцаў разважанняў Рузвельт вырашыў сур’ёзна паставіцца да гэтай пагрозы і адкрыў уласны праект па стварэнні атамнай зброі. Сам Эйнштэйн у гэтых працах удзелу не прымаў. Пазней ён шкадаваў аб падпісаным ім лісце, разумеючы, што для новага кіраўніка ЗША Гары Трумэна ядзерная энергія служыць інструментам запалохвання. У далейшым ён крытыкаваў распрацоўку ядзернай зброі, яе прымяненне ў Японіі і выпрабаванні на атоле Бікіні (1954), а сваю датычнасць да паскарэння работ над амерыканскай ядзернай праграмай лічыў найвялікшай трагедыяй свайго жыцця. Шырокую вядомасць атрымалі яго афарызмы: «Мы выйгралі вайну, але не мір»; «Калі трэцяя сусветная вайна будзе весціся атамнымі бомбамі, то чацвёртая — камянямі і палкамі».

Падчас вайны Эйнштэйн кансультаваў Ваенна-марскія сілы ЗША і спрыяў рашэнню розных тэхнічных праблем.

Прынстан (1945—1955). Барацьба за мір. Адзіная тэорыя поля

Дом Эйнштэйна ў Прынстане.

У пасляваенныя гады Эйнштэйн стаў адным з заснавальнікаў Пагуошскага руху навукоўцаў за мір. Хоць яго першая канферэнцыя праводзілася ўжо пасля смерці Эйнштэйна (1957), але ініцыятыва стварэння такога руху была выказана ў Маніфесце Расела — Эйнштэйна, які атрымаў шырокую вядомасць (быў напісаны сумесна з Бертранам Раселам), папярэджваў у тым ліку аб небяспецы стварэння і прымянення вадароднай бомбы. У рамках гэтага руху Эйнштэйн, як старшыня, сумесна з Альбертам Швейцэрам, Бертранам Раселам, Фрэдэрыкам Жаліё-Кюры і іншымі сусветна вядомымі дзеячамі навукі вёў барацьбу супраць гонкі ўзбраенняў, стварэння ядзернай і тэрмаядзернай зброі. У верасні 1947 года ў адкрытым лісце дэлегацыям дзяржаў-членаў ААН ён прапаноўваў рэарганізаваць Генеральную асамблею ААН, ператварыўшы яе ў бесперапынна працуючы сусветны парламент, які валодае больш шырокімі паўнамоцтвамі, чым Савет Бяспекі, які (на думку Эйнштэйна) паралізаваны ў сваіх дзеяннях з-за права вета. На што, у лістападзе 1947 года, найбуйнейшыя савецкія навукоўцы (С. І. Вавілаў, А. Ф. Іофе, М. М. Сямёнаў, А. А. Фрумкін) у адкрытым лісце выказалі нязгоду з пазіцыяй А. Эйнштэйна (1947).

Да канца жыцця Эйнштэйн працягваў працу над даследаваннем праблем касмалогіі, але галоўныя намаганні ён накіраваў на стварэнне адзінай тэорыі поля. Яму дапамагалі ў гэтым прафесійныя матэматыкі, у тым ліку (у Прынстане) Джон Кемені. Фармальна некаторыя поспехі ў гэтым кірунку былі — ён распрацаваў нават дзве версіі адзінай тэорыі поля. Абедзве мадэлі былі матэматычна вытанчаныя, з іх вынікала не толькі агульная тэорыя адноснасці, але і ўся электрадынаміка Максвела — аднак яны не давалі ніякіх новых фізічных следстваў. А чыстая матэматыка, у адрыве ад фізікі, Эйнштэйна ніколі не цікавіла, і ён забракаваў абедзве мадэлі. Спачатку (1929) Эйнштэйн спрабаваў развіць ідэі Калуцы і Клейна — свет мае пяць вымярэнняў, прычым пятае мае мікрапамеры і таму нябачнае. Атрымаць з яе дапамогай новыя фізічна цікавыя вынікі не атрымалася, і шматмерная тэорыя была неўзабаве закінута (каб пазней адрадзіцца ў тэорыі суперструн). Другая версія Адзінай тэорыі (1950) базавалася на дапушчэнні, што прастора-час мае не толькі крывізну, але і кручэнне; яна таксама арганічна ўключала АТА і тэорыю Максвела, аднак знайсці канчатковую рэдакцыю ўраўненняў, якая апісвала б не толькі макрасвет, але і мікрасвет, так і не ўдалося. А без гэтага тэорыя заставалася не больш чым матэматычнай надбудовай над будынкам, які ў гэтай надбудове не меў ніякай патрэбы.

Вейль успамінаў, што Эйнштэйн неяк сказаў яму: «абстрактна, без кіроўнага нагляднага фізічнага прынцыпу, фізіку нельга канструяваць».

Апошнія гады жыцця. Смерць

У 1955 годзе здароўе Эйнштэйна рэзка пагоршылася. Ён напісаў завяшчанне і сказаў сябрам: «Сваю задачу на Зямлі я выканаў». Апошняй яго працай стаў няскончаны заклік прадухіліць ядзерную вайну.

У гэты час Эйнштэйна наведаў гісторык фізікі, прафесар Гарвардскага ўніверсітэта Бернард Коэн, які ўспамінаў:

Я ведаў, што Эйнштэйн вялікі чалавек і вялікі фізік, але я не меў уяўлення аб цеплыні яго прыязнай натуры, пра яго дабрыню і вялікае пачуццё гумару. Падчас нашай гутаркі не адчувалася, што смерць блізкая. Розум Эйнштэйна заставаўся жывым, ён быў дасціпны і здаваўся вельмі вясёлым.

Падчарка Марго ўспамінала апошнюю сустрэчу з Эйнштэйнам у бальніцы:

Ён гаварыў з глыбокім спакоем, пра дактароў нават з лёгкім гумарам, і чакаў свайго скону, як неабходнай «з’явы прыроды». Наколькі бясстрашным ён быў пры жыцці, настолькі ціхім і прыміраным ён сустрэў смерць. Без усякай сентыментальнасці і без шкадаванняў ён пакінуў гэты свет.

Альберт Эйнштэйн памёр 18 красавіка 1955 года ў 01:25, на 77-м годзе жыцця ў Прынстане ад анеўрызмы аорты. Перад смерцю ён вымавіў некалькі слоў па-нямецку, але амерыканская медсястра не змагла іх потым паўтарыць. Не ўспрымаючы ніякіх форм культу асобы, ён забараніў пышнае пахаванне з гучнымі цырымоніямі, для чаго пажадаў, каб месца і час пахавання не выдавалася. 19 красавіка 1955 года без шырокай агалоскі адбылося пахаванне вялікага навукоўца, на якім прысутнічала ўсяго 12 самых блізкіх сяброў. Яго цела было спалена ў крэматорыі Юінг-Семетэры (Ewing Cemetery), а попел развеяны па ветры.

Асоба і погляды

Чалавечыя якасці

Блізкія знаёмыя апісваюць Эйнштэйна як чалавека таварыскага, прыязнага, жыццярадаснага, адзначаюць яго дабрыню, гатоўнасць дапамагчы ў любую хвіліну, поўную адсутнасць снабізму, скараючае чалавечае абаянне. Часта адзначаецца яго выдатнае пачуццё гумару. Калі Эйнштэйна пыталіся, дзе знаходзіцца яго лабараторыя, ён, усміхаючыся, паказваў аўтаручку.

Эйнштэйн горача любіў музыку, асабліва творы XVIII стагоддзя. У розныя гады сярод упадабаных ім кампазітараў былі Бах, Моцарт, Шуман, Гайдн і Шуберт, а ў апошнія гады — Брамс. Добра граў на скрыпцы, з якой нідзе не расставаўся. З мастацкай літаратуры з захапленнем адгукаўся аб прозе Льва Талстога, Дастаеўскага, Дыкенса, п’есах Брэхта. Захапляўся таксама філатэліяй, садоўніцтвам, плаваннем на яхце (нават напісаў артыкул па тэорыі кіравання яхтай). У прыватным жыцці быў непатрабавальны, у канцы жыцця нязменна з’яўляўся ў любімым цёплым швэдры.

Нягледзячы на свой каласальны навуковы аўтарытэт, ён не пакутаваў ад залішняй ганарлівасці, ахвотна дапускаў, што можа памыляцца, і калі гэта здаралася, публічна прызнаваў свае памылкі. Так адбылося, напрыклад, у 1922 годзе, калі ён раскрытыкаваў артыкул Аляксандра Фрыдмана, які прадказаў пашырэнне Сусвету. Атрымаўшы затым ліст ад Фрыдмана з тлумачэннем спрэчных дэталей, Эйнштэйн у тым жа часопісе паведаміў, што не меў рацыі, а вынікі Фрыдмана каштоўныя і «праліваюць новае святло» на магчымыя мадэлі касмалагічнай дынамікі.

Несправядлівасць, прыгнёт, хлусня заўсёды выклікалі яго гнеўную рэакцыю. З ліста сястры Марыі (1935):

Здаецца, людзі страцілі імкненне да справядлівасці і высакароднасці, перасталі паважаць тое, што цаною вялікіх ахвяр здолелі заваяваць мінулыя, лепшыя пакаленні… У рэшце рэшт асновай усіх чалавечых каштоўнасцей служыць маральнасць. Яснае ўсведамленне гэтага ў прымітыўную эпоху сведчыць аб бяспрыкладнай велічы Майсея. Які кантраст з цяперашнімі людзьмі!

