Gezegen

Başlığın diğer anlamları için Gezegen (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Ölçeğiyle verilmiş Güneş Sistemi'nin sekiz gezegeni (yukarıdan aşağıya ve soldan sağa): Satürn, Jüpiter, Uranüs, Neptün (dış gezegenler), Dünya, Venüs, Mars ve Merkür (iç gezegenler)

Gezegen, genellikle bir yıldızın, yıldız kalıntısının veya kahverengi cücenin yörüngesinde bulunan, yuvarlak hâle gelmiş bir astronomik cisimdir. Güneş Sistemi'nde, gezegen teriminin en kısıtlayıcı tanımına göre sekiz gezegen bulunmaktadır. Bunlar, Güneş Sistemi'nin karasal gezegenleri Merkür, Venüs, Dünya ve Mars ile dev gezegenleri Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Gezegen oluşumuna dair mevcut en iyi teori, bir yıldızlararası bulutun, bir bulutsunun kendi içine çökmesi sonucu bir önyıldız ve bunun yörüngesinde dönen bir öngezegen diski meydana getirdiğini öne süren bulutsu hipotezidir. Bu teoriye göre gezegenler, diskte bulunan maddelerin kütleçekimin etkisiyle kademeli olarak birikmesiyle oluşur ve büyür. Bu sürece de yığılma denir.

Gezegen sözcüğü gezmek fiilinden türemiştir. Antik Çağ'da gezegen terimi, Güneş, Ay ve yıldızların arka planında hareket eden ve çıplak gözle görülebilen beş ışık noktasını; yani Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn'ü ifade ediyordu. Gezegenlerin tarihsel olarak dini çağrışımları olmuştur. Dünya tarihinde birçok kültür, gök cisimlerini tanrılarla özdeşleştirmiştir. Mitoloji ve folklorla olan bu bağlantılar, Güneş Sistemi'nde keşfedilen yeni gök cisimlerinin isimlendirilmesinde devam etmektedir. 16. ve 17. yüzyıllarda günmerkezliliğin, yermerkezliliğin yerini almasıyla Dünya da bir gezegen olarak kabul edilmiştir.

Teleskobun gelişmesiyle birlikte gezegen teriminin anlamı Dünya dışındaki gezegenlerin uyduları; buz devleri Uranüs ve Neptün'ü; Ceres ve daha sonra asteroit kuşağının bir parçası olduğu anlaşılan diğer gök cisimleri; Kuiper Kuşağı olarak bilinen buzlu cisimler topluluğunun en büyük üyesi olan Plüton gibi, çıplak gözle görülemeyen cisimleri de kapsayacak şekilde genişledi. Kuiper Kuşağı'ndaki diğer büyük cisimlerin, özellikle de Eris'in keşfi, bir gezegenin tam olarak nasıl tanımlanacağı konusunda tartışmalara yol açtı. 2006 yılında Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), Güneş Sistemi'ndeki dört karasal gezegeni ve dört dev gezegeni gezegen kategorisine yerleştiren bir tanım yayınladı. Bu tanıma göre Ceres, Plüton ve Eris cüce gezegen kategorisinde yer almaktadır. Birçok gezegen bilimci yine de gezegen terimini cüce gezegenlerin yanı sıra Ay gibi yuvarlak uyduları da kapsayacak şekilde daha geniş bir anlamda kullanmaya devam etmiştir.

Astronomideki gelişmeler, Güneş Sistemi dışında bulunan ve ötegezegen olarak adlandırılan beş binden fazla gezegenin keşfedilmesini sağlamıştır. Bunlar genellikle 51 Pegasi b gibi ana yıldızlarına yakın yörüngede bulunan sıcak Jüpiterler ve HD 20782 b'de gözlemlenebilen oldukça eksantrik yörüngeler gibi Güneş Sistemi gezegenlerinin sahip olmadığı olağandışı özellikler göstermektedir. Kahverengi cücelerin ve Jüpiter'den daha büyük gezegenlerin keşfi, bir gezegen ile yıldız arasındaki çizginin tam olarak nerede çizileceğine ilişkin tanımlama tartışmalarını da alevlendirmiştir. Çok sayıda ötegezegenin yıldızlarının yaşanabilir bölgelerinde (yani gezegen yüzeyinde suyun sıvı hâlde var olabileceği) bulunduğu tespit edilmiştir. Dünya, günümüzde yaşama ev sahipliği yaptığı bilinen tek gezegendir.

Oluşum

Ana madde: Bulutsu hipotezi

İllüstrasyonlar

Bir öngezegen diski

Öngezegenlerin gezegen oluşumu sırasında çarpışması

Gezegenlerin nasıl oluştuğu kesin bir şekilde bilinmemektedir. Gezegenlerin bir bulutsunun ince bir gaz ve toz diskine çökmesi ile oluşması yönündeki teori, en çok kabul gören gezegen oluşumu teorisidir. Çekirdekte dönmekte olan bir ön gezegen diskiyle çevrili bir önyıldız oluşur. Yığılma (bir esnek olmayan çarpışma süreci) yoluyla diskteki toz parçacıkları sürekli olarak kütle biriktirerek daha büyük cisimler meydana getirir. Gezegencikler olarak bilinen bölgesel kütle yoğunlaşmaları oluşur ve kütle çekimleri sayesinde daha fazla maddeyi çekerek yığılma sürecini hızlandırırlar. Bu yoğunlaşmalar, kütle çekiminin etkisiyle içe doğru çökerek öngezegenleri oluşturana kadar daha da sıklaşır. Bir gezegen, Mars'ın kütlesinden biraz daha büyük bir kütleye ulaştıktan sonra geniş çaplı bir atmosfer biriktirmeye başlar. Bu durum gezegenciklerin atmosfer sürüklenmesi yoluyla yakalanma oranını büyük ölçüde artırır. Katı ve gaz maddelerin yığılma geçmişine bağlı olarak bir dev gezegen, buz devi ya da bir karasal gezegen oluşabilir. Jüpiter, Satürn ve Uranüs'ün düzenli uydularının da benzer şekilde oluştuğu düşünülmektedir ancak Triton muhtemelen Neptün tarafından yakalandı ve Dünya'nın uydusu Ay ile Plüton'un uydusu Charon çarpışmalar sonucu oluşmuş olabilir.

Bir önyıldız tutuşup bir yıldız hâline gelecek kadar büyüdüğünde, geride kalan disk fotobuharlaşma, Güneş rüzgârı, Poynting-Robertson sürüklenmesi ve diğer benzer etkilerle içeriden dışarıya doğru uzaklaşarak kaybedilir. Bundan sonra dahi birbirleri veya bir yıldızın yörüngesinde dönen öngezegenler varlıklarını sürdürebilir fakat birçoğu zaman içinde birbirleriyle çarpışarak daha büyük bir gezegen oluşturur ya da içeriğindeki maddeleri etrafına yayarak bu maddelerin kendilerinden daha büyük öngezegen veya gezegenler tarafından emilmesine sebep olurlar. Yeterince büyük hale gelen bu gök cisimleri, komşu yörüngelerindeki maddenin büyük çoğunluğunu yakalayarak birer gezegene dönüşürler. Çarpışma yaşamamış öngezegenler bir kütle çekimsel yakalanma süreciyle gezegenlerin doğal uydusu haline gelebilir ya da diğer gök cisimlerinin kuşaklarında kalarak cüce gezegen veya küçük cisimlere dönüşebilirler.

Süpernova kalıntısı püskürüğü, gezegen oluşumunu sağlayan maddeleri üretirken.

Daha küçük gezegenciklerin kuvvetli çarpması (ve aynı zamanda radyoaktif bozunma) büyümekte olan gezegeni ısıtacak ve en azından kısmen erimesine yol açacaktır. Gezegenin içi kütle bakımından farklılaşmaya başlayarak daha yoğun bir çekirdek oluşumuna sebep olur. Daha küçük karasal gezegenler bu yığılma nedeniyle atmosferlerinin büyük çoğunluğunu kaybederler ancak kaybolan gazlar, gezegenin mantosundan gaz çıkışıyla ve sonradan kuyruklu yıldızların etkisiyle yenilenebilir (daha küçük gezegenler ise elde ettikleri tüm atmosferi çeşitli kaçış süreçleriyle kaybederler).

