Japonii

Japonii (japon.: 日本 Nippon / Nihon), täuz' oficialine nimi om Japonijan Valdkund (japon.: 日本国 Nippon-koku / Nihon-koku), om sar'hine valdkund Päivnouzmaižes Azijas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Tokio.

Japonijan Valdkund
日本国 (Nippon-koku / Nihon-koku)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Tokio
Eläjiden lugu (2018)	126,168,156 ristitud
Pind	377,915 km²
Kel'	japonan
Valdkundan pämez'	Naruhito-imperator
Päministr	Fumio Kisida
Religii	sintoizm, ateizm, buddizm, hristanuskond
Valüt	japonijan jen (JPY) (¥. 円)
Internet-domen	.jp
Telefonkod	+81
Aigvö	UTC+9

Valdkundan konstitucijan ühesanz' kirjutuz kel'dab sidä armijan olemaspäi, sodoihe ühtnemaspäi i sodan tedotamaspäi. Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad oma irdvaruitomuden kaičijaks.

Istorii

Paleolitine kul'tur läz 40 tuhad vot tagaz paneb Japonijan sarišton elänzoitmižen ezmäšt datad. Mehiden sirdandan severz'-se aldoid oli Japonijan sarištole, ristituiden-sirdanikoiden ezmäine sur' kogo tuli Suvipäivnouzmaižes Azijaspäi 10. voz'tuhas edel meiden erad, jäl'gmäine — Kitaišpäi i Korejaspäi läz 500. vot EME.

Japonine periodizacii jagab istorijad 6 aigaks, aigad alajagasoiš 16 pordoks. Avol'jaižed mail'male pordod vajehtihe izoläcijan pordoil. Ezmäine Dzimmu-imperator ohjasti valdkundal vspäi 660 EME. 8. voz'sadal meiden erad ezmäine keskustoittud japonine valdkund oli pandud sen-žo pälidnoiden keskusenke — Kioto. Feodaližen rouhusen i sögunkundoiden pord (1192−1868) sündui samurajiden seižust.

Satusekaz lähtend izoläcijaspäi Meidzin restavracijan aigan vei ižandust änikoičendannoks. Vozil 1904−1905 Venälaiž-Japonine soda oli Venäman da Japonižen imperijoiden keskes.

Vl 1931 Japonijan imperijan sodaväged otiba Man'čžurijan territorijad pätamha londuseližiden varoiden vajaguden problemad. Vl 1933 imperii läksi Nacijoiden Ühtnendaspäi. Vozil 1941−1945 Japonii ühtni Toižhe mail'man sodha i oli okkupiruidud AÜV:oil sodan lopus. Amerikaižed sodabazad da sodaväged sijadasoiš Japonijas tähäsai.

Valdkundan Konstitucii (japon.: 憲法 kempo:) om Meidzi-aigaspäi, tuli väghe vl 1890. Japonijan ohjastuz da okkupacijan väged vaumičiba revolücižid kohendusid sihe, ned tuliba väghe vn 1947 3. päiväl semendkud, sil aigalpäi ni üht kohendust sihe ei olend. Sen paloin, sodamehed ei voigoi nügüd' rata ministrikš, tazostihe naižiden i mehiden oiktusid. Vspäi 1956 Japonii om ÜRO:n ühtnijan.

Vodele 1970 Japonii kändihe valdkundaks kahtendenke surtte kapitalistiženke ižandusenke mail'mas (vl 2015 nellänz' surtte mail'mas).

Geografijan andmused

Japonijan topografine kart.

Kaik om 6 852 sared Japonijan sarištos. Kaikiš surembad niišpäi oma Honšü, Hokkaido, Küšü da Sikoku, ned ottas sarišton 97% territorijad. Kuiv ma — 364,4 tuh. km² (vl 2006), saum vezid om 1/33 (13,5 tuh. km²).

Japonii om sar'hine valdkund, ei ole valdkundröunoid madme. Lähembaižed valdkundad oma Venäma, Suvikorei da Kitai (sen Taivan'). Randanpird — 29 751 km. Japonijan suvipäivlaskmaižed randad lainištab Kitain Päivnouzmmeri, lodehližed randad — Japonijan meri, Hokkaidon pohjoižed randad — Ohotskan meri, südäirandad — Japonijan südäimeri. Kaik nened mered mülüdas Tünen valdmeren basseinha.

Reljef om mägikaz, mäged ottas valdkundan koume nelländest. Lumi venub kaikenaigašti korktil mägenpäil. Kaikiš korktemb čokkoim om Fudzi-vulkan (3 776 m). Kaik om 108 aktivišt vulkanad valdkundas. Lujad manrehkaidused oma paksud, oleskeleb ühesa pen't manrehkaidust päiveses valdkundas keskmäras. Joged oma lühüdad, no tihedaks sijatud da täuz'vezižed. Kaikiš suremb reskveden järv om Biv-järv 670 nellikkilometrad pindanke.

Klimat om arktižes vöspäi mägiden pautkil subtropižhe vöhösai suvisaril. Lähine tulleikaz valdmeri poleneb räkäd kaikil sijil. Meritorokad oleldas paksus kezan lopus.

Londuseližed varad oma reskvezi, londuseline gaz, kivihil', rik, jod, kuld. Kivivoin da metalloiden varad oma pened (raudkivend, marganc, hahktin, cink, vas'k, hrom, hobed).

Politine sistem

Japonijan parlamentan pert' Tokios.

Ohjandusen form om unitarine konstitucine parlamentine monarhii. Valdkundan pämez' da simvol om imperator, vs 2019 semendkun 1. päiväspäi Naruhito, 126nz' lugul. Hänen ohjastusen aig nimitase Reiva:ks (令和).

Parlament (japon.: 国会 kokkai) om käskusenandajaks tobmudeks täuzin. Se om kaks'kodine, om olmas vspäi 1890, 717 ühtnijanke. Üläkodi om Nevonikoiden kodi (japon.: 参議院 sangi-in) 242 nevonikanke, kaik rahvaz valičeb heid kudeks vodeks, pol' udištase jogahižes koumes vodes. Alakodi om Ezitajiden kodi (japon.: 衆議院 šü:gi-in), siš om 475 deputatad, kaik rahvaz valičeb heid nelläks vodeks. Rahvahanikad oma valičemižoiktusenke 20-voččes igäspäi.

Imperator paneb päministrad (ministrišton ezimest) radsijale parlamentan taričendan mödhe sen ühtnijoišpäi. Ministrišton ezimez' (japon.: 内閣総理大臣 Naikaku-sōri-daidzin vai 首相 Šüšö:) om radonoigendajan tobmuden pämez', hän formiruib ohjastust. Fumio Kisida radab päministran vs 2021 redukun 4. päiväspäi, valdkundan Rounantagaižiden azjoiden ministr vll 2013−2017. Jošihide Suga radoi edeližeks päministraks (vn 2020 sügüz'kuspäi).

Käskuzkundaline sistem om nell'tazopindaline. Imperator paneb Ülembaižen Käskuzkundan päühtnijoid ohjastusen taričendan mödhe. Oiktuzline sistem (kuz' kodeksad) baziruiše kontinentaližel (germanižel) oiktusel. Konstitucijan mödhe, parlamentan joga käskuz otab väged vaiše imperatoran hüvästusen («promul'giruindan») jäl'ghe.

Parlamentan ühtnijoiden üläkodin järgenduseližed valičendad oliba vn 2016 10. päiväl heinkud (pol') i vn 2019 21. päiväl heinkud (pol'), alakodin — vn 2017 22. päiväl redukud (48. kucund). Sijaližen tobmuden üläühthižed valičendad mäniba vn 2015 12. päiväl sulakud, ned oleldas kerdan nelläs vodes.

Administrativine jagand

   Kacu kirjutuz: Japonijan administrativiž-territorialine jagand.

Kaik om 47 prefekturad Japonijas, om ičeze tobmusen aluzkundoid kaikuččes: gubernator, käskusenandmižsuim da administrativine bürokratii.

Eläjad

Üläkorktad sauvused Tokion Sindzüku-rajonas.

Kaikiš suremb ristitišt oli 128 057 352 eläjad vn 2010 rahvahanlugemižen mödhe, sil aigalpäi eläjiden lugu poleneb jogo vodel. Ühesa japonijalašt kümnespäi elädas lidnoiš.

Rahvahad (2016): japonijalaižed — 98,1%, kitajalaižed — 0,5%, korejalaižed — 0,4%, toižed rahvahad — 1,0% (sidä kesken enamba filippinalaižid, vjetnamalaižid i brazilijalaižid).

Uskondan mödhe (2015): sintoistad — 70,4%, buddistad — 69,8%, hristanuskojad — 1,5%, toižed uskojad i religijatomad — 6,9%. Äjad sintoistad oma buddistad-ki ühten aigan.

Mail'man kaikiš suremb lidnaglomeracii sijadase Japonijas — enamba 30 mln ristituid elädas Tokios da läz sidä.

Toižed 11 lidnad-millionerad (vl 2010, surembaspäi penembha): Jokoham, Osak, Nagoi, Sapporo, Kobe, Kioto, Fukuok, Kavasaki, Saitam, Hirošima, Sendai. Kaik 786 lidnad oli valdkundas vl 2010.

Ižanduz

Bankad, sal'hen samine kapitalan vendal toižihe maihe i holitišiden sarakod oma ižandusen znamasižeks palaks. Tatanmaine tegimišt baziruiše importiruidud torhudel tobjimalaz, osttas energokandajid i kivendoid, no sadas sijaližid sauvomižmineraloid. Ümbriradai tegimišt om äitahkoine, sen päsarakod: avtosauvomine, laivansauvomine, elektrotehnine sarak i kompjuterpaloiden tehmine, tegimištrobotoiden pästand, himine i kivivoihimine sarakod, raudan metallurgii. Sauvond i maižanduz oma šingotadud, valdkund varatoitab ičtaze risal täuzin.

Kaikiš järedad finansiž-tegimištoližed gruppad (japon.: 系列 keiretsu):

• «Mitsubishi UFJ Financial Group» («Toyota Group», «Mitsubishi Group» i enzne «Sanwa Group»);
• «Sumitomo Mitsui Financial Group» («Sumitomo Group» i «Mitsui Group»);
• «Mizuho Financial Group» (ühtenzoittas enččiden «Fuyo Group», «Dai-Ichi Kangyo Group» i «Industrial Bank of Japan»-gruppiden korporacijoid).

Japonijan i AÜV:oiden avoinuded biržale korporacijad oma ripmas toine toižespäi, sätas ühtmut.

Pätorguindpartnörad: Kitai, AÜV, Korejan Tazovaldkund, Avstralii, nene nell' valdkundad andoiba vendan irdpolele i tondan südäimehe läz pol't vl 2015.

Irdkosketused

• Japonijan imperatoran kodiižandusen agentusen oficialine sait. (jap.) (angl.)
• Japonijan parlamentan üläkodin oficialine sait (sangiin.go.jp). (jap.) (angl.)
• Japonijan parlamentan alakodin oficialine sait (shugiin.go.jp). (jap.) (angl.)
• Japonijan ministrišton oficialine sait (cao.go.jp). (jap.) (angl.)