Самым ненавісным словам у нямецкай мове для яго было «Zwang» — гвалт, прымус.

Лекар Эйнштэйна, Густаў Букі, расказваў, што Эйнштэйн цярпець не мог пазіраваць мастаку, але варта было таму прызнацца, што разлічвае дзякуючы яго партрэту выбрацца з беднасці, як Эйнштэйн тут жа згаджаўся і цярпліва выседжваў перад ім доўгія гадзіны.

У канцы жыцця Эйнштэйн коратка сфармуляваў сваю сістэму каштоўнасцей: «Ідэалы, якія асвятлялі мой шлях і давалі мне смеласць і мужнасць, былі дабро, прыгажосць і ісціна».

Палітычныя перакананні

Сацыялізм

Статуя Эйнштэйна ў Ізраільскай акадэміі навук.

Альберт Эйнштэйн быў перакананым дэмакратычным сацыялістам, гуманістам, пацыфістам і антыфашыстам. Аўтарытэт Эйнштэйна, дасягнуты дзякуючы яго рэвалюцыйным адкрыццям у фізіцы, дазваляў навукоўцу актыўна ўплываць на грамадска-палітычныя пераўтварэнні ў свеце.

У эсэ пад назвай «Чаму сацыялізм?» («Why Socialism?»), выдадзеным у якасці артыкула ў найбуйнейшым марксісцкім часопісе ЗША «Monthly Review», Альберт Эйнштэйн выклаў сваё бачанне сацыялістычных пераўтварэнняў. У прыватнасці, навуковец абгрунтаваў нежыццяздольнасць эканамічнай анархіі капіталістычных адносін, якія з’яўляюцца прычынай сацыяльнай несправядлівасці, а галоўнай заганай капіталізму называў «грэбаванне чалавечай асобай». Асуджаючы адчужэнне чалавека пры капіталізме, імкненне да нажывы, Эйнштэйн адзначаў, што дэмакратычнае грамадства само па сабе не можа абмежаваць свавольства капіталістычнай алігархіі, і забеспячэнне правоў чалавека становіцца магчымым толькі ва ўмовах планавай эканомікі. Варта адзначыць, што артыкул быў напісаны па запрашэнні эканаміста-марксіста Пола Суізі ў разгар мак-картысцкага «палявання на ведзьмаў» і выказваў грамадзянскую пазіцыю навукоўца.

З-за сваёй «левізны» Эйнштэйн часта падвяргаўся нападкам з боку правакансерватыўных колаў у ЗША. Яшчэ ў 1932 годзе амерыканская «Жаночая патрыятычная карпарацыя» запатрабавала не пускаць навукоўца ў ЗША, таму што ён вядомы баламут і сябар камуністаў. Візу ўсё ж выдалі, а Эйнштэйн засмучаны напісаў у газеце: «Ніколі яшчэ я не атрымліваў ад прыўкраснага полу такой энергічнай адмовы, а калі і атрымліваў, то не ад столькіх адразу». Падчас разгулу мак-картызму ФБР мела асабістую справу «недобранадзейнага» Эйнштэйна, якая складалася з 1427 старонак. У прыватнасці, ён абвінавачваўся ў тым, што «прапаведуе дактрыну, накіраваную на ўсталяванне анархіі». Архівы ФБР таксама сведчаць аб тым, што фізік быў аб’ектам пільнай увагі з боку спецслужбаў, паколькі на працягу 1937—1955 гадоў Эйнштэйн «быў сябрам або спонсарам і ганаровым членам у 34 камуністычных франтах», з’яўляўся ганаровым старшынёй трох падобных арганізацый, і сярод яго блізкіх сяброў былі асобы, «якія спачуваюць камуністычнай ідэалогіі».

Стаўленне да СССР

Эйнштэйн выступаў за пабудову дэмакратычнага сацыялізму, які злучыў бы сацыяльную абарону насельніцтва і планаванне эканомікі з дэмакратычным рэжымам і павагай да правоў чалавека. Аб Леніне ён пісаў: «Я паважаю ў Леніне чалавека, які ўсю сваю сілу з поўнай ахвярнасцю сваёй асобы выкарыстаў для ажыццяўлення сацыяльнай справядлівасці. Яго метады я лічу немэтазгоднымі. Але адно несумнеўна: людзі, падобныя яму, з’яўляюцца захавальнікамі і ўзнаўляльнікамі сумлення Чалавецтва».

Эйнштэйн не ўхваляў таталітарныя метады пабудовы сацыялістычнага грамадства, якія назіраліся ў СССР. У інтэрв’ю 1933 года Эйнштэйн патлумачыў, чаму ні разу не прыняў запрашэння прыехаць у СССР: ён супраць любой дыктатуры, «якая занявольвае асобу з дапамогай тэрору і гвалту, выяўляюцца яны пад сцягам фашызму або камунізму». У 1938 годзе Эйнштэйн напісаў Сталіну і іншым кіраўнікам СССР некалькі лістоў, у якіх прасіў гуманна паставіцца да рэпрэсаваных у СССР замежных фізікаў-эмігрантаў. У прыватнасці, Эйнштэйн турбаваўся пра лёс Фрыца Нётэра, брата Эмі Нётэр, які спадзяваўся знайсці ў СССР прытулак, але ў 1937 годзе быў арыштаваны і неўзабаве (у верасні 1941 года) расстраляны. У гутарцы 1936 года Эйнштэйн назваў Сталіна палітычным гангстарам. У лісце савецкім навукоўцам (1948) Эйнштэйн паказаў на такія негатыўныя рысы савецкага ладу, як усёмагутнасць бюракратыі, тэндэнцыю ператварыць савецкую ўладу ў «свайго роду царкву і таўраваць як здраднікаў і брыдкіх злодзеяў усіх, хто да яе не належыць».

Пацыфізм

У абгрунтаванне сваёй антываеннай пазіцыі Эйнштэйн пісаў:

Мой пацыфізм — гэта інстынктыўнае пачуццё, якое валодае мной таму, што забойства чалавека агідна. Мая пазіцыя зыходзіць не з якой-небудзь абстрактнай тэорыі, а заснаваная на глыбокай антыпатыі да любога віду брутальнасці і нянавісці.

У 1932 годзе, каб не дапусціць перамогі нацыстаў на выбарах, паставіў свой подпіс пад заклікам Міжнароднага сацыялістычнага саюза барацьбы з заклікам да адзінага працоўнага фронту Сацыял-дэмакратычнай і Камуністычнай партый.

У гады вайны Эйнштэйн, часова адмовіўшыся ад свайго прынцыповага пацыфізму, прымаў актыўны ўдзел у барацьбе з фашызмам, а яго пляменнік, анарха-сіндыкаліст Карл Эйнштэйн, ваяваў на баку Іспанскай рэспублікі на франтах Грамадзянскай вайны ў Іспаніі. Пасля вайны Эйнштэйн падтрымліваў негвалтоўныя сродкі барацьбы за правы народных мас, асабліва адзначаючы заслугі Махатмы Гандзі: «Я лічу погляды Гандзі найбольш выбітнымі з усіх палітыкаў-нашых сучаснікаў. Мы павінны старацца здзяйсняць учынкі ў гэтым духу: не выкарыстоўваць гвалт для барацьбы за нашыя правы». Разам з Джуліянам Хакслі, Томасам Манам і Джонам Дзьюі ўваходзіў у кансультатыўны савет Першага гуманістычнага грамадства Нью-Ёрка (First Humanist Society of New York).

Барацьба за правы чалавека

Будучы праціўнікам каланіялізму і імперыялізму, Альберт Эйнштэйн, нароўні з Анры Барбюсам і Джавахарлалам Нэру, удзельнічаў у Брусельскім кангрэсе антыімперыялістычнай лігі (1927). Ён актыўна садзейнічаў барацьбе негрыцянскага насельніцтва ЗША за грамадзянскія правы, будучы на ​​працягу двух дзесяцігоддзяў блізкім сябрам вядомага чорнаскурага спевака і акцёра Поля Робсана. Даведаўшыся, што састарэлы Уільям Дзюбуа абвешчаны «камуністычным шпіёнам», Эйнштэйн запатрабаваў выклікаць яго ў якасці сведкі абароны, і справа неўзабаве была закрытая. Рашуча асудзіў «справу Опенгеймера», якога ў 1953 годзе абвінавацілі ў «камуністычных сімпатыях» і адхілілі ад сакрэтных работ. У 1946 годзе Эйнштэйн быў у ліку актывістаў, якія супрацоўнічалі ў справе адкрыцця свецкага яўрэйскага ўніверсітэта на базе Мідлсекскага ўніверсітэта), аднак, калі яго прапанова прызначыць прэзідэнтам ВНУ брытанскага эканаміста-лейбарыста Гаральда Ласкі было адпрэчана (як чалавека, нібыта «чужога амерыканскім прынцыпам дэмакратыі»), фізік адклікаў сваю падтрымку і пазней, калі ўстанова была адкрыта ў якасці універсітэта Луіса Брандэйса, адмовіўся ад ганаровай ступені ў ім.

Сіянізм

Ізраільская банкнота наміналам 5 лір (1968) з партрэтам Эйнштэйна.