Güneş dışındaki yıldızların etrafında gezegen sistemlerinin bulunduğunun keşfi ve gözlemiyle bu hesabı detaylandırmak, gözden geçirmek ve hatta yenilemek mümkün hale gelmektedir. Atom numarası 2'den (helyum) büyük olan elementlerin bolluğunu tanımlayan metallik düzeyi teriminin, bir yıldızın gezegenlere sahip olma olasılığını belirlediği düşünülmektedir. Bu nedenle, metal açısından zengin bir öbek I yıldızının, metal açısından fakir bir öbek II yıldızından muhtemelen daha büyük çapta bir gezegen sistemine sahip olacağı düşünülmektedir.

Güneş Sistemi'ndeki gezegenler

Ana madde: Güneş Sistemi

Ayrıca bakınız: Güneş Sistemi'ndeki kütleçekimiyle yuvarlak hâle gelmiş gök cisimleri listesi

Güneş Sistemi - boyutlar ölçeklidir ancak uzaklıklar ölçekli değildir

Güneş ve Güneş Sistemi'nin sekiz gezegeni

Güneş Sistemi'nin iç gezegenleri Merkür, Venüs, Dünya ve Mars

Dört dev gezegen Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün, Güneş ve birkaç güneş lekesine karşı

IAU tanımına göre Güneş Sistemi'nde sekiz gezegen vardır. Bunlar Güneş'e yakınlık sıralarına göre en yakınından en uzaktakine sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Jüpiter, Güneş Sistemi'ndeki en büyük gezegen olup, Dünya'nın 318 katı kadar kütleye sahiptir. Merkür ise 0,055 Dünya kütlesindedir ve en Güneş Sistemi'ndeki en küçük gezegendir.

Güneş Sistemi'ndeki gezegenler bileşimlerine göre kategorilere ayrılabilirler. Karasal gezegenler Dünya'ya benzer ve çoğunluğu kayaç ve metalden oluşur. Merkür, Venüs, Dünya ve Mars, Güneş Sistemi'ndeki karasal gezegenlerdir. Dünya Güneş Sistemi'ndeki en büyük karasal gezegendir. Dev gezegenler olan Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün, karasal gezegenlerden dikkate değer ölçüde daha büyüktür. Bileşim olarak karasal gezegenlerden farklıdırlar. Birer gaz devi olan Jüpiter ve Satürn temel olarak hidrojen ve helyumdan oluşur ve Güneş Sistemi'ndeki en yüksek kütleli gezegenlerdir. Satürn 95 Dünya kütlesiyle Jüpiter'in ancak üçte biri kadardır. Buz devleri olan Uranüs ve Neptün ana olarak su, metan ve amonyak gibi düşük kaynama noktalı maddelerden oluşur ve hidrojen ile helyumdan oluşan yoğun bir atmosfere sahiptirler. Gaz devlerinden kıyasla daha düşük kütlelilerdir (14 ila 17 Dünya kütlesi).

Cüce gezegenler kütleçekim etkisiyle yuvarlak hâldedirler ancak yörüngelerini diğer gökcisimlerinden temizlemiş değildirler. Güneş'ten ortalama uzaklık sırasına göre, gökbilimciler arasında genel kabul görenler Ceres, Orcus, Plüton, Haumea, Quaoar, Makemake, Gonggong, Eris ve Sedna'dır. Ceres, Mars ve Jüpiter'in yörüngeleri arasında yer alan asteroit kuşağındaki en büyük gök cismidir. Diğer sekizinin hepsi Neptün ötesi yörüngede dönmektedir. Orcus, Plüton, Haumea, Quaoar ve Makemake, Neptün'ün yörüngesinin ötesinde bulunan Kuiper Kuşağı'nda bulunmaktadır. Gonggong ve Eris, biraz daha uzakta bulunan ve Neptün ile etkileşimlerde Kuiper Kuşağı'na göre nispeten daha kararsız olan dağınık diskte bulunmaktadır. Sedna bilinen en büyük ayrık cisimdir. Ayrık cisimler hiçbir zaman Güneş Sistemi gezegenlerden herhangi biriyle etkileşime girecek kadar Güneş'e yaklaşmazlar ve yörüngelerinin kökenleri de hâlâ tartışılmaktadır. Katı bir yüzeye sahip olmaları bakımından dokuzu da karasal gezegenlere benzemektedir ancak kayaç ve metal yerine buz ve kayaçtan meydana gelmişlerdir. Dahası hepsi Merkür'den daha küçüktür; Plüton bilinen en büyük cüce gezegen, Eris ise en yüksek kütleli cüce gezegendir.

Güneş Sistemi'nde az on dokuz gezegen kütleli uydu veya uydu gezegen (elipsoidal şekiller alabilecek kadar büyük uydular) vardır:

• Dünya'nın uydusu: Ay
• Jüpiter'in dört uydusu: İo, Europa, Ganymede ve Callisto
• Satürn'ün yedi uydusu: Mimas, Enceladus, Tethys, Dione, Rhea, Titan ve Iapetus
• Uranüs'ün beş uydusu: Miranda, Ariel, Umbriel, Titania ve Oberon
• Neptün'ün bir uydusu: Triton
• Plüton'un bir uydusu: Charon

Ay, İo ve Europa karasal gezegenlere benzer bileşimlere sahiptir; diğerleri cüce gezegenler gibi buz ve kayadan, Tethys ise neredeyse saf buzdan oluşur. Europa genellikle buzlu bir gezegen olarak kabul edilir çünkü yüzeyindeki buz tabakası iç kısmının incelenmesini zorlaştırır. Ganymede ve Titan yarıçap olarak Merkür'den daha büyüktür. Callisto'nun da yarıçapı neredeyse Merkür'e eşittir fakat üçünün de kütlesi Merkür'e kıyasla daha azdır. Mimas, Dünya'nın kütlesinin yaklaşık altı milyonda biri kadar olan kütlesiyle genel olarak jeofiziksel gezegen olduğu kabul edilen en küçük cisimdir, ancak jeofiziksel anlamda gezegen sayılamayacak daha büyük birçok cisim bulunmaktadır (örneğin Salacia).

Güneş Sistemi'ndeki jeofiziksel gezegenlerin sayısı bilinmemektedir. Önceleri potansiyel olarak yüzlerce sayıda olduğu düşünülürken artık sadece çift haneli sayılarla ifade edilecek kadar düşük sayılarda oldukları tahmin edilmektedir.

Ötegezegenler

Ana madde: Ötegezegen

Ağustos 2023'e kadar her yıl keşfedilen ötegezegen sayıları (veriler NASA Ötegezegen Arşivi'nden alınmıştır).

Ötegezegen (Güneş dışı gezegen), Güneş Sistemi'nin dışında bulunan gezegenlere verilen isimdir. 20 Ağustos 2024 itibarıyla, 4.963 gezegen sisteminde varlığı doğrulanmış 7.255 ötegezegen bulunmaktadır ve bu gezegen sistemlerinden 1.015 kadarı birden fazla gezegene sahiptir. Kütleçekimsel mikromercekleme verilerini analiz eden 2012 tarihli bir araştırmanın sonucuna göre, Samanyolu'ndaki her yıldızın yörüngesinde ortalama en az 1,6 bağlı gezegen olduğu tahmin edilmektedir.

1992'nin başlarında, radyo astronomları Aleksander Wolszczan ve Dale Frail, PSR B1257+12 adlı pulsarın yörüngesinde dönen iki gezegenin keşfini duyurdular. Bu keşif doğrulanmış olup, genellikle ötegezegenlerin ilk kesin tespiti olarak kabul edilmektedir. Bu pulsar gezegenlerinin, gezegen oluşumunun ikinci evresinde pulsarı üreten süpernovanın olağandışı kalıntılarından oluştuklarına ya da süpernovadan kurtulduktan sonra mevcut yörüngelerine bozunan dev gezegenlerden arta kalan katı çekirdekler oldukları düşünülmektedir.

Sıradan bir anakol yıldızının yörüngesindeki bir ötegezegenin ilk doğrulanmış keşfi, Cenevre Üniversitesi'nden Michel Mayor ve Didier Queloz'un 51 Pegasi civarında bir ötegezegen tespitini duyurduğu 6 Ekim 1995 tarihinde gerçekleşti. Bu tarihten uzay aracı Kepler'in yeni keşiflerine kadar bilinen bütün ötegezegenler, kütle olarak Jüpiter ile karşılaştırılabilir veya daha kolay tespit edilebilmeleri dolayısıyla Jüpiter'den daha büyük gaz devleriydi. Kepler'in aday gezegenler kataloğu, boyut bakımından çoğunlukla Neptün büyüklüğündeki gezegenlerden Merkür'den daha küçük gezegenlere kadar değişiklik gösterir.

20 Aralık 2011'de Kepler Uzay Teleskobu ekibi, Güneş benzeri bir yıldız olan Kepler-20'nin yörüngesinde dönen ilk Dünya büyüklüğündeki ötegezegenler olan Kepler-20e ve Kepler-20f'nin keşfini bildirdi. O zamandan bu yana, yaklaşık olarak Dünya ile aynı büyüklükte 100'den fazla gezegen tespit edildi ve bunların 20'si yörüngesinde oldukları yıldızlarının yaşanabilir bölgesinde (yeterli atmosferik basınç sağlandığında karasal bir gezegenin yüzeyinde sıvı su bulundurabileceği yörünge aralığı) bulunmaktadır. Güneş benzeri her 5 yıldızdan 1'inin yaşanabilir bölgesinde "Dünya büyüklüğünde" bir gezegen bulunmaktadır, bu nedenle en yakınının Dünya'dan 12 ışıkyılı uzaklıkta olduğu düşünülmektedir. Bu tür karasal gezegenlerin oluşum sıklığı, Samanyolu'ndaki akıllı ve iletişim kurabilen uygarlıkların sayısını tahmin eden Drake denklemindeki değişkenlerden biridir.

Dünya gibi kayalık olabilen dev dünyalar veya Neptün gibi uçucu madde ve gazların karışımından oluşan mini neptünler gibi Güneş Sistemi'nde olmayan bazı gezegen çeşitleri bulunmaktadır. Dünya'nın kütlesinin yaklaşık iki katından daha az olan gökcisimlerinin Dünya gibi kayalık olması beklenir. Fakat iki katından fazla olan gökcisimleri, Neptün gibi uçucu maddelerin ve gazların bir karışımından meydana gelir. Dünya'nın yarıçapının 1,75 katı, bu iki gezegen çeşidi arasında olası bir ayrım noktasıdır.

Dünya'nın kütlesinin 5,5-10,4 katı kütleye sahip Gliese 581c gezegeni, potansiyel anlamda yaşanabilir bölgede olduğu için ilk keşfedildiğinde dikkat çekti fakat daha sonraki çalışmalarda bu gezegenin yaşanabilir olması için yıldızına çok yakında bulunduğu sonucuna varıldı. Kahverengi cüceler içinde değerlendirilebilecek ve Jüpiter'den daha büyük gezegenlerin varlığı da bilinmektedir.

Ana yıldızlarına Güneş Sistemi'ndeki herhangi bir gezegenin Güneş'e olan yakınlığına göre çok daha yakın olan ötegezegenler bulunmuştur. Güneş'e 0,4 AU ile en yakın gezegen olan Merkür'ün Güneş etrafındanki bir turu 88 gün sürerken, ultra kısa dönemli gezegenler bir günden daha kısa sürede bir tam turu tamamlayabilmektedir. Kepler-11 sisteminde Merkür'ünkinden daha ufak yörüngede dönen beş gezegen vardır ve bu gezegenlerin hepsi Merkür'den çok daha büyüktür. Yörüngesinde bulundukları yıldıza çok yakın olduğu için buharlaşmadan ötürü sadece geriye kalan çekirdekten ibaret kitonyen gezegenlere dönüşen 51 Pegasi b gibi sıcak Jüpiterler bulunmaktadır. Yıldızlarından çok daha uzakta olan ötegezegenler de bulunmaktadır. Neptün, Güneş'ten 30 AU uzaklıktadır ve Güneş etrafında tam tur atması 165 yıl sürer fakat yıldızlarından binlerce AU uzaklıkta olan ve kendi yıldızlarının etrafında bir tam tur atması bir milyon yıldan fazla süren ötegezegenler vardır (örneğin COCONUTS-2b).

Nitelikler

Her gezegenin benzersiz fiziksel özellikleri olmasına rağmen, aralarında birçok ortak nokta vardır. Halkalar veya doğal uydular gibi özelliklerden bazıları henüz yalnızca Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerde gözlemlenirken diğer bazı özellikler de ötegezegenlerde sıkça gözlemlenir.

Dinamik özellikler

Yörünge

Ana maddeler: Yörünge ve yörünge öğeleri

Ayrıca bakınız: Kepler'in gezegensel hareket yasaları ve Ötegezegenlerin yörüngesel ve fiziksel parametreleri § Yörünge parametreleri

Plüton'unkine kıyasla Neptün'ün yörüngesi. Plüton'un yörüngesinin, Neptün'ün yörüngesine göre uzamasına (dış merkezlik) ve ekliptikle arasındaki geniş açıya (eğiklik) dikkat edin.

Güneş Sistemi'ndeki tüm gezegenler Güneş'in etrafında Güneş'in kendi etrafında döndüğü yönde döner. Bu yön Güneş'in kuzey kutbunun üzerinden bakıldığında saat yönünün tersinedir. En az bir güneş dışı gezegenin, WASP-17b'nin, Güneş'in dönüşünün tersi yönde bir yörüngede olduğu bulundu. Bir gezegenin yörüngesini baştan sona bir kez tamamlamasına o gezegenin yörünge periyodu veya yılı denir.

Hiçbir gezegenin yörüngesi tam olarak dairesel değildir ve bu nedenle her birinin etrafında döndüğü yıldızdan uzaklığı yıl boyunca değişir. Bir gezegenin yıldızına en yakın olduğu noktaya Güneş Sistemi'nde periastron veya perihelion (günberi) adı verilirken, yıldızdan en uzak mesafesine de apastron (veya aphelion, Türkçe günöte) adı verilir. Bir gezegen periastron'a yaklaşırken, tıpkı Dünya'da yere düşen bir nesnenin düşerken hızlanması gibi, yerçekimi potansiyel enerjisi kinetik enerjiye dönüşür ve hızlanır. Gezegen apastron'a yaklaştığındaysa, tıpkı Dünya'da yukarı doğru fırlatılan bir nesnenin yavaşlaması gibi, yörüngesinin en ucuna yaklaştığı için yavaşlar.

Her gezegenin yörüngesi bir dizi öğeyle tanımlanır:

• Bir yörüngedeki dış merkezlik, gezegenin eliptik (oval) yörüngesinin uzama derecesini açıklar. Düşük dış merkezlikli gezegenler daha dairesel yörüngelere sahipken, yüksek dış merkezlikli gezegenler daha eliptik yörüngelere sahiptir. Güneş Sistemi'ndeki gezegenler ve büyük uyduları nispeten düşük dış merkezliklere ve bu nedenle neredeyse daire şeklindeki yörüngelere sahiptir. Kuyruklu yıldızlar, birçok Kuiper Kuşağı cismi ve birkaç ötegezegen ise çok yüksek dış merkezliklere ve bu nedenle son derece eliptik yörüngelere sahiptir.
• Yarı büyük eksen, gezegenin yörüngesinin boyutunu verir. Bu, gezegenin eliptik yörüngesinin orta noktasından en uzun çapına olan mesafedir. Bu mesafe, hiçbir gezegen yörüngesinde yıldızın tam olarak merkez noktada bulunmadığı için apastron ile aynı değildir.
• Bir gezegenin yörünge eğikliği, yörüngesinin kurulu bir referans düzlemine göre ne kadar yukarı veya aşağıya eğik olduğunu belirtir. Güneş Sistemi'nde referans düzlemi, Dünya'nın yörüngesi olan ekliptik düzlemdir. Ötegezegenler için gökyüzü düzlemi veya gök düzlemi olarak bilinen bu düzlem, Dünya'dan bakıldığında gözlemcinin görüş çizgisine dik olan düzlemdir. Güneş Sistemi'nin sekiz gezegeni, ekliptiğe çok yakın bir şekilde yer alırken, kuyruklu yıldızlar ve Plüton gibi Kuiper Kuşağı cisimleri ekliptiğin çok daha uç açılarında bulunurlar. Büyük uydular genellikle uydusu oldukları gezegenlerin ekvatorlarına göre çok eğik durumda değildir, ancak Dünya'nın uydusu Ay, Satürn'ün uydusu Iapetus ve Neptün'ün uydusu Triton birer istisnadır. Triton, gezegeninin dönüş yönünün tersine, yani geri yönlü yörüngeye sahip olan büyük uydular arasında benzersizdir.
• Bir gezegenin referans düzlemi üzerinden yukarı ve aşağı geçtiği noktalara çıkış ve iniş düğümleri denir. Çıkış düğümü boylamı, referans düzleminin 0 boylamı ile gezegenin çıkış düğümü arasındaki açıdır. Enberi açısı (Güneş Sistemi'nin perihelyonu) ise bir gezegenin çıkış düğümüyle yıldıza en yakın olduğu nokta arasındaki açıdır.

Eksen eğikliği

Ana madde: Eksen eğikliği

Dünya'nın eksen eğikliği, yaklaşık olarak 23,4°'dir. Bu değer, 41.000 yıllık bir döngüde 22,1° ile 24,5° arasında salınır ve şu anda azalmaktadır.

Gezegenlerin ekseni eğikliklerinde farklı dereceler bulunur; yıldızlarının ekvator düzlemine göre bir açıyla dönerler. Bu, her yarım kürenin yıl boyunca aldığı ışık miktarının değişmesine neden olur; kuzey yarım küre yıldızdan uzaklaştığında, güney yarım küre yıldıza doğru yönelir veya bunun tam tersi gerçekleşir. Her gezegenin dolayısıyla mevsimleri vardır ve bu da yıl boyunca iklimde değişikliklere yol açar. Her yarım kürenin yıldızına en uzak veya en yakın olduğu zamanlara gündönümü adı verilir. Her gezegenin yörüngesi boyunca iki gündönümü vardır; bir yarım küre yaz gündönümünde en uzun gündeyken diğer yarım kürede ise kış gündönümünde en kısa gün gerçekleşir. Her yarım kürenin aldığı ışık ve ısı miktarındaki fark, gezegenin her iki yarısı için hava durumunda yıllık değişikliklere neden olur. Jüpiter'in eksen eğikliği çok küçüktür, bu yüzden mevsimden mevsime gerçekleşen değişiklikler minimum düzeydedir; Uranüs ise aşırı düzeyde eksen eğikliğine sahiptir ve neredeyse yan yatmış durumdadır. Bu da Uranüs'ün yarım kürelerinin gündönümleri sırasında sürekli olarak güneş ışığına veya karanlığa maruz kaldığı anlamına gelir. Güneş Sistemi'nde, Merkür, Venüs, Ceres ve Jüpiter'de çok küçük eksen eğikliği; Pallas, Uranüs ve Plüton'da aşırı eksen eğikliği; Dünya, Mars, Vesta, Satürn ve Neptün'de ise orta derecede eksen eğikliği vardır. Ötegezegenlerde ise eksen eğiklikleri kesin olarak bilinmemektedir ancak çoğu sıcak gaz devinin, yıldızlarına olan yakınlıklarının bir sonucu olarak ihmal edilebilir bir eksen eğikliğine sahip olduğu düşünülmektedir. Benzer şekilde, gezegen büyüklüğündeki uyduların eksen eğikliği dereceleri neredeyse sıfırdır ve Ay, 6,687° eğiklik ile bu konuda en büyük istisnadır. Bunlara ek olarak, Callisto'nun eksen eğikliği binlerce yıllık zaman dilimlerinde 0 ile 2 derece arasında değişmektedir.

Dönme

Ayrıca bakınız: Ötegezegenlerin yörüngesel ve fiziksel parametreleri § Dönme ve eksen eğikliği

Gezegenler, merkezlerinden geçen görünmez eksenler etrafında döner. Bir gezegenin dönme süresine yıldız günü denir. Güneş Sistemi'ndeki çoğu gezegen, Güneş etrafında saat yönünün tersine, yani Güneş'in kuzey kutbu üzerinden bakıldığında saat yönünün tersine doğru döner. Venüs ve Uranüs bu konuda birer istisna olup saat yönünün tersine doğru dönerler ancak Uranüs'ün aşırı eksen eğikliği nedeniyle "kuzey" kutbunun hangisi olduğu konusunda farklı teamüller bulunur ve dolayısıyla saat yönünde mi yoksa saat yönünün tersine mi döndüğü konusunda da farklı yaklaşımlar vardır. Uranüs, hangi teamülün kullanıldığına bakılmaksızın yörüngesine göre geri yönlü bir şekilde döner.

Güneş Sistemi gezegenlerinin ve Ay'ın dönme süresi (10.000 kez hızlandırılmıştır, negatif değerler geri yönlü hareketi göstermektedir), basıklık ve eksen eğikliğinin karşılaştırması (SVG animasyonu 10 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)

Bir gezegenin dönüşü, oluşumu sırasında çeşitli etkenlerle tetiklenebilir. Yığılan cisimlerin tek başına sebep oldukları açısal momentum, toplamda da bir açısal momentumun oluşmasını tetikleyebilir. Dev gezegenlerde gaz yığılması, açısal momentumun oluşumuna sebep olur. Son olarak, gezegenin oluşma sürecinin son aşamalarında, öngezegenlerin birleşimi esnasında gerçekleşebilecek stokastik bir süreç, gezegenin dönme eksenini rastgele değiştirebilir. Gezegenler arasında gün uzunluğunda büyük bir farklılık vardır; Venüs'ün kendi etrafında dönmesi 243 gün sürerken, dev gezegenler için bu süre birkaç saattir. Ötegezegenlerin dönme süreleri bilinmemektedir, ancak sıcak gaz devleri yıldızlarına olan yakınlıkları nedeniyle kütleçekimsel olarak kilitlenmiş durumdadırlar (yani yörüngeleri dönüşleriyle senkronizedir). Bu da bu gezegenlerin yıldızlarına daima sadece bir yüzünü gösterdiği anlamına gelir, bir tarafı sürekli gündüz, diğer tarafı ise sürekli gecededir. Güneşe en yakın olan gezegenler olan Merkür ve Venüs benzer şekilde çok yavaş bir şekilde kendi etraflarında dönerler. Merkür, Güneş etrafındaki her iki devir için üç kez kendi etrafında döndüğü bir kütleçekim kilidindedir. Venüs'ün ise kendi etrafında dönüşü kütleçekim kuvvetlerinin yavaşlatması ve Güneş ısısıyla oluşan atmosfer gelgitlerinin hızlandırması arasında bir denge durumunda olabilir.

Tüm büyük uydular, ana gezegenleriyle kütleçekim kilidindedir. Tıpkı Plüton ve Charon gibi Eris ve Dysnomia da birbirlerine kütleçekimsel olarak kilitlenmiştir. Orcus ve uydusu Vanth, birbirlerine karşılıklı kütleçekim kilidi olan gezegenlere bir başka örnek olabilir ancak veriler kesin değildir. Bilinen dönme sürelerine sahip olan diğer cüce gezegenler, Dünya'dan daha hızlı dönmektedir. Haumea o kadar hızlı dönmektedir ki şekli bozulmuş ve üç eksenli bir elipsoit hâline gelmiştir. Tau Boötis b adlı ötegezegen ve etrafında döndüğü yıldız Tau Boötis'in birbirine karşılıklı kütleçekim kilidinde olduğu görünmektedir.

Yörünge temizleme

Ana madde: Civarını temizleme

IAU tanımına göre, bir gezegenin belirleyici dinamik özelliği çevresini temizlemiş olmasıdır. Çevresini temizlemiş bir gezegen, yörüngesindeki tüm küçük gezegenimsi cisimleri toplamak veya süpürmek için yeterli kütleyi biriktirmiştir. Bu durumda, diğer benzer boyuttaki gök cisimleriyle yörüngesini paylaşmak yerine, yıldızı etrafında tek başına döner. Yukarıda açıklandığı üzere bu özellik, IAU'nun Ağustos 2006'da açıklanan resmî gezegen tanımının bir parçası olarak zorunlu hale getirilmiştir. Şu ana kadar bu kriter yalnızca Güneş Sistemi'ne uygulanmaktadır, ancak keşfedilen birçok genç ötegezegen sisteminde, kanıtlara göre çöküntü çemberlerinde yörünge temizliğinin gerçekleştiği görülmektedir.

Fiziksel özellikler

Boyut ve şekil

Ayrıca bakınız: Dünya § Boyut ve büyüklük, Astronomik cisim § Boyut ve Gezegensel koordinat sistemi

Kütleçekimi, gezegenleri yaklaşık olarak küresel bir şekle getirdiği için bir gezegenin boyutu yaklaşık olarak ortalama bir yarıçapla ifade edilebilir (örneğin, Dünya yarıçapı veya Jüpiter yarıçapı). Bununla birlikte, gezegenler tamamıyla küresel değildir. Örneğin, Dünya'nın kendi etrafında dönüşü kutuplarda hafifçe basıklaşmasına ve ekvator çevresinde bir şişkinliğe neden olur. Bu nedenle, Dünya'nın şekli tam anlamıyla bir küreden ziyade ekvator çapının kutuptan kutuba çapından 43 kilometre (27 mi) daha büyük olduğu basık bir küredir. Genellikle bir gezegenin şekli, sferoidin kutupsal ve ekvatoral yarıçapları verilerek veya bir referans elipsoidi belirlenerek açıklanabilir. Bu tür bir belirlemeyle gezegenin basıklığı, yüzey alanı ve hacmi hesaplanabilir; boyutu, şekli, dönme hızı ve kütlesi bilindiğinde normal kütleçekimi de hesaplanabilir.

Kütle

Ana madde: Gezegensel kütle

Bir gezegenin belirleyici fiziksel özelliği, kendi kütleçekim kuvvetinin fiziksel yapısını bağlayan elektromanyetik kuvvetlere üstün gelmesi için yeterince büyük olmasıdır. Bu durum hidrostatik dengenin oluşmasını ve böylece tüm gezegenlerin küresel veya sferoit şeklini almasını sağlar. Gök cisimleri kimyasal yapılarına bağlı olarak değişkenlik gösteren belli bir kütleye kadar düzensiz bir şekle sahip olabilir ancak bu belli kütle değeri aşıldığında, kütleçekim kuvveti cismi bir küre hâline çökene kadar kendi kütle merkezine doğru çeker.

Kütle, gezegenleri yıldızlardan ayıran temel özelliktir. Alt yıldız kütlesi sınırının yaklaşık olarak Jüpiter'in 75 katı (M_J) olduğu tahmin edilirken, güneş tipi izotop bolluğuna sahip gök cisimleri için üst gezegen kütlesi sınırı yalnızca yaklaşık 13 M_J'dir. Bu noktadan sonra gök cismi döteryum nükleer füzyonu için uygun koşullara ulaşır. Güneş Sistemi'nde Güneş haricinde böyle bir kütleye sahip gök cismi yoktur fakat bu boyutta ötegezegenler bulunmaktadır. 13 M_J sınırı evrensel olarak kabul edilmez ve Extrasolar Planets Encyclopaedia, 60 M_J'ye kadar ve Exoplanet Data Explorer 24 M_J'ye kadarki gök cisimlerini gezegen kategorisine dahil eder. Gezegen kütlesi ve yarıçapı arasındaki ilişki, döteryum füzyonunun başlangıcıyla dikkate değer ölçüde değişmez. Gezegen yarıçapı, herhangi bir gök cisminin kütlesi Satürn kütlesinden (dikkate değer seviyede sıkışmanın başladığı kütle değeridir), Güneş kütlesinin (M_☉) 0,08 kadarına (yaklaşık 80 M_J olup hidrojen yanması ve bir kırmızı cüceye dönüşümün başlangıcıdır) kadar yaklaşık olarak sabit kalır ve bu nedenle bazı bilim insanları, kahverengi cücelerin birer yüksek kütleli Jüpiter gezegeni olarak kabul edilmesi gerektiğini savunmaktadır.

Bilinen en küçük ötegezegenlerden biri olan ve kütesi isabetli bir şekilde bilinen PSR B1257+12 A bir pulsarın yörüngesinde olup 1992 yılında keşfedildi. Kütlesi Merkür'ün yaklaşık yarısı kadardır. Daha da küçük olan WD 1145+017 b, bir beyaz cüce etrafında döner. Kütleçekimi yaklaşık olarak cüce gezegen Haumea'nın kütleçekimi kadardır ve genellikle küçük gezegen olarak adlandırılır. Güneş dışında, Güneş benzeri bir anakol yıldızının etrafında dolandığı bilinen en küçük gezegen, muhtemelen Ay'dan biraz daha yüksek bir kütleye sahip olan Kepler-37b'dir. Genellikle jeofiziksel olarak gezegen olarak kabul edilen Güneş Sistemi'ndeki en küçük gök cismi Satürn'ün uydusu Mimas'tır. Mimas'ın yarıçapı Dünya'nın yaklaşık %3,1'i ve kütlesi Dünya'nın yaklaşık %0.00063'ü kadardır. Satürn'ün daha küçük bir uydusu olan Phoebe, şu anda Dünya'nın yarıçapının %1,7'si ve Dünya'nın kütlesinin % 0,00014'ü kadarlık bir asteroit olarak kabul edilir. Phoebe'nin geçmişte hidrostatik dengeye ve farklılaşmaya ulaştığı ancak çarpışmalarla şeklinin bozulduğu düşünülmektedir. Bazı asteroitler, bir zamanlar yığılma ve farklılaşmaya başlamış fakat yıkıcı çarpışmalar sonucu sadece metalik veya kayalık bir çekirdekten ya da çarpışma kalıntılarının yeniden bir araya gelmesinden ibaret birer öngezegen kalıntıları olabilir.

İç farklılaşma

Ana madde: Gezegen farklılaşması

Jüpiter'in merkezindeki kayaç çekirdeğini kaplayan derin metalik hidrojen katmanını gösteren bir illüstrasyon

Her gezegen, ilk oluşmaya başladığı sırada sıvı hâldeydi. İlk oluşum sırasında daha yoğun ve ağır maddeler gezegenin merkezine çökerken, daha hafif maddeler de yüzeye yakın kaldılar. Dolayısıyla her bir gezegenin merkezinde yoğun bir çekirdek ve çekirdeğini çevreleyen, şimdi veya daha önceleri akışkan hâlde bulunan bir mantodan oluşan farklılaşmış bir iç kısmı bulunur. Karasal gezegenlerin mantosu sert kabuklar altında bulunurken dev gezegenlerin mantosu direkt olarak üst bulut katmanlarına karışmış durumdadır. Karasal gezegenlerin çekirdekleri demir ve nikel gibi elementlerden oluşurken, mantoları da silikatlardan oluşur. Jüpiter ve Satürn'ün, kayaç ve metal çekirdekleri olduğu düşünülür. Bu çekirdeklerin etrafında bir metalik hidrojen mantosu bulunmaktadır. Jüpiter ve Satürn'den daha küçük olan Uranüs ve Neptün'ün, su, amonyak, metan ve diğer buzlardan oluşan mantolarla çevrili kayaç çekirdekleri vardır. Bu gezegenlerin çekirdeklerindeki akışkan hareketi, manyetik alan üreten bir jeodinamo yaratır. Benzer farklılaşma süreçlerinin, bazı büyük uydular ve kimi cüce gezegenlerde de gerçekleşmiş olması muhtemeldir ancak bu süreç her zaman tamamlanmış olmayabilir. Ceres, Callisto ve Titan'ın farklılaşma sürecinin tamamlanmadığı gözlemlenmektedir. Çarpışmalar sebebiyle yuvarlak olmadığı için bir cüce gezegen sayılmayan asteroit Vesta'nın, tıpkı Venüs, Dünya ve Mars gibi farklılaşmaya uğramış bir iç yapısı vardır.

Atmosfer

Ana maddeler: Atmosfer ve Dünya dışı atmosfer

Ana madde: Dünya dışı gökyüzü

Dünya'nın atmosferi

Merkür hariç Güneş Sistemi'ndeki tüm gezegenler, yüzeylerine yakın gazları tutabilmek için yeterli kütle çekimine sahip olduklarından dolayı kayda değer bir atmosfere sahiptirler. Saturn'ün en büyük uydusu olan Titan, Dünya'nın atmosferine kıyasla daha yoğun bir atmosfere sahiptir; Neptün'ün en büyük uydusu Triton ve cüce gezegen Plüton'un atmosferlerinin yoğunluğu ise daha azdır. Daha büyük dev gezegenler, hafif gazlar olan hidrojen ve helyumu büyük miktarlarda tutacak kadar yüksek kütleye sahiptir. Öbür yandan daha küçük gezegenler ise bu gazları uzaya kaybeder. Yıldızlar arası gezegenlerin analizi, bu hafif gazları tutabilme eşiğinin yaklaşık olarak 2,0+0,7
-0,6 M_E civarında olduğunu göstermektedir; bu da Dünya ve Venüs'ün karasal gezegenler için maksimum boyuta yakın olduğu anlamına gelir.

Dünya'nın atmosferi, Dünya üzerinde meydana gelen çeşitli yaşamsal süreçlerin serbest oksijen molekülü üretmesi nedeniyle diğer gezegenlerden farklı bir bileşime sahiptir. Mars ve Venüs'ün atmosferlerinde en fazla bulunan gaz karbondioksittir ancak yoğunlukları açısından atmosferleri birbirlerinden farklılık gösterir. Mars atmosferinin ortalama yüzey basıncı Dünya atmosferinin %1'inden daha azdır (sıvı suyun varlığına izin vermeyecek kadar düşük bir basınçtır), Venüs atmosferinin ise ortalama yüzey basıncı Dünya'nın yaklaşık 92 katıdır. Venüs atmosferinin, geçmişinde meydana gelen bir kaçak sera etkisi sonucu oluştuğu muhtemeldir, bu durum Venüs'ü yüzey sıcaklığı açısından, Merkür'den bile daha sıcak kılar. Zorlu yüzey koşullarına rağmen, yerden 50–55 km yükseklikte Venüs atmosferinin sıcaklık ve basınç değerleri Dünya koşullarına benzerdir (Dünya dışında bu durumun Güneş Sistemi'nde görüldüğü tek yer) ve bu bölge, gelecekteki insan keşifleri için olası bir üs olarak önerilmiştir. Titan ise Güneş Sistemi'nde Dünya dışında atmosferi azot açısından zengin olan tek gök cismidir. Dünya'nın koşulları, suyun üçlü noktasına yakın olduğu için suyun gezegen yüzeyinde üç farklı hâlde var olmasına imkân tanırken, Titan'ın koşulları da metanın üçlü noktasına yakındır.

Gezegen atmosferleri, değişen güneş ışınımından veya gezegenin iç enerjisinden etkilendiğinden, bu durum dinamik hava sistemlerinin oluşmasına neden olur. Dünya'daki kasırgalar, Mars'ta gezegen boyunca gerçekleşen kum fırtınaları, Jüpiter'deki (ve Büyük Kırmızı Leke olarak adlandırılan) Dünya'dan daha büyük antisiklon ve Neptün'ün atmosferindeki lekeler, bu sistemlere verilebilecek örneklerdendir. HD 189733 b üzerindeki Büyük Kırmızı Leke'den iki kat daha büyük olan sıcak bir bölge, Jüpiter tipinde sıcak bir gezegen olan Kepler-7b'deki bulutlar, bir süper dünya olan Gliese 1214 b vb. gibi örnekler, ötegezegenlerde tespit edilen hava durumu modelleri arasındadır.

Tıpkı kuyruklu yıldızların kuyruklarını kaybetmesi gibi, sıcak Jüpiterlerin de yörüngesinde döndükleri yıldızlarına oldukça yakın bulunmalarından dolayı yıldız radyasyonu nedeniyle atmosferlerinin uzaya dağıldığı kanıtlanmıştır. Bu gezegenlerin gündüz ve gece tarafları arasında süpersonik rüzgârlar üreten büyük sıcaklık farkları olabilir ancak bunu etkileyen birden fazla faktör söz konusudur ve gündüzle gecelerin sıcaklık farkını etkileyen atmosfer dinamiklerinin ayrıntıları karmaşıktır.

Manyetosfer

Ana madde: Manyetosfer

Dünya'nın manyetosferi (şema)

Gezegenlerin dikkate değer özelliklerinden biri de manyetosferlerin oluşmasını sağlayan içsel manyetik momentleridir. Manyetik alanın varlığı gezegenin jeolojik anlamda hâlâ canlı olduğunu gösterir. Başka bir deyişle, manyetize gezegenlerin iç kısımlarında manyetik alanlarını oluşturan, elektriksel olarak iletken madde akışları vardır. Bu alanlar gezegenlerin Güneş rüzgârıyla etkileşimini önemli ölçüde değiştirir. Manyetize bir gezegen, kendi etrafında manyetosfer adı verilen ve Güneş rüzgârının nüfuz edemediği bir boşluk yaratır. Manyetosfer, gezegenin kendisinden çok daha büyük olabilir. Buna karşın manyetize olmayan gezegenler, sadece iyonosferin Güneş rüzgarıyla etkileşiminden oluşan ve gezegeni etkin bir şekilde koruyamayan küçük manyetosferlere sahiptir.

Güneş Sistemi'ndeki sekiz gezegenden sadece Venüs ve Mars'ın bir manyetik alanı yoktur. Manyetize gezegenler arasında Merkür manyetik alanı en zayıf olanıdır ve Güneş rüzgârını ancak saptırabilir. Jüpiter'in uydusu Ganymede, Merkür'den birkaç kat daha güçlü bir manyetik alana sahiptir ve Jüpiter'in manytetik alanı Güneş Sistemi'ndeki en güçlü manyetik alandır (öylesine yoğundur ki Jüpiter'e Callisto'dan daha yakın olan tüm uydularına yapılacak mürettebatlı keşifler için ciddi bir sağlık riski oluşturmaktadır). Diğer dev gezegenlerin yüzeylerinde ölçülen manyetik alanlarının gücü kabaca Dünya'nınkine benzerdir fakat manyetik momentleri Dünya'ya kıyasla kayda değer ölçüde daha büyüktür. Uranüs ve Neptün'ün manyetik alanları, dönme eksenlerine göre yüksek derecede eğiktir ve gezegen merkezinden farklı yerde bulunur.

2003 yılında Hawaii'de HD 179949 yıldızını gözlemleyen bir gökbilimci ekibi, yıldızın yüzeyinde, yörüngesinde dolanan bir sıcak Jüpiter'in manyetosferi tarafından yaratıldığı anlaşılan parlak bir nokta tespit etti.

İkincil özellikler

Ana maddeler: Doğal uydu ve Halka sistemi

Satürn'ün halkaları

Güneş Sistemi'ndeki bazı gezegenler veya cüce gezegenler (Neptün ve Plüton gibi) birbirleriyle veya daha küçük cisimlerle rezonans halinde olan yörünge periyotlarına sahiptir. Bu durum uydu sistemlerinde yaygındır (örneğin Jüpiter etrafındaki Io, Europa ve Ganymede arasındaki ya da Satürn etrafındaki Enceladus ve Dione arasındaki rezonans). Merkür ve Venüs dışındaki tüm gezegenlerin genellikle doğal uyduları vardır. Dünya'nın bir, Mars'ın iki ve dev gezegenlerin karmaşık gezegen sistemlerine benzer tipte çok sayıda uydusu vardır. Ceres ve Sedna dışında, üzerinde uzlaşılan tüm cüce gezegenlerin de en az bir uydusu olduğu bilinmektedir. Dev gezegenlerin birçok uydusu, karasal gezegenler ve cüce gezegenlerdekine benzer özelliklere sahiptir ve bazıları (özellikle Europa ve Enceladus) yaşama ev sahipliği yapma ihtimali açısından incelenmiştir.

Dört dev gezegenin yörüngesinde farklı büyüklük ve karmaşıklıkta gezegen halkaları bulunur. Halkalar ana olarak toz veya partikül maddeden oluşur ancak kütleçekiminin yapılarını şekillendirdiği ve koruduğu "uyducuklar" barındırabilir. Gezegen halkalarının kökenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, ana gezegenin etrafında dönen doğal uyduların Roche limitlerinin altına düşmesi ve gelgit kuvvetleri tarafından parçalanması sonucu oluştuğu düşünülmektedir. Cüce gezegen Haumea ve Quaoar'ın da halkaları vardır.

Ötegezegenlerin etrafında herhangi bir ikincil özellik gözlemlenmemiştir. Bir yetim gezegen olarak tanımlanan kahverengi altcüce Cha 110913-773444'ün yörüngesinde küçük bir öngezegen diski olduğu düşünülmektedir ve kahverengi altı cüce OTS 44'ün en az 10 Dünya kütlesinde dikkate değer bir öngezegen diskiyle çevrelendiği kanıtlanmıştır.

Tarih ve kelime kökeni

Daha fazla bilgi: Astronomi tarihi, Gezegen tanımı ve Güneş sistemi astronomisinin zaman çizelgesi

Güncel tanımlara göre bir gezegen, genellikle bir yıldızın, yıldız kalıntısının veya bir kahverengi cücenin yörüngesinde olması gerektiği düşünülen ve bu sayılan gök cisimlerinden olmayan yuvarlak şeklindeki bir astronomik cisimdir.

Gezegen fikri, tarihi boyunca antik çağın ilahi ışıklarından bilim çağının dünyaya benzer nesnelerine kadar değişmiştir. Kavram sadece Güneş Sistemi'ndekileri değil, Güneş Sistemi dışındaki yüzlerce gezegeni içerecek şekilde genişlemiştir. Hangi gökcisimlerinin gezegen sayılacağı konusundaki fikir birliği birkaç kez değişmiştir. Gezegen kavramı daha önce asteroitleri, uyduları ve Plüton gibi cüce gezegenleri de kapsıyordu. Günümüzde de bu konudaki anlaşmazlıklar devam etmektedir.

Antik uygarlıklar ve klasik gezegenler

Bir zamanlar gezgin yıldızlar olarak adlandırılan ve gökyüzünde hareket eden bu 'ışıkların' hareketi, gezegenlerin klasik tanımının temelini oluşturur

Güneş Sisteminin çıplak gözle görülebilen beş klasik gezegeni, antik çağlardan beri bilinmektedir ve bu gezegenlerin mitolojiye, dini kozmolojiye ve antik astronomiye kayda değer etkisi olmuştur. Antik çağlarda astronomlar, gökyüzünde göreceli olarak sabit bir konumda olan "sabitlenmiş yıldızların" aksine bazı ışıkların gökyüzü boyunca hareket ettiğini fark ettiler. Antik Yunanlar, bu ışıklara günümüzde gezegen kelimesinin İngilizcesi planet sözcüğünün kökeni olan Grekçe: πλάνητες ἀστέρες (planētes asteres, "gezgin yıldızlar") ya da kısaca Grekçe: πλανῆται (planētai, "gezginler") adını verdiler. Antik Yunanistan'da, Çin'de, Babil'de ve hatta bütün ilk çağ uygarlıklarında neredeyse tümüyle Dünya'nın evrenin merkezinde olduğuna ve bütün "gezegenlerin" Dünya'yı çevrelediğine inanılıyordu. Bu anlayışın sebebi yıldızların ve gezegenlerin her gün Dünya'nın etrafında dönüyor gibi görünmesi, Dünya'nın katı ve durağan olması ile hareket etmeyip sabit olduğu yönündeki sağduyuya dayandığı bariz algılardı.

Babil

Ana madde: Babil astronomisi

Gezegenlere ait işlevsel bir teoriye sahip olduğu bilinen ilk uygarlık MÖ ikinci ve birinci binyıllarda Mezopotamya'da yaşayan Babillilerdir. Gezegenlerle ilgili günümüze ulaşan en eski astronomik metin, aşağı yukarı MÖ 2. binyıl kadar erken bir zamana tarihlenen ve Venüs'ün gökteki hareketlerinin gözlemlerini içeren bir listenin MÖ 7. yüzyıldan kalma bir kopyası olan Ammi-Şaduqa Venüs Tableti'dir. MUL.APİN, Güneş, Ay ve gezegenlerin yıl boyunca hareketlerini gösteren, MÖ 7. yüzyıldan kalma bir çift çiviyazısı tabletidir. Batı astronomisinin ve aslında tüm Batı müspet ilimlerindeki çabaların kökeni, geç dönem Babil astronomisidir. Yeni Asur İmparatorluğu döneminde yazılan Enuma anu enlil, bir alametler listesi ve bu alametlerin gezegenlerin hareketleri de dahil olmak üzere çeşitli göksel olaylarla ilişkilerini içermektedir. Venüs, Merkür, Mars, Jüpiter ve Satürn gezegenlerinin tamamı Babil astronomları tarafından tanımlanmıştır. Erken modern dönemde teleskobun icat edilişine kadar bu söz konusu gezegenler bilinen yegâne gezegenler olarak kalacaktı.

Greko-Romen astronomi

Ana madde: Antik Yunan astronomisi

Antik Yunanlar gezegenlere ilk başta Babilliler kadar anlam yüklememişlerdi. MÖ 6. ve 5. yüzyıllarda Pisagorcuların Dünya, Güneş, Ay ve gezegenlerin, evrenin merkezindeki "Merkezî Ateş" etrafında döndüğü bağımsız bir gezegen teorisi geliştirdiği görülür. Çok daha önce Babilliler tarafından biliniyor olsa da Pisagor ve Parmenides'in akşam yıldızı (Hesperus) ile seher yıldızının (Fosforus) aynı ve tek (Latincede Venüs'e karşılık gelen Yunan tanrısı Afrodit) olduklarını tespit eden ilk kişiler olduğu söylenir. MÖ 3. yüzyılda Sisamlı Aristarkus gezegenlerin Güneş'in çevresinde dolandığı bir günmerkezli sistem ortaya koydu. Bilimsel devrime kadar yermerkezli sistem görüşü hakim olmaya devam etti.

MÖ 1. yüzyılda Helenistik Dönem sırasında Yunanlar gezegenlerin konumlarını tahmin etmek için kendi matematiksel düzenlerini geliştirmeye başladılar. Babillilerin aritmetiğinden ziyade geometriye dayanan bu düzenler, en sonunda Babillilerin teorilerini karmaşıklık ve kapsamlılık açısından gölgede bırakacak ve Dünya'dan çıplak gözle gözlemlenebilen astronomik hareketlerin birçoğunu açıklayacaktı. Bu teoriler MS. 2. yüzyılda Batlamyus tarafından yazılan Almagest ile tam bir biçimde ifade edilecekti. Batlamyus'un teorileri öylesine egemendi ki, astronomi üzerinde gerçekleştirilmiş tüm önceki çalışmaların yerine geçti ve 13 yüzyıl boyunca Batı dünyasının nihai astronomi metni olarak kaldı. Yunanlara ve Romalılara göre, her biri Batlamyus'un açıklığa kavuşturduğu karmaşık yasalara istinaden Dünya'nın etrafında döndüğü varsayılan yedi gezegen vardı. Bunlar Dünya'ya yakınlıklarına göre sırasıyla (modern isimleri ve Batlamyus'un sıralaması) Ay, Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn'dü.

Orta Çağ astronomisi

Ana maddeler: Orta Çağ İslam dünyasında astronomi ve Hint astronomisi

Batlamyus'un yermerkezli modelinin 1660 yılında yapılmış bir illüstrasyonu

Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra astronomi Hindistan'da ve Ortaçağ İslam dünyasında daha fazla gelişti. MS 499'da Hint astronom Aryabhata, Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüşünü açıkça bünyesinde barındıran bir gezegen modeli öne sürdü ve söz konusu durumun yıldızların görünür bir şekilde batıya doğru hareket etmesinden ötürü gerçekleştiğini açıkladı. Ayrıca gezegenlerin yörüngelerinin eliptik olduğuna inanmaktaydı. Aryabhata'nın takipçileri, diğer görüşler arasında Dünya'nın günlük dönüşü ilkelerinin takip edildiği ve bunlara dayanan bir dizi ikincil çalışmanın gerçekleştirildiği Güney Hindistan'da özellikle güçlüydü.

1500 yılında Kerala astronomi ve matematik okulundan Nilakantha Somayaji, Tantrasangraha adlı eserinde Aryabhata'nın modelini gözden geçirdi. Somayaji, Aryabhata'nın Aryabhatiya eserinin bir eleştirisi olan Aryabhatiyabhasya eserinde, kendisinden daha sonra Tycho Brahe tarafından 16. yüzyılın sonlarında ortaya konulan Tychonik sisteme benzer şekilde Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn'ün Güneş'in etrafında, Güneşin de Dünya'nın etrafında döndüğü bir gezegen modeli geliştirdi. Geliştirdiği gezegen modeli, Kerala okulundan kendisini takip eden birçok astronom tarafından kabul gördü.

Bîrunî'nin (973-1048) eseri et-Tefhîm'in el yazmasında yer alan bu çizimde Güneş'e karşı konumuna göre Ay'ın evreleri görülüyor

İslam'ın Altın Çağı'nda astronomi, çoğunlukla Orta Doğu, Orta Asya, Endülüs ve Kuzey Afrika'da, daha sonra da Uzak Doğu ve Hindistan'da gerçekleşmiştir. Bir hezârfen olan İbnü'l-Heysem gibi bu astronomlar, Batlamyus'un ilmek sistemine itiraz etmelerine ve alternatifler aramalarına rağmen genellikle yermerkezciliği kabul etmişlerdir. 10. yüzyıl astronomu Siczî, Dünya'nın kendi ekseni etrafında döndüğünü kabul etmiştir. 11. yüzyılda Venüs geçişi İbn-i Sina tarafından gözlemlenmiştir. İbn Sina'nın çağdaşı Bîrunî, Dünya'nın yarıçapını belirlemek için Eratostenes'in yalnızca tek bir dağda gözlem yapılmasını gerektiren eski yönteminden farklı olarak trigonometrik bir yöntem geliştirmiştir.

11. yüzyılda, Venüs'ün en azından zaman zaman Güneş'in altında olduğunu ortaya koyan İbn-i Sina tarafından Venüs geçişi gözlemlendi. 12. yüzyılda İbn Bacce "iki gezegeni Güneşin önündeki kara noktalar" olarak gözlemledi. Bu durum daha sonra 13. yüzyılda Meragalı astronom Kutbeddin Şirazî tarafından Merkür ve Venüs geçişi olarak tanımlandı. İbn Bacce'nin yaşadığı dönemde bir Venüs geçişi gerçekleşmediğinden bu durumu gözlemleyebilme imkânı yoktu.

Bilimsel Devrim ve dış gezegenlerin keşfi

Ayrıca bakınız: Günmerkezlilik

Emanuel Bowen tarafından 1747 yılında yapılan gerçek ölçekli Güneş Sistemi posteri. O zamanlar Uranüs, Neptün ve asteroit kuşakları henüz keşfedilmemişti.

Bilimsel Devrim'in ortaya çıkışıyla "gezegen" terimi gökyüzü boyunca hareket eden bir şeyden (sabit yıldızlara ilişkin olarak); Dünya'nın etrafında dönen bir cisme (veya o sırada öyle olduğuna inanılan) dönüştü. 18. yüzyıla gelindiğindeyse Kopernik, Galileo ve Kepler'in günmerkezli modelinin kabul görmesiyle gezegen tanımı doğrudan Güneş'in etrafında dönen şeylere evrildi. Böylece Dünya gezegenler listesine eklenirken Güneş ve Ay bu listenin dışında kaldı. Kopernik'in birincil gezegen sayısı, William Herschel'in Uranüs'ü keşfettiği 1781 yılına kadar geçerli kaldı.

17. yüzyılda Jüpiter'in dört uydusu (Galilei uyduları) ve Satürn'ün beş uydusu keşfedildiğinde, Ay'ın da içinde değerlendirildiği birincil gezegenlerin yörüngesinde dönen "uydu gezegenler" veya "ikincil gezegenler" kategorisine dahil edildiler ancak sonraki yıllarda kısaca "uydu" olarak adlandırılacaklardı. Bilim insanları 1920'lere kadar gezegen uydularını da gezegen olarak kabul ediyorlardı fakat bu kullanım bilim camiası dışında yaygın değildi.

19'uncu yüzyılın ilk on yılında dört yeni 'gezegen' keşfedildi: Ceres (1801'de), Pallas (1802'de), Juno (1804'te) ve Vesta (1807'de). Çok geçmeden bunların daha önce bilinen gezegenlerden oldukça farklı oldukları anlaşıldı: Hepsi Mars ve Jüpiter arasındaki (asteroit kuşağı) genel uzay bölgesinde bulunuyorlardı ve yörüngeleri bazen çakışıyordu. Bu bölge sadece bir adet gezegenin yörüngede olmasının beklendiği bir bölgeydi. Ayrıca bu gökcisimleri diğer tüm gezegenlerden çok daha küçüklerdi ve hatta parçalanmış daha büyük bir gezegenin parçaları olabileceklerinden şüpheleniliyordu. Herschel bunlara asteroit (Yunanca "yıldız benzeri") adını verdi çünkü en büyük teleskoplardan bakıldığında bile bir diske sahip olmayan yıldızlara benziyorlardı.

Bu durum 1840'larda birkaç asteroit daha keşfedilene kadar (1845'te Astraea; 1847'de Hebe, Iris ve Flora; 1848'de Metis ve 1849'da Hygiea) kırk yıl boyunca değişmedi. Her yıl yeni "gezegenler" keşfediliyordu. Sonuç olarak astronomlar asteroitleri (küçük gezegenler) büyük gezegenlerden ayrı olarak tablolaştırmaya ve asteroitlere soyut gezegen sembolleri yerine numaralar atamaya başladılar. Ancak asteroitler hâlâ küçük gezegenler olarak kabul görüyorlardı.

Neptün, 1846 yılında keşfedilmiştir ve konumu Uranüs üzerindeki kütleçekiminin etkisi sayesinde tahmin edilmiştir. Merkür'ün yörüngesi de benzer şekilde etkileniyor gibi göründüğü için, 19. yüzyılın sonlarında Güneş'e daha yakın başka bir gezegen olabileceği düşünülüyordu. Ancak Merkür'ün gerçek yörüngesiyle Newton'ın kütleçekimi kanunlarının tahminlerinin arasındaki tutarsızlık, daha sonraları gelişmiş bir kütleçekim teorisi olan Einstein'ın genel göreliliği ile açıklanmıştır.

Plüton 1930 yılında keşfedildi. İlk gözlemler Dünya'dan daha büyük olduğuna inanılmasına sebep olduğundan hemen dokuzuncu gezegen olarak kabul edildi. Daha sonraki gözlemler Plüton'un aslında çok daha küçük olduğunu ortaya koymuştur. 1936'da Ray Lyttleton Plüton'un Neptün'ün yörüngesinden çıkmış bir uydusu olabileceğini, 1964'te Fred Whipple ise Plüton'un bir kuyruklu yıldız olabileceğini öne sürmüştür. 1978'de Plüton'un uydusu Charon'un keşfi, Plüton'un kütlesinin Dünya'nın sadece %0,2 kadarı olduğunu gösterdi. Yine de bu kütle bilinen asteroitlerin kütlesinden çok daha yüksek olduğundan ve o sırada başka hiçbir Neptün ötesi cisim keşfedilmediğinden, Plüton gezegen statüsünü korudu ve ancak 2006 yılına gelindiğinde gezegen statüsünü resmî olarak kaybetti.

1950'lerde Gerard Kuiper asteroitlerin kökeni üzerine makaleler yayınladı. Asteroitlerin daha önce düşünüldüğü gibi genellikle küresel olmadığını ve asteroit ailelerinin, gökcisimlerinin çarpışmalarının kalıntıları olduğunu fark etti. Böylece en büyük asteroitleri "gerçek gezegenler" olarak, daha küçük olanları ise çarpışma kalıntıları olarak ayırdı. 1960'lardan itibaren "küçük gezegen" terimi çoğunlukla "asteroit" terimiyle yer değiştirdi ve jeolojik olarak evrimleşmiş en büyük üçü olan Ceres ve daha az sıklıkla Pallas ile Vesta hariç literatürde asteroitlerden gezegen olarak bahsedilme oranı azaldı.

1960'larda Güneş Sistemi'nin uzay sondaları tarafından keşfedilmeye başlanması gezegen bilimine olan ilginin yeniden artmasına yol açmıştır. O sıralarda uydularla ilgili tanımlamalarda bir bölünme meydana geldi: Gezegen bilimciler büyük uyduları da gezegen olarak yeniden değerlendirmeye başladı ancak gezegen bilimci olmayan astronomlar genellikle bundan uzak durdu (bu tanımlama, 19. yüzyılda Satürn'ün uydusu Hyperion veya Mars'ın uyduları Phobos ve Deimos gibi yuvarlak olmayanlar da dahil tüm uyduları ikincil gezegenler olarak sınıflandıran tanımla aynı değildir).

Gezegen teriminin tanımlanması

Daha fazla bilgi: Gezegen tanımı ve 2006 yeni gezegen tanımı

Güneş Sistemi'ndeki gök cisimlerini gösteren Euler diyagramı.

Giderek artan sayıda gökbilimci, 1990'larda ve 2000'lerin başında Güneş Sistemi'nin aynı bölