tourner

Walon (Rifondou)

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /tuːʀ.ˈne/ /tuːʀ.ˈnɛ/ /toːʀ.ˈnɛ/ /tuːʀ.ˈniː/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /tuːʀ.ˈne/
Ricepeures : nén rcepåve

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « tornare » (minme sinse).

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	toûne
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	tournez
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	tournans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	toûnnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	toûnrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	tournéve
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	toûne
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	tourné
Ôtes codjowaedjes	come wårder

tourner

(viebe å coplemint) fé ndaler e rond.
- Vos iroz tourner l' clé del buze, gn a l' feu ki brouye.
- Dji n' saveu d' ké costé tourner l' tiesse.
(viebe å coplemint) (tecnolodjeye) fabriker å tour.
- I lyi ont fwait tourner des pîs d’ tåve po si egzamin.
- I sait ddja bén tourner les boles do djeu d’ beyes.
(viebe å coplemint) mete di l' ôte des costés.
- Tournez vosse mwin.
(viebe å coplemint) fé fé a èn ôte çou ki vos vloz k' i fwaiye.
- I s' a leyî tourner
- Il est foirt po tourner les djins.
- Li prince-eveke vôreut seur bén tourner l'impreur po sayî di rwangnî totes les ahesses k' il a pierdou — Paul-Henri Thomsin, ratournant Li diâle è cwér, ine avinteûre di Bakelandt l’èspiyon di Napolèyon à Lîdje, 2009, p. 36 (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) fé l' toû di, aler dins totes les måjhons di (on viyaedje, on coulot), voyaedjî dins totes les coines di (on payis).
- Il ont stî tourner Bive po rén.
- Lu cåzéve bén — trop bén, djhént i les vîs — et k' i saveut fé li rclame e tournant les viyaedjes — Gaston Lucy (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) arindjî d' ene bele façon.
- I sait bén tourner les complimints.
- Come on fistou dvant vos tote mi frankisté ploye,
  Et dji n’ sai cmint tourner mes discours trop spineus— Martin Lejeune, "L’aveû" (fråze rifondowe).
(fizike) (v. sins coplemint) aler tot fjhant on rond.
- Li tere toûne åtoû do solea.
- Li rowe toûne so l' aessi.
- Sourdon loucant vosse rôbe ki s' disrôle et ki danse,
  Molén ki toûne, cloke ki xhiltêye, såvadjès fleurs ! — Louis Lagauche, "L' inmant", (1947), A l’Årdène, p. 146 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « åtoû ») sayî do hanter avou ene sakî.
- I vént cobén tourner åtoû d' leye.

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

2. aveur li tournisse. On dit eto: dôrner. Dj' a l' tiesse ki toûne. F. avoir le vertige.

3. candjî d' pårti. Il a tourné avou ls ôtes. On dit eto: ritourner.

4. aler sol costé. On djheut "håre" å tchvå po tourner a hintche. tourner so boton eraler did wice k' on vént. F. faire demi-tour.

5. bén roter, tot djåzant d' ene machine, on traeyin. Ça toûne bén, vosse pitit botike. F. fonctionner, marcher. ça toûne come on molén ça toûne e fjhant on bea brut, tot djåzant d' on vî moteur rifwait, evnd. tourner al vude u tourner sot a) tourner sins avancî, tot djåzant d' on visse. b) tourner sins fé avancî l' machine. Nodihu ! Vo rla co l' éndjole co ki toûne al vude. Mônî, doirmoz ? Gn a l' molén, vosse molén ki toûne sot (tchanson d' efants). rl a: racatourner, s' ewaerer. F. tourner à vide, se planter, ne plus répondre.

6. candjî d' on costé u d' l' ôte. bén tourner a) aveur ene veye oniesse. Elle a co bén toûrné. F. bien évoluer. b) bén aler. Tot l' bazår lyi toûne bén. tourner må divni målåjhey, tot djåzant del veye d' ene sakî ki n' shût nén les rîles. On djoû ou l' ôte, ça toûnrè må. må tourner : moenner ene nén oniesse veye, esse dibåtchî. F. mener une vie de débauche. Pu al fén, elle a må tourné, tantea ki si onke curé l' a rebalé amon s' pere å Belin. — Gaston Lucy (fråze rifondowe). rl a: må-tourné.

7. suri, tot djåzant do laecea. Li laecea a tourné, il a fwait trop tchôd.

8. divni bén rond, tot djåzant d' salådes. Les salådes kimincèt a tourner. F. pommer. rl a: tourné.

III. tourner a [viebe a nén droet coplement] si candjî a. La prizeure fwait tourner l' laecea a makêye. Si åme k' est tofer dressêye, pol droeteure et l' djustice, ni toûne måy a poûssire avou ses pôves oxheas. — Joseph Mignolet (fråze rifondowe). F. tourner en, se transformer en. tourner a rén a) ni pus aler, tot djåzant d' on botike, evnd. F. péricliter. Ça toûne a rén come les cabus då Djan do Cotlî. b) si distrure, tourner a poûssire. Ci pire la n' aléve nén po basti: ele tournéve a rén avou les plouves et les djalêyes (ramexhné pa J. Germain). F. se dégrader. c) esse distrût pa des vierméns. Li djårdinî esteut disbåtchî di vey ses beas rôzîs, féns emîlés, tourner a rén (C. Colonval). d) piede tot si oneur. Il a tourné a rén, e boevant. F. s'avilir. tourner a cou d' poyon; u: a cou d' botaye; u: a compote tourner a rén. fé tourner a borike fé pår assoti. Ti m' frè tourner a bourike. tourner a rosse, a tcharogne divni fén metchant.

IV. [viebe sins djin] (cwårdjeu) esse li coleur ki va (ki c' est l' atote).

- Cwè çk' i toûne ? Des makes.
- O mon Diu ké micmak I toûne des cours, i toûne des makes — Juliette Franquet (fråze rifondowe).

V. si tourner [v.pr.]

1. riwaitî do costé di, si mete so èn ôte costé. Cwand ça n' va nén, ti t' pous tourner come ti vous.

2. tourner on boket di s' coir. si tourner les pôces èn rén aveur a fé.

3. si rtourner, aveur di keure di. Est çk' i s' toûne, lu, nosse tayeur, s' on lyi ofrixh si ptite porcion d' gote ? (P.J. Dosimont). F. se faire des soucis, se soucier, avoir des complexes.

Ratourneures

tourner l' boure bate li boure avou on bultea a manike. F. baratter.
tourner l’ tiesse
tourner ses talons end aler.
tourner l’ dos u tourner l’ cou
1. esse metou e contråve sinse.
2. èn nén rwaitî (ene sakî). F. dédaigner.
3. Gn a tot ki vs toûne li cou gn a rén ki va. F. malchance, guignon, adversité.
Dji n' toûnreu ddja l' mwin pol ramasser Dji n' freu rén po-z awè ça. Franwal: ahåyant po: "Je ne lèverais pas le petit doigt".
tourner camizole u tourner cazake candjî d' idêye, di pårti politike, evnd. F. retourner sa veste.
tourner les rujhes les fé ndaler, et raveur åjhey. F. éluder les difficultés, résoudre les problèmes. rl a: problinme.
tourner (ene sacwè) a s' façon li vey come on l' vout bén. F. interpréter.
tourner ene lete el bén scrire. Il aveut bén tourné s' lete. F. rédiger, agencer, arranger.
tourner åtoû do pot èn nén dire direk çou k' on vout.
tourner a tos les vints candjî toltins d' avis. On dit eto: boerler avou les leus et bawyî avou les tchéns.
tourner a rén : waguer evoye.
- Minme nin one chabraque po l’ garanti
  Do frwèd, l’ gadelot stindu dins lès strins.
  Dès twèles d’aragnes à dispaurpî
  Pindenut do twèt qui toûne à rin
  — Jacques Desmet.
tourner a bråwe