Устрывожаны хуткім ростам антысемітызму ў Германіі, Эйнштэйн падтрымаў заклік сіянісцкага руху стварыць яўрэйскі нацыянальны ачаг у Палесціне і выступіў на гэтую тэму з шэрагам артыкулаў і прамоў. Асабліва актыўнае садзейнічанне з яго боку атрымала ідэя адкрыць Яўрэйскі ўніверсітэт у Іерусаліме (1925). Ён растлумачыў сваю пазіцыю:

Аж да нядаўняга часу я жыў у Швейцарыі, і пакуль быў там, я не разумеў свайго яўрэйства…
Калі я прыехаў у Германію, я ўпершыню даведаўся, што я яўрэй, прычым зрабіць гэта адкрыццё дапамаглі мне больш неяўрэі, чым яўрэі… Тады я зразумеў, што толькі сумесная справа, якая будзе дорага ўсім яўрэям у свеце, можа прывесці да адраджэння народа…
Калі б нам не даводзілася жыць сярод нецярпімасці, бяздушных і жорсткіх людзей, я б першы адхіліў нацыяналізм на карысць універсальнай чалавечнасці.

Паслядоўны гуманіст, ён выступаў у абарону правоў усіх прыгнечаных народаў — яўрэяў, індыйцаў, чорнаскурых амерыканцаў і інш. Хоць першапачаткова ён лічыў, што яўрэйскі ачаг можа абысціся без асобнай дзяржавы, межаў і арміі, у 1947 годзе Эйнштэйн вітаў стварэнне дзяржавы Ізраіль, спадзеючыся на двухнацыянальнае арабска-яўрэйскае рашэнне Палесцінскай праблемы. Ён пісаў Паўлю Эрэнфесту ў 1921 годзе: «Сіянізм уяўляе сабою сапраўды новы яўрэйскі ідэал і можа вярнуць яўрэйскаму народу радасць існавання». Ужо пасля Халакоста ён заўважыў: «Сіянізм не абараніў германскае яўрэйства ад знішчэння. Але тым, хто выжыў, сіянізм даў унутраныя сілы перанесці бедства з годнасцю, не згубіўшы здаровай самапавагі». У 1952 годзе да Эйнштэйна нават паступіла прапанова стаць другім прэзідэнтам Ізраіля, ад якой навуковец ветліва адмовіўся, спаслаўшыся на адсутнасць досведу падобнай працы. Усе свае лісты і рукапісы (і нават капірайт на камерцыйнае выкарыстанне свайго вобразу і імені) Эйнштэйн завяшчаў Яўрэйскаму ўніверсітэту ў Іерусаліме.

Філасофія

Эйнштэйн заўсёды цікавіўся філасофіяй навукі і пакінуў шэраг глыбокіх даследаванняў на гэтую тэму. Юбілейны зборнік 1949 года да яго 70-годдзя называўся (трэба меркаваць, з яго ведама і згоды) «Альберт Эйнштэйн. Філосаф-навуковец». Найбольш блізкім да сябе па светаўспрыманню філосафам Эйнштэйн лічыў Спінозу. Рацыяналізм у іх абодвух быў усёахопным і распаўсюджваўся не толькі на сферу навукі, але таксама на этыку і іншыя аспекты чалавечага жыцця: гуманізм, інтэрнацыяналізм, свабодалюбства і інш. Законы прыроды аб’ектыўна існуюць, і яны спасціжныя па той прычыне, што яны ўтвараюць сусветную гармонію, разумную і эстэтычна прывабную адначасова. У гэтым галоўная прычына непрымання Эйнштэйнам «капенгагенскай інтэрпрэтацыі» квантавай механікі, якая, на яго думку, уносіла ў карціну свету ірацыянальны элемент, хаатычную дысгармонію.

У кнізе «Эвалюцыя фізікі» Эйнштэйн пісаў:

З дапамогай фізічных тэорый мы спрабуем знайсці сабе шлях скрозь лабірынт назіраных фактаў, упарадкаваць і спасцігнуць свет нашых пачуццёвых успрыманняў. Мы жадаем, каб назіраныя факты лагічна вынікалі з нашага паняцця рэальнасці. Без веры ў тое, што магчыма ахапіць рэальнасць нашымі тэарэтычнымі пабудовамі, без веры ва ўнутраную гармонію нашага свету, не магло б быць ніякай навукі. Гэтая вера ёсць і заўсёды застанецца асноўным матывам усякай навуковай творчасці. Ва ўсіх нашых намаганнях, ва ўсякай драматычнай барацьбе паміж старым і новым мы пазнаём вечнае імкненне да спазнання, непахісную веру ў гармонію нашага свету, якая пастаянна ўзмацняецца па меры росту перашкод да спазнання.

У навуцы гэтыя прынцыпы азначалі рашучую нязгоду з моднымі тады пазітывісцкімі канцэпцыямі Маха, Пуанкарэ і іншых, а таксама адмаўленне кантыянства з яго ідэямі «апрыёрных ведаў». Пазітывізм адыграў пэўную станоўчую ролю ў гісторыі навукі, таму што стымуляваў скептычнае стаўленне вядучых фізікаў, уключаючы Эйнштэйна, да ранейшых забабонаў (перш за ўсё — да канцэпцыі абсалютнай прасторы і абсалютнага часу). Вядома, што Эйнштэйн у лісце да Маха назваў сябе яго вучнем. Аднак філасофію пазітывістаў Эйнштэйн называў глупствам. Эйнштэйн растлумачыў сутнасць сваіх рознагалоссяў з імі:

…Апрыёры варта чакаць хаатычнага свету, які немагчыма спазнаць з дапамогай мыслення. Можна (ці трэба) было б толькі чакаць, што гэты свет толькі ў той меры падпарадкаваны закону, у якой мы можам упарадкаваць яго сваім розумам. Гэта было б упарадкаванне, падобнае алфавітнаму упарадкаванню слоў якой-небудзь мовы. Наадварот, упарадкаванне, якое ўносіцца, напрыклад, ньютанаўскай тэорыяй гравітацыі, носіць зусім іншы характар. Хоць аксіёмы гэтай тэорыі і створаныя чалавекам, поспех гэтага прадпрыемства прадугледжвае істотную ўпарадкаванасць аб’ектыўнага свету, чакаць якую апрыёры у нас няма ніякіх падстаў. У гэтым і складаецца «цуд», і чым далей развіваюцца нашы веды, тым больш чароўнымі яны становяцца. Пазітывісты і прафесійныя атэісты бачаць у гэтым слабае месца, бо яны адчуваюць сябе шчаслівымі ад свядомасці, што ім не толькі ўдалося з поспехам выгнаць Бога з гэтага свету, але і «пазбавіць гэты свет цудаў».

Філасофія Эйнштэйна была заснавана на зусім іншых прынцыпах. У сваёй аўтабіяграфіі (1949) ён пісаў:

Там, звонку, быў гэты вялікі свет, які існуе незалежна ад нас, людзей, які стаіць перад намі як велізарная вечная загадка, даступная, аднак, па меншай меры часткова, нашаму ўспрыманню і нашаму розуму. Вывучэнне гэтага свету вабіла як вызваленне, і я хутка пераканаўся, што многія з тых, каго я навучыўся шанаваць і паважаць, знайшлі сваю ўнутраную свабоду і ўпэўненасць, аддаўшыся цалкам гэтаму занятку. Разумовы ахоп у рамках даступных нам магчымасцей гэтага пазаасабовага свету уяўляўся мне, напалову свядома, напалову несвядома, як вышэйшая мэта… Прадузятасць гэтых навукоўцаў [пазітывістаў] супраць атамнай тэорыі можна, несумненна, аднесці на конт іх пазітывісцкай філасофскай устаноўкі. Гэта цікавы прыклад таго, як філасофскія прадузятасці перашкаджаюць правільнай інтэрпрэтацыі фактаў нават навукоўцам са смелым мысленнем і з тонкай інтуіцыяй.

У той жа аўтабіяграфіі Эйнштэйн выразна фармулюе два крытэры ісціны ў фізіцы: тэорыя павінна мець «знешняе апраўданне» і «ўнутраную дасканаласць». Першае азначае, што тэорыя павінна ўзгадняцца з вопытам, а другое — што яна павінна з мінімальных перадумоў раскрываць максімальна глыбокія заканамернасці універсальнай і разумнай гармоніі законаў прыроды. Эстэтычныя якасці тэорыі (арыгінальная прыгажосць, натуральнасць, вытанчанасць) тым самым становяцца немалаважнымі фізічнымі вартасцямі.

Тэорыя робіць тым большае ўражанне, чым прасцейшыя яе перадумовы, чым разнастайнейшыя прадметы, якія яна звязвае, і чым шырэйшая вобласць яе прымянення.

Веру ў аб’ектыўную рэальнасць, існую незалежна ад чалавечага ўспрымання, Эйнштэйн адстойваў падчас сваіх знакамітых гутарак з Рабіндранатам Тагорам, які гэтак жа паслядоўна такую рэальнасць адмаўляў. Эйнштэйн казаў:

Наш натуральны пункт гледжання адносна існавання ісціны, які не залежыць ад чалавека, нельга ні растлумачыць, ні даказаць, але ў яго вераць усе, нават першабытныя людзі. Мы прыпісваем праўдзе звышчалавечую аб’ектыўнасць. Гэтая рэальнасць, якая не залежыць ад нашага існавання, нашага досведу, нашага розуму, неабходная нам, хоць мы і не можам сказаць, што яна азначае.

Уплыў Эйнштэйна на філасофію навукі дваццатага стагоддзя супастаўны з тым уплывам, які ён аказаў на фізіку дваццатага стагоддзя. Сутнасць прапанаванага ім падыходу ў філасофіі навукі заключаецца ў сінтэзе самых розных філасофскіх вучэнняў, якія Эйнштэйн прапаноўваў выкарыстоўваць у залежнасці ад навуковай задачы, якая рашаецца. Ён лічыў, што для сапраўднага вучонага, у адрозненне ад філосафа, неарэалізм з’яўляецца непрымальным. Зыходзячы з канкрэтнай сітуацыі, адзін і той жа навуковец можа быць ідэалістам, рэалістам, пазітывістам і, нават, платонікам і піфагарыйцам. Паколькі для паслядоўнага сістэматычнага філосафа падобны эклектызм можа здацца непрымальным, Эйнштэйн лічыў, што сапраўдны вучоны ў вачах падобнага філосафа выглядае як апартуніст. Адстойваны Эйнштэйнам падыход атрымаў у сучаснай філасофіі навукі назву «Эпістэмалагічны апартунізм».

Рэлігійныя погляды

Рэлігійныя погляды Эйнштэйна з’яўляюцца прадметам даўніх спрэчак. Некаторыя сцвярджаюць, што Эйнштэйн верыў у існаванне Бога, іншыя называюць яго атэістам. І тыя, і іншыя для пацверджання свайго пункту гледжання цытавалі вялікага навукоўца.

У 1921 годзе Эйнштэйн атрымаў тэлеграму ад нью-ёркскага рабіна Герберта Гольдштэйна: «Ці верыце вы ў Бога кропка аплачаны адказ 50 слоў». Эйнштэйн уклаўся ў 24 словы: «Я веру ў Бога Спінозы, які праяўляе сябе ў заканамернай гармоніі быцця, але зусім не ў Бога, які клапоціцца пра лёс і справы людзей». Яшчэ больш рэзка ён выказаўся ў інтэрв’ю «Нью-Ёрк Таймс» (лістапад 1930): «Я не веру ў Бога, які ўзнагароджвае і карае, у Бога, мэты якога злеплены з нашых чалавечых мэтаў. Я не веру ў неўміручасць душы, хоць слабыя розумы, апантаныя страхам або недарэчным эгаізмам, знаходзяць сабе прытулак у такой веры».

У 1940 годзе ён апісаў свае погляды ў часопісе «Nature», у артыкуле пад назвай «Навука і рэлігія». Там ён піша:

На маю думку, рэлігійна адукаваны чалавек — гэта той, хто ў максімальна магчымай для яго ступені вызваліў сябе ад путаў эгаістычных жаданняў і паглынуты думкамі, пачуццямі і памкненнямі, якіх ён прытрымліваецца з прычыны іх звышасобаснага характару… безадносна ад таго, ці робіцца спроба звязаць гэта з боскай істотай, бо ў адваротным выпадку нельга было б лічыць Буду або Спінозу рэлігійнымі асобамі. Рэлігійнасць такога чалавека палягае ў тым, што ў яго няма сумненняў у значнасці і велічы гэтых звышасобасных мэтаў, якія не могуць быць рацыянальна абгрунтаваныя, але і не маюць у гэтым патрэбы… У гэтым сэнсе рэлігія — старажытнае імкненне чалавецтва ясна і цалкам усвядоміць гэтыя каштоўнасці і мэты, узмацняць і пашыраць іх уплыў.

Далей ён праводзіць некаторую сувязь паміж навукай і рэлігіяй, і кажа што «навука можа быць створана толькі тымі, хто наскрозь прасякнуты імкненнем да ісціны і разумення. Але крыніца гэтага пачуцця бярэ пачатак з вобласці рэлігіі. Адтуль жа — вера ў магчымасць таго, што правілы гэтага свету рацыянальныя, то бок пазнавальныя для розуму. Я не магу ўявіць сапраўднага навукоўца без моцнай веры ў гэта. Вобразна сітуацыю можна апісаць так: навука без рэлігіі — кульгавая, а рэлігія без навукі — сляпая». Фразу «навука без рэлігіі — кульгавая, а рэлігія без навукі — сляпая» часта цытуюць па-за кантэкстам, пазбаўляючы яе сэнсу.

Затым Эйнштэйн зноў піша, што не верыць у персаніфікаванага Бога і сцвярджае:

Не існуе ні панавання чалавека, ні панавання бажаства як незалежных прычын з’яў прыроды. Вядома, дактрына Бога як асобы, якая ўмешваецца ў прыродныя з’явы, ніколі не можа быць у літаральным сэнсе аспрэчаная навукай, бо гэтая дактрына можа заўсёды знайсці прытулак у тых галінах, куды навуковае веданне яшчэ не здольнае пранікнуць. Але я перакананы, што такія паводзіны часткі прадстаўнікоў рэлігіі не толькі невысакародны, але і фатальны.

У 1950 годзе ў лісце М. Беркавітцу Эйнштэйн пісаў: «У адносінах да Бога я агностык. Я перакананы, што для выразнага разумення першараднай важнасці маральных прынцыпаў у справе паляпшэння і акультурвання жыцця не патрабуецца паняцце заканадаўцы, асабліва — заканадаўцы, які працуе па прынцыпе ўзнагароды і пакарання».

У апошнія гады.

Яшчэ раз Эйнштэйн апісаў свае рэлігійныя погляды, адказваючы тым, хто прыпісваў яму веру ў яўрэйска-хрысціянскага Бога:

Тое, што вы чыталі аб маіх рэлігійных перакананнях — зразумела, хлусня. Хлусня, якую сістэматычна паўтараюць. Я не веру ў Бога як у асобу і ніколі не хаваў гэтага, а выказваў вельмі ясна. Калі ўва мне ёсць нешта, што можна назваць рэлігійным, то гэта, несумненна, бязмежнае захапленне будовай сусвету ў той меры, у якой навука раскрывае яго.

У 1954 годзе, за паўтара года да смерці, Эйнштэйн у лісце да нямецкага філосафа Эрыка Гуткінда так ахарактарызаваў сваё стаўленне да рэлігіі:

«Слова „Бог“ для мяне ўсяго толькі праява і прадукт чалавечых слабасцей, а Біблія — збор шаноўных, але ўсё ж прымітыўных легенд, якія, тым не менш, з’яўляюцца даволі дзіцячымі. Ніякая, нават самая выдасканаленая, інтэрпрэтацыя не зможа гэта (для мяне) змяніць».

Арыгінальны тэкст (англ.)  

The word God is for me nothing more than the expression and product of human weaknesses, the Bible a collection of honourable, but still primitive legends which are nevertheless pretty childish. No interpretation no matter how subtle can (for me) change this.

Найбольш поўны агляд рэлігійных поглядаў Эйнштэйна апублікаваў яго сябар, Макс Джэмер, у кнізе «Эйнштэйн і рэлігія». Зрэшты, ён прызнае, што кніга грунтуецца не на прамых яго гутарках з Эйнштэйнам, а на вывучэнні архіўных матэрыялаў. Джэмер лічыць Эйнштэйна глыбока рэлігійным чалавекам, называе яго погляды «касмічнай рэлігіяй» і лічыць, што Эйнштэйн не атаясамліваў Бога з Прыродай, падобна Спінозе, але лічыў яго асобнай неперсаніфікаванай сутнасцю, што выяўляецца ў законах Сусвету як «дух, значна большы за чалавечы», паводле слоў самога Эйнштэйна.

Разам з тым, бліжэйшы вучань Эйнштэйна Леапольд Інфельд пісаў, што, «калі Эйнштэйн кажа пра Бога, ён заўсёды мае на ўвазе ўнутраную сувязь і лагічную прастату законаў прыроды. Я назваў бы гэта „матэрыялістычным падыходам да бога“».

Рычард Докінз мяркуе (у прыватнасці ў сваёй кнізе «Бог як ілюзія»), што Альберт Эйнштэйн выкарыстоўваў слова «бог» толькі ў якасці метафары для загадкавасці Сусвету.

Ацэнкі і памяць

Чарлз Персі Сноў аб Эйнштэйне:

Калі б не існавала Эйнштэйна, фізіка XX стагоддзя была б іншай. Гэтага нельга сказаць ні аб адным іншым вучоным… Ён заняў у грамадскім жыцці такое становішча, якое наўрад ці зойме ў будучыні іншы навуковец. Ніхто, уласна, не ведае, чаму, але ён увайшоў у грамадскую свядомасць усяго свету, стаўшы жывым сімвалам навукі і уладаром дум дваццатага стагоддзя.
Ён казаў: «Клопат пра чалавека і яго лёс павінны быць асноўнай мэтай у навуцы. Ніколі не забывайце пра гэта пасярод вашых чарцяжоў і ўраўненняў». Пазней ён таксама сказаў: «Каштоўнае толькі тое жыццё, якое пражытае для людзей»…
Эйнштэйн быў самым высакародным чалавекам, якога мы калі-небудзь сустракалі.

Роберт Опенгеймер:

У ім заўсёды была нейкая чароўная чысціня, адначасова і дзіцячая, і бязмежна упартая".

Бертран Расел:

Я думаю, яго праца і яго скрыпка давалі яму значную меру шчасця, але глыбокае спачуванне да людзей і цікавасць да іх лёсу засцераглі Эйнштэйна ад непрыстойнай такому чалавеку меры безнадзейнасці… Зносіны з Эйнштэйнам дастаўлялі незвычайнае задавальненне. Нягледзячы на геніяльнасць і славу, ён трымаў сябе абсалютна проста, без найменшых прэтэнзій на пераважнасць… Ён быў не толькі вялікім навукоўцам, але і вялікім чалавекам.

Г. Х. Хардзі характарызаваў Эйнштэйна двума словамі: «Лагодны і мудры».

Прызнанне

У архівах Нобелеўскага камітэта захавалася каля 60 намінацый Эйнштэйна ў сувязі з фармулёўкай тэорыі адноснасці; яго кандыдатура нязменна вылучалася штогод з 1910 па 1922 гады (акрамя 1911-га і 1915-га). Аднак прэмія была прысуджана толькі ў 1922 годзе — за тэорыю фотаэлектрычнага эфекту, якая ўяўлялася членам Нобелеўскага камітэта больш бясспрэчным укладам у навуку. У выніку гэтай намінацыі Эйнштэйн атрымаў (раней адкладзеную) прэмію за 1921 год адначасова з Нільсам Борам, які быў уганараваны прэміяй 1922 года.

Эйнштэйну былі прысвоены ганаровыя доктарскія ступені ад шматлікіх універсітэтаў, у тым ліку: Жэневы, Цюрыха, Ростака, Мадрыда, Бруселя, Буэнас-Айрэса, Лондана, Оксфарда, Кембрыджа, Глазга, Лідса, Манчэстэра, Гарварда, Прынстана, Нью-Ёрка (Олбені), Сарбоны.

Некаторыя іншыя ўзнагароды:

• званне ганаровага грамадзяніна Нью-Ёрка (1921) і Тэль-Авіва (1923);
• медаль Матэўчы (1921);
• нямецкі ордэн «За заслугі» (1923, у 1933 годзе Эйнштэйн адмовіўся ад гэтага ордэна);
• медаль Коплі (1925), «за тэорыю адноснасці і ўклад у квантавую тэорыю»;
• залатая медаль Каралеўскага астранамічнага таварыства Вялікабрытаніі (1926);
• медаль імя Макса Планка (1929), Германскае фізічнае таварыства (Deutsche Physikalische Gesellschaft);
• прыз Жуля Жансена (1931), Французскае астранамічнае таварыства (Société astronomique de France);
• медаль Франкліна (Benjamin Franklin Medal, 1935)

Пасмяротна Альберт Эйнштэйн таксама быў адзначаны шэрагам адрозненняў:

• 1992: ён быў названы нумарам 10 у падрыхтаваным Майклам Хартам спісе самых уплывовых асоб у гісторыі.
• 1999: часопіс «Тайм» назваў Эйнштэйна «Асобай стагоддзя».
• 1999: апытанне Гэлапа дало Эйнштэйну нумар 4 у спісе самых шанаваных у XX стагоддзі людзей.
• 2005 быў абвешчаны ЮНЕСКА годам фізікі з нагоды стагоддзя «года цудаў», увянчанага адкрыццём спецыяльнай тэорыі адноснасці.

У сталіцы ЗША ўсталяваны помнік Эйнштэйну працы Роберта Беркса (1979).

Некаторыя памятныя мясціны, звязаныя з Эйнштэйнам:

• Ульм, Банхофштрасе, дом 135, тут Эйнштэйн нарадзіўся і жыў да пераезду сям’і ў Мюнхен (1880). Дом разбураны пры бамбардзіроўцы авіяцыяй саюзнікаў вясной 1945 года.
• Берн, вуліца Крамгасе (Kramgasse), дом 49, пражываў з 1903 па 1905 год. Зараз у ім размяшчаецца «Дом-музей Альберта Эйнштэйна».
• Цюрых, Мусонштрасе, дом 12, пражываў з 1909 па 1911 год.
• Цюрых, Гофштрасе, дом 116, пражываў з 1912 па 1914 год.
• Берлін, Вітэльсбахерштрасе, дом 13, пражываў з 1914 па 1918 год. Гэты берлінскі дом, як і наступны, быў разбураны ў ходзе ваенных дзеянняў 1945 года.
• Берлін, Габерландштрасе, дом 5, пражываў з 1918 па 1933 год.
• Прынстан, Мерсер-стрыт, дом 112, пражываў з 1933 па 1955 год.

Мемарыяльныя дошкі:

• 
  У Аарау
• 
  У Празе
• 
  У Берліне
• 
  У Мілане
• 
  На Мальце

Ганаровыя найменаванні

• Эйнштэйн — адзінка колькасці фатонаў, ужываная ў фотахіміі
• Хімічны элемент Эйнштэйній (№ 99 у Перыядычнай сістэме элементаў Д. І. Мендзялеева)
• Астэроід (2001) Эйнштэйн
• Кратар Эйнштэйн на Месяцы
• Спадарожнік-абсерваторыя НАСА «Эйнштэйн» (HEAO2) з рэнтгенаўскім тэлескопам (1978—1982)
• Квазар «Крыж Эйнштэйна»
• «Кольцы Эйнштэйна» — эфект, які ствараецца «гравітацыйнымі лінзамі»
• Астрафізічная абсерваторыя ў Патсдаме
• Інстытут гравітацыйнай фізікі таварыства Макса Планка, Гольм, Германія
• Некалькі прэстыжных узнагарод за навуковыя дасягненні:
  • Міжнародны Залаты медаль ЮНЕСКА імя Альберта Эйнштэйна
  • Albert Einstein Award (фонд Люіса і Розы Страусс, ЗША)
  • Медаль Альберта Эйнштэйна (швейцарскае «Таварыства Альберта Эйнштэйна», Берн)
  • Albert Einstein World Award of Science (Сусветны Культурны Савет, World Cultural Council)
  • Einstein Prize (Амерыканскае фізічнае таварыства, APS)
• Гімназіі ў Мюнхене, у горадзе Санкт-Аўгусцін і ў Ангермюндэ
• Некалькі медыцынскіх устаноў, у тым ліку:
  • Цэнтр медыцыны ў Філадэльфіі, Пенсільванія (Albert Einstein Medical Center)
  • Медыцынскі каледж пры ўніверсітэце Ешыва
• Вуліца, прылеглая да Тэль-Авіўскага ўніверсітэта ў Ізраіле.

• 
  «Кольцы Эйнштэйна»
• 
  «Крыж Эйнштэйна»
• 
  Медаль ЮНЕСКА імя Альберта Эйнштэйна
• 
  Абсерваторыя ў Патсдаме імя Эйнштэйна

Культурны ўплыў

Альберт Эйнштэйн ператварыўся ў героя шэрагу мастацкіх раманаў, фільмаў і тэатральных пастановак. У прыватнасці, ён выступае ў якасці дзейнай асобы ў фільме Нікаласа Рога «Insignificance», камедыі Фрэда Шэпізі «I.Q.» (у якой яго грае Вальтэр Матау), кінафільме Філіпа Марціна «Эйнштэйн і Эдынгтан» (Einstein and Eddington) 2008 года, у савецкіх/расійскіх фільмах «Выбар мэты», «Вольф Месінг», камічнай п’есе Стыва Марціна, раманах Жана-Клода Кар’е «Калі ласка, месье Эйнштэйн» (Einstein S’il Vous Plait) і Алана Лайтмэна «Мары Эйнштэйна» (Einstein’s Dreams), паэме Арчыбальда Мак-Ліша «Эйнштэйн». Гумарыстычны складнік асобы вялікага фізіка фігуруе ў пастаноўцы Эда Метцгера «Альберт Эйнштэйн: Практычны багемец». «Прафесар Эйнштэйн», які стварае хронасферу і прадухіляе прыход да ўлады Гітлера, з’яўляецца адным з ключавых персанажаў створанага ім альтэрнатыўнага Сусвету ў серыі камп’ютарных стратэгій рэальнага часу «Command & Conquer». Вучоны ў фільме «Каін XVIII» цалкам відавочна загрымаваны пад Эйнштэйна.

Паштовая марка Германіі 2005 года "100 год тэорыі адноснасці"з партрэтам і ўраўненнем Эйнштэйна.

Знешні выгляд Альберта Эйнштэйна, які ў сталым узросце звычайна з’яўляўся ў простым швэдры з растрапанымі валасамі, прыняты за аснову ў выяўленні вобразаў «шалёных навукоўцаў» і «рассеяных прафесараў» у папулярнай культуры. Акрамя таго, у ёй актыўна эксплуатуецца і матыў забыўлівасці і непрактычнасці вялікага фізіка, які пераносіцца і на зборны вобраз яго калег. Часопіс «Тайм» нават назваў Эйнштэйна «здзейсненай марай мультыплікатара».

Шырокую вядомасць набылі фатаграфіі Альберта Эйнштэйна. Найбольш пазнавальная была зроблена на 72-м дні нараджэння фізіка (1951). Фатограф Артур Сас папрасіў Эйнштэйна ўсміхнуцца для камеры, на што той паказаў язык. Гэта выява стала іконай сучаснай папулярнай культуры, выяўляючы партрэт адначасова і генія, і жыццярадаснага жывога чалавека. 21 чэрвеня 2009 года на аўкцыёне ў амерыканскім Нью-Гемпшыры адзін з дзевяці арыгінальных фотаздымкаў, аддрукаваных у 1951 годзе, быў прададзены за 74 тысячы долараў. А Эйнштэйн падарыў гэты здымак свайму сябру — журналісту Ховарду Сміту — і падпісаў на ім, што «жартаўлівая грымаса адрасавана ўсяму чалавецтву».

Папулярнасць Эйнштэйна ў сучасным свеце настолькі вялікая, што ўзнікаюць спрэчныя моманты ў шырокім выкарыстанні імя і знешнасці навукоўца ў рэкламе і гандлёвых марках. Паколькі Эйнштэйн завяшчаў частку сваёй маёмасці, у тым ліку выкарыстанне яго выяў, Яўрэйскаму ўніверсітэту ў Іерусаліме, брэнд «Альберт Эйнштэйн» быў зарэгістраваны ў якасці гандлёвай маркі.

Навукова-папулярная фільмаграфія

• д/ф «Альберт Эйнштэйн. Формула жыцця і смерці» (англ.: Einstein's Equation of Life and Death) (BBC, 2005 год).
• х/ф «Эйнштэйн і Эдынгтан» (англ.: Einstein and Eddington) (BBC/HBO, 2008, рэж. Філіп Марцін; у ролі Эйнштэйна зняўся Эндзі Серкіс).
• серыял (4 серыі) «Эйнштэйн. Тэорыя кахання» (Расія, 2013)

Міфы і альтэрнатыўныя версіі

Рознабаковая навуковая і палітычная актыўнасць Альберта Эйнштэйна выклікала з’яўленне шырокай міфалогіі, а таксама немалой колькасці нетрадыцыйных ацэнак розных аспектаў яго дзейнасці. Ужо пры жыцці навукоўца ўзнікла шырокая літаратура, якая прымяншала або адмаўляла яго значэнне ў сучаснай фізіцы. Значную ролю ў яе ўзнікненні адыгралі «арыйскія» фізікі Філіп Ленард і Іаганес Штарк, а таксама матэматык Эдмунд Уітэкер. Асаблівае распаўсюджанне такая літаратура атрымала ў нацысцкай Германіі, дзе, напрыклад, спецыяльная тэорыя адноснасці цалкам прыпісвалася «арыйскім» навукоўцам. Спробы прымяншэння ролі Эйнштэйна ў развіцці сучаснай фізікі працягваюцца і ў цяперашні час. Напрыклад, не так даўно была адноўлена версія аб прысваенні Эйнштэйнам навуковых адкрыццяў сваёй першай жонкі, Мілевы Марыч.

Ніжэй прыводзіцца кароткая зводка такіх міфаў, а таксама тых альтэрнатыўных версій, якія абмяркоўваліся ў сур’ёзнай літаратуры.

Навуковыя заслугі Мілевы Марыч

Адзін з шматлікіх міфаў, звязаных з Эйнштэйнам, заключаецца ў тым, што Мілева Марыч, яго першая жонка, нібыта дапамагала яму ў распрацоўцы тэорыі адноснасці ці нават была яе сапраўдным аўтарам. Гэтае пытанне даследавалася гісторыкамі. Дакументальных пацверджанняў для такога заключэння не выяўлена. Мілева не паказвала асаблівых здольнасцей да матэматыкі або фізікі, яна нават не змагла (з двух спроб) здаць выпускныя іспыты ў політэхнікуме. Не вядома ні адной яе навуковай працы — ні ў гады жыцця з Эйнштэйнам, ні пазней (яна памерла ў 1948 годзе). Нядаўна апублікаванае ліставанне з Эйнштэйнам не змяшчае з яе боку якіх-небудзь згадак ідэй тэорыі адноснасці, у той час у лістах Эйнштэйна ёсць шматлікія разважанні на гэтыя тэмы.

Пуанкарэ як аўтар тэорыі адноснасці

У абмеркаванні гісторыі спецыяльнай тэорыі адноснасці (СТА) час ад часу ўзнікае абвінавачванне ў адрас Эйнштэйна: чаму ў першым сваім артыкуле «Да электрадынамікі цел, што рухаюцца» ён не спаслаўся на працы папярэднікаў, у прыватнасці на працы Пуанкарэ і Лорэнца? Часам нават сцвярджаецца, што СТА стварыў Пуанкарэ, а ў артыкуле Эйнштэйна нічога новага не было.

Лорэнц да канца жыцця так і не стаў прыхільнікам тэорыі адноснасці і заўсёды адмаўляўся ад гонару лічыцца яе «папярэднікам»: «Асноўная прычына, па якой я не змог прапанаваць тэорыі адноснасці, заключаецца ў тым, што я прытрымліваўся ўяўлення, быццам толькі пераменная $t$ можа лічыцца сапраўдным часам, а прапанаваны мной мясцовы час $t'$ павінен разглядацца толькі ў якасці дапаможнай матэматычнай велічыні». У лісце Эйнштэйну Лорэнц успамінаў: «Я адчуваў неабходнасць больш агульнай тэорыі, якую спрабаваў распрацаваць пазней… Заслуга ў распрацоўцы такой тэорыі належыць Вам (і, у меншай ступені, Пуанкарэ)».

Недастатковая ўвага да змястоўных работ Пуанкарэ сапраўды мела месца, але, па справядлівасці, гэты папрок варта адрасаваць не толькі Эйнштэйну, але ўсім фізікам пачатку XX стагоддзя. Нават у Францыі ў працах па СТА ўклад Пуанкарэ спачатку ігнараваўся, і толькі пасля канчатковага сцвярджэння СТА (1920-я гады) гісторыкі навукі зноў знайшлі забытыя працы і аддалі Пуанкарэ належнае:

Даўшы штуршок для далейшых тэарэтычных даследаванняў, праца Лорэнца не аказала якога-небудзь істотнага ўплыву на наступны працэс зацвярджэння і прызнання новай тэорыі… Але і працы Пуанкарэ не ўдалося вырашыць гэтую праблему… Фундаментальнае даследаванне Пуанкарэ не аказала прыкметнага ўплыву на погляды шырокіх колаў навукоўцаў…

Прычыны гэтага — адсутнасць сістэмнасці ў рэлятывісцкіх артыкулах Пуанкарэ і істотныя адрозненні Эйнштэйна і Пуанкарэ ў фізічным разуменні рэлятывізму. Формулы, прыведзеныя ў Эйнштэйна, пры знешнім падабенстве з формуламі Пуанкарэ мелі іншы фізічны змест.

Сам Эйнштэйн растлумачыў, што ў яго працы «Да электрадынамікі цел, што рухаюцца» новымі былі два палажэнні: «думка пра тое, што значэнне пераўтварэнняў Лорэнца выходзіць за рамкі ўраўненняў Максвела і датычыцца сутнасці прасторы і часу… і выснова пра тое, што „Лорэнц-інварыянтнасць“ з’яўляецца агульнай умовай для кожнай фізічнай тэорыі». П. С. Кудраўцаў пісаў у «Гісторыі фізікі»:

Сапраўдным стваральнікам тэорыі адноснасці быў Эйнштэйн, а не Пуанкарэ, не Лорэнц, не Лармор і не хто-небудзь іншы. Справа ў тым, што ўсе гэтыя аўтары не адрываліся ад электрадынамікі і не разглядалі праблему з больш шырокага пункту гледжання… Іншая справа — падыход Эйнштэйна да гэтай праблемы. Ён зірнуў на яе з прынцыпова новых пазіцый, з цалкам рэвалюцыйнага пункту гледжання.

Неабходна таксама адзначыць, што ні Лорэнц, ні Пуанкарэ ніколі не аспрэчвалі прыярытэт Эйнштэйна ў тэорыі адноснасці. Лорэнц ставіўся да Эйнштэйна вельмі цёпла (менавіта ён рэкамендаваў Эйнштэйна на Нобелеўскую прэмію), а Пуанкарэ даў Эйнштэйну высокую і дружалюбную ацэнку ў сваёй вядомай характарыстыцы.

Адкрыццё формулы E=mc²

Закон узаемасувязі масы з энергіяй E=mc² — самая вядомая формула Эйнштэйна. Некаторыя крыніцы прыярытэт Эйнштэйна ставяць пад сумнеў, паказваючы, што падобныя або нават такія ж формулы знойдзеныя гісторыкамі навукі ў больш ранніх працах Умава (1873), Дж. Дж. Томсана (1881), Хэвісайда (1890), Пуанкарэ (1900) і Ф. Хазенерля (1904). Усе гэтыя даследаванні адносіліся да прыватнага выпадку — да меркаваных уласцівасцей эфіру або зараджаных цел. Напрыклад, Умаў вывучаў магчымую залежнасць шчыльнасці эфіру ад шчыльнасці энергіі электрамагнітнага поля, а аўстрыйскі фізік Ф. Хазенерль у працах 1904—1905 гадоў, выказаў здагадку, што энергія выпраменьвання эквівалентная дадатковай «электрамагнітнай масе» і звязаная з ёй формулай: $~E={\frac {3}{4}}mc^{2}$.

Эйнштэйн першы прапанаваў гэтыя суадносіны як усеагульны закон дынамікі, які адносіцца да ўсіх відаў матэрыі і не абмежаваны электрамагнетызмам. Акрамя таго, большасць пералічаных навукоўцаў звязвалі гэты закон з існаваннем асаблівай «электрамагнітнай масы», якая залежыць ад энергіі. Эйнштэйн аб’яднаў усе віды мас і адзначыў зваротную залежнасць: інертнасць любога фізічнага аб’екта расце з ростам энергіі.

Аўтарства ўраўненняў гравітацыйнага поля

Як ужо гаварылася вышэй, канчатковыя ўраўненні гравітацыйнага поля агульнай тэорыі адноснасці (АТА) былі выведзеныя практычна адначасова (рознымі спосабамі) Эйнштэйнам і Гільбертам у лістападзе 1915 года. Да нядаўняга часу лічылася, што Гільберт атрымаў іх на 5 дзён раней, але апублікаваў пазней: Эйнштэйн прадставіў у Берлінскую акадэмію сваю працу, якая змяшчае правільны варыянт ураўненняў, 25 лістапада, а нататка Гільберта «Падставы фізікі» была агучана на 5 дзён раней, 20 лістапада 1915 года на дакладзе ў Гётынгенскім матэматычным таварыстве, і затым перададзена Каралеўскаму навуковаму грамадству ў Гётынген. Артыкул Гільберта быў апублікаваны 31 сакавіка 1916 года. Двое навукоўцаў пры падрыхтоўцы сваіх рукапісаў вялі ажыўленае ліставанне, частка якога захавалася; з яе ясна відаць, што абодва даследчыкі аказвалі адзін на аднаго ўзаемны і плённы ўплыў. У літаратуры ўраўненні поля называюцца «ўраўненнямі Эйнштэйна».

У 1997 годзе былі выяўленыя новыя дакументы, а менавіта карэктура артыкула Гільберта, датаваная 6 снежня. З гэтай знаходкі Л. Коры, які зрабіў яе, з суаўтарамі зрабілі выснову, што Гільберт выпісаў «правільныя» ўраўненні поля не на 5 дзён раней, а на 4 месяцы пазней Эйнштэйна. Аказалася, што праца Гільберта, падрыхтаваная да друку раней эйнштэйнаўскай, у двух акалічнасцях істотна адрозніваецца ад свайго канчатковага друкаванага варыянта:

1. У ёй няма ўраўненняў поля ў іх класічнай форме, упершыню апублікаваных у артыкуле Эйнштэйна (не раскрыты выраз з абсалютнай вытворнай). Пазней, праўда, выявілася, што верхняя трэць 8-га аркуша карэктуры чамусьці была адрэзаная; аднак кантэкст гэтай лакуны не дае падстаў меркаваць, што менавіта гэты фрагмент змяшчае ураўненні поля.
2. Апроч ураўненняў поля, Гільберт увёў дадаткова 4 неагульнакаварыянтныя ўмовы, якія, на яго думку, неабходныя для адназначнасці рашэння ўраўненняў.

Гэта азначае, што варыянт Гільберта быў спачатку не скончаны і не цалкам неагульнакаварыянтны, канчатковы выгляд праца прыняла толькі перад друкам, калі эйнштэйнаўская праца ўжо ўбачыла свет. У ходзе завяршальнай праўкі Гільберт уставіў у свой артыкул спасылкі на паралельную снежаньскую працу Эйнштэйна, дадаў заўвагу аб тым, што ўраўненні поля можна ўявіць і ў іншым выглядзе (далей ён выпісаў класічную формулу Эйнштэйна, але без доказу), і прыбраў усе развагі аб дадатковых умовах. Гісторыкі мяркуюць, што гэтая праўка шмат у чым была праведзена пад уплывам эйнштэйнаўскага артыкула. Выснова Л. Коры была таксама пацверджаная ў артыкуле Т. Заўэра.

У далейшай палеміцы, акрамя Коры, удзельнічаў Ф. Вінтэрберг, які крытыкаваў Коры (у прыватнасці, за замоўчванне наяўнасці лакуны ў карэктуры).

Акадэмік Анатоль Лагуноў (з суаўтарамі) таксама распачаў спробу аспрэчыць прыведзеныя Коры і паўтораныя шэрагам іншых аўтараў высновы. Ён адзначыў, што не захаваная частка 8-га аркуша можа змяшчаць нешта значнае, напрыклад, ураўненні ў класічным выглядзе, і, акрамя таго, гэтыя ўраўненні могуць быць атрыманы «трывіяльным шляхам» з відавочна выпісанага ў карэктуры лагранжыяна. На гэтай падставе Лагуноў прапанаваў называць ураўненні поля «ўраўненнямі Гільберта-Эйнштэйна». Гэта прапанова Лагунава не атрымала заўважнай падтрымкі навуковай супольнасці.

Нядаўні артыкул Івана Тодарава змяшчае даволі поўны агляд сучаснай сітуацыі і гісторыі пытання. Тодараў характарызуе рэакцыю Лагунова як занадта гнеўную, аднак лічыць, што яна справакаваная празмернай аднабаковасцю пазіцыі Коры з суаўтарамі. Ён пагаджаецца з тым, што «толькі на этапе друку Гільберт прыбраў усе дадатковыя ўмовы і прызнаў безумоўную фізічную значнасць каварыянтных ураўненняў», але адзначае, што ўплыў Гільберта і супрацоўніцтва з ім былі вырашальнымі для прыняцця неагульнакаварыянтнасці таксама і самім Эйнштэйнам. Тодараў не знаходзіць карысным для гісторыі навукі залішнюю канфліктнасць і лічыць, што значна больш правільным было б, па прыкладзе саміх Эйнштэйна і Гільберта, наогул не рабіць прыярытэтнае пытанне каменем спатыкнення.

Варта падкрэсліць таксама, што ўласна прыярытэт Эйнштэйна ў стварэнні агульнай тэорыі адноснасці ніколі не аспрэчваўся, у тым ліку і Гільбертам. Адзін з міфаў, звязаных з Эйнштэйнам, сцвярджае, што Гільберт сам, без усялякага ўплыву Эйнштэйна, вывеў галоўныя ўраўненні АТА. Сам Гільберт так не лічыў і ніколі не прэтэндаваў на прыярытэт у якой-небудзь частцы АТА:

Гільберт ахвотна прызнаваў і часта пра гэта казаў на лекцыях, што вялікая ідэя належыць Эйнштэйну. «Любы хлопчык на вуліцах Гётынгена разумее ў чатырохмернай геаметрыі больш, чым Эйнштэйн, — аднойчы заўважыў ён. — І тым не менш менавіта Эйнштэйн, а не матэматыкі, зрабіў гэтую працу».

Эфір і тэорыя адноснасці

Сустракаецца сцвярджэнне, што Эйнштэйн, які спачатку адмаўляў эфір у сваёй працы 1905 года «Да электрадынамікі цел, што рухаюцца», дзе ён называў увядзенне «святланоснага эфіру» залішнім, пазней прызнаў яго існаванне і нават напісаў працу пад назвай «Эфір і тэорыя адноснасці» (1920).

Тут чыста тэрміналагічная блытаніна. Светаносны эфір Лорэнца—Пуанкарэ Эйнштэйн ніколі не прызнаваў. У згаданым артыкуле ён прапануе вярнуць тэрміну «эфір» яго спрадвечны (з антычных часоў) сэнс: матэрыяльны запаўняльнік пустаты. Іншымі словамі, і Эйнштэйн пра гэта прама піша, эфір у новым разуменні — гэта фізічная прастора агульнай тэорыі адноснасці:

Можна прывесці некаторы важны аргумент на карысць гіпотэзы пра эфір. Адмаўляць эфір — гэта ў канчатковым рахунку значыць прымаць, што пустая прастора не мае ніякіх фізічных уласцівасцей. З такім меркаваннем не суадносяцца асноўныя факты механікі…

Рэзюмуючы, можна сказаць, што агульная тэорыя адноснасці надзяляе прастору фізічнымі ўласцівасцямі; такім чынам, у гэтым сэнсе эфір існуе. Згодна з агульнай тэорыі адноснасці, прастора немагчымая без эфіру; сапраўды, у такой прасторы не толькі было б немагчыма распаўсюджанне святла, але не маглі б існаваць маштабы і гадзіны і не было б ніякіх прасторава-часавых адлегласцей у фізічным сэнсе слова. Аднак гэты эфір нельга ўявіць сабе складзеным з частак, што прасочваюцца ў часе; такой уласцівасцю валодае толькі важкая матэрыя; сапраўды гэтак жа да яго нельга ўжываць паняцце руху.

Гэты новы сэнс старога тэрміна не знайшоў, аднак, падтрымкі ў навуковым свеце.

Эйнштэйн і савецкая навука

Зацвярджэнне эйнштэйнаўскіх ідэй (квантавай тэорыі і асабліва тэорыі адноснасці) у СССР было няпростым. Частка навукоўцаў, асабліва навуковая моладзь, успрынялі новыя ідэі з цікавасцю і разуменнем, ужо ў 1920-я гады з’явіліся першыя савецкія працы і навучальныя дапаможнікі на гэтыя тэмы. Аднак былі фізікі і філосафы, якія рашуча ўсупрацівіліся канцэпцыям «новай фізікі»; сярод іх асабліва актыўны быў А. К. Ціміразеў (сын вядомага біёлага К. А. Ціміразева), які крытыкаваў Эйнштэйна яшчэ да рэвалюцыі.

У 1922 годзе Эйнштэйн быў абраны замежным членам-карэспандэнтам РАН. Тым не менш за 1925—1926 гады Ціміразеў апублікаваў не менш за 10 анты-рэлятывісцкіх артыкулаў.

Не прыняў тэорыю адноснасці і К. Э. Цыялкоўскі, які адхіліў рэлятывісцкую касмалогію і абмежаванне на хуткасць руху, якія падрывалі тэорыі Цыялкоўскага па магчымым засяленні космасу. Тым не менш да канца жыцця, мабыць, Цыялкоўскі змякчыў сваю пазіцыю, таму што на рубяжы 1920—1930-х гадоў ён у шэрагу прац і інтэрв’ю згадвае рэлятывісцкую формулу Эйнштэйна $E=mc^{2}$ без крытычных пярэчанняў. Аднак з немагчымасцю рухацца хутчэй святла Цыялкоўскі так ніколі і не змірыўся.

Хоць у 1930-я гады крытыка тэорыі адноснасці сярод савецкіх фізікаў спынілася, ідэалагічная барацьба шэрагу філосафаў з тэорыяй адноснасці як «буржуазным цемрашальствам» працягвалася і асабліва ўзмацнілася пасля арышта і расстрэла Мікалая Бухарына, уплыў якога раней змякчаў ідэалагічны націск на навуку. Наступная фаза кампаніі пачалася ў 1950 годзе; імаверна, яна была звязана з аналагічнымі па духу тагачаснымі кампаніямі супраць генетыкі і кібернетыкі. Незадоўга да таго (1948) выдавецтва «Гостехиздат» выпусціла пераклад кнігі «Эвалюцыя фізікі» Эйнштэйна і Інфельда з шырокай прадмовай пад назвай: «Пра ідэалагічныя заганы ў кнізе А. Эйнштэйна і Л. Інфельда „Эвалюцыя фізікі“». Праз 2 гады ў часопісе «Савецкая кніга» была змешчана разгромная крытыка як самой кнігі (за «ідэалістычны ўхіл»), так і выдавецтва, якое яе выпусціла (за ідэалагічную памылку).

Гэты артыкул адкрыў цэлую лавіну публікацый, якія фармальна былі накіраваны супраць філасофіі Эйнштэйна, аднак заадно абвінавачвалі ў ідэалагічных памылках шэраг буйных савецкіх фізікаў — Я. І. Фрэнкеля, С. М. Рытава, Л. І. Мандэльштама і іншых. Неўзабаве ў часопісе «Пытанні філасофіі» з’явіўся артыкул дацэнта кафедры філасофіі Растоўскага дзяржаўнага універсітэта М. М. Карпава «Аб філасофскіх поглядах Эйнштэйна» (1951), дзе навуковец абвінавачваўся ў суб’ектыўным ідэалізме, нявер’і ў бясконцасць Сусвету і іншых саступках рэлігіі. У 1952 годзе быў апублікаваны артыкул віднага савецкага філосафа А. А. Максімава, які кляйміў ужо не толькі філасофію, але і асабіста Эйнштэйна, «якому буржуазная прэса стварыла рэкламу за яго шматлікія нападкі на матэрыялізм, за прапаганду поглядаў, якія падрываюць навуковы светагляд і абясцэньваюць ідэйна навуку». Аднак крытычная важнасць «атамнага праекта» ў тыя гады, аўтарытэт і рашучая пазіцыя акадэмічнага кіраўніцтва прадухілілі разгром савецкай фізікі, аналагічны таму, які зладзілі генетыкам. Пасля смерці Сталіна анты-эйнштэйнаўская кампанія была хутка згорнутая.

Іншыя міфы

• У 1962 годзе была ўпершыню апублікаваная лагічная задача, вядомая як «Загадка Эйнштэйна». Такую назву ёй далі, імаверна, у рэкламных мэтах, таму што няма ніякіх сведчанняў таго, што Эйнштэйн мае нейкае дачыненне да гэтай галаваломкі. Ні ў адной біяграфіі Эйнштэйна яна таксама не згадваецца.
• У вядомай біяграфіі Эйнштэйна сцвярджаецца, што ў 1915 годзе Эйнштэйн нібыта ўдзельнічаў у праектаванні новай мадэлі ваеннага самалёта. Гэты занятак цяжка ўзгадніць з яго пацыфісцкімі перакананнямі. Даследаванне паказала, аднак, што Эйнштэйн проста абмяркоўваў з дробнай авіяфірмай адну ідэю ў галіне аэрадынамікі — крыло тыпу «каціная спіна» (горб на верхняй частцы профілю). Ідэя апынулася няўдалай і, як пазней выказаўся Эйнштэйн, легкадумнай; зрэшты, развітой тэорыі палёту тады яшчэ не існавала.
• Эйнштэйна часта згадваюць у ліку вегетарыянцаў. Хоць ён на працягу многіх гадоў падтрымліваў гэты рух, строгай вегетарыянскай дыеты ён пачаў прытрымлівацца толькі ў 1954 годзе, прыкладна за год да сваёй смерці.
• Існуе нічым не пацверджаная легенда, што перад смерцю Эйнштэйн спаліў свае апошнія навуковыя працы, якія змяшчаюць адкрыццё, патэнцыйна небяспечнае для чалавецтва. Часта гэтую тэму звязваюць з «Філадэльфійскім эксперыментам». Легенда нярэдка згадваецца ў розных СМІ, на яе аснове зняты фільм «Апошняе ўраўненне» (англ.: The Last Equation).

Працы

• Einstein Archives Online (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 11 жніўня 2011. Праверана 20 студзеня 2009.
• Einstein Online, ETH Bibliothek (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 жніўня 2011. Праверана 11 лютага 2009.
• Поўны спіс навуковых прац Эйнштэйна (англ.)

Гл. таксама

• Агульная тэорыя адноснасці
• Прынцып эквівалентнасці сіл гравітацыі і інерцыі
• Спецыяльная тэорыя адноснасці
• Ураўненні Эйнштэйна
• Эквівалентнасць масы і энергіі

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2004. — Т. 18. — С. 51-52. — 472 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0295-4 (Т. 18 Кн. 1).
• Айзексон, У. Эйнштейн. Его жизнь и его Вселенная. — М.: Corpus, 2015. — 832 с. — ISBN 978-5-17-079635-9.
• Альберт Эйнштейн: Обрести достоинство и свободу. — М., Иерусалим: Мосты культуры / Гешарим, 2006. — 256 с. — ISBN 5-93273-213-X.
• Гернек Ф. Альберт Эйнштейн. Жизнь во имя истины, гуманизма и мира. — М.: Прогресс, 1966.
• Дюкас Э., Хофман Б. Альберт Эйнштейн как человек // Вопросы философии. — М.: 1991. — № 1.
• Зелиг К. Альберт Эйнштейн. — 2-е изд. — М.: Атомиздат, 1966.
• Кузнецов Б. Г. Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие. — 5-е изд., перераб. и доп. — М.: Наука, 1980.
• Львов В. Е. Жизнь Альберта Эйнштейна. — М.: Молодая гвардия, 1959. — (Жизнь замечательных людей).
• Надеждин Н. Я. Альберт Эйнштейн. Беллетризованная биография. — М.: Академия развития, 2011. — 224 с. — (Секрет успеха). — ISBN 978-5-98986-501-7.
• Пайс А. Научная деятельность и жизнь Альберта Эйнштейна. — М.: Наука, 1989. — 568 с. — ISBN 5-02-014028-7. Архівавана 13 красавіка 2014.
• Пайс А. Как Эйнштейн получил Нобелевскую премию // Эйнштейновский сборник, 1982—1983. — М.: Наука, 1986. — С. 85—105..
• Паркер Б. Мечта Эйнштейна: В поисках единой теории строения Вселенной. — СПб.: Амфора, 2001. — ISBN 5-94278-141-9.
• Сноу Ч. П. Эйнштейн. — В книге: Портреты и размышления. — М.: Прогресс, 1985. — С. 137—156. — ISBN 5-94278-141-9.
• Френкель В. Я., Явелов Б. Е. Эйнштейн — изобретатель / Отв. ред. проф. Б. Г. Кузнецов.. — М.: Наука, 1982. — 161 с. — (История науки и техники). — 126 000 экз. (обл.)
• Френкель В. Я., Явелов Б. Е. Эйнштейн: изобретения и эксперимент. — 2-е выданне, переработанное и дополненное. — М.: Наука, 1990. — 239 с. — (История науки и техники). — ISBN 5-02-000802-8.
• Хофман Б. Альберт Эйнштейн — творец и бунтарь. — М.: Прогресс, 1983.
• Roger Highfield, Paul Carter. The Private Lives of Albert Einstein. — London: Faber and Faber, 1993. — ISBN 0-571-17170-2 (US ed. ISBN 0-312-11047-2).

Спасылкі

• Альберт Эйнштейн на сайте peoples.ru (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 студзеня 2009. Праверана 18 студзеня 2009.
• Альберт Эйнштейн на сайте vokrugsveta.ru (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 жніўня 2011. Праверана 18 студзеня 2009.
• Макс Борн. Альберт Эйнштейн и световые кванты // Успехи физических наук. — 1956. — Т. 59. — № 1.
• Куприянов, Алексей.. Научное сообщество против Академии: Как 85 лет назад Эйнштейн не получил Нобелевскую премию (нявызн.)(недаступная спасылка). Полит.ру (4 лістапада 2006). Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2011. Праверана 20 студзеня 2009.
• Смирнов, А. Р.. Альберт Эйнштейн: поиск единства в природе и обществе (нявызн.)(недаступная спасылка) (4 лістапада 2005). Архівавана з першакрыніцы 27 верасня 2011. Праверана 15 сакавіка 2009.
• Неизвестное письмо Эйнштейна уточняет его взгляды на религию (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 красавіка 2010. Праверана 11 красавіка 2010.
• Френкель В. Я. Пресса страны Советов против теории относительности // Вестник РАН. — 1994. — Т. 64. — № 1. — С. 50-55.
• Исторические анекдоты об Эйнштейне (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2008. Праверана 21 верасня 2009.
• Albert Einstein in the World Wide Web (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 чэрвеня 2011. Праверана 20 студзеня 2009.
• Albert Einstein — 747 рукапісаў, фатаграфій, дакументаў, архіў DigiBaeck (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 31 сакавіка 2013. Праверана 23 кастрычніка 2012.
• The Nobel Prize in Physics 1921 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 4 верасня 2011. Праверана 20 студзеня 2009.
• Беседы Эйнштейна с Рабиндранатом Тагором о природе реальности, 1930 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2015. Праверана 4 чэрвеня 2015.
• Біяграфія на Slounik.org
• Беларускі навуковец правярае тэорыю адноснасці Альберта Эйнштэйна
• Біяграфія на Geniuses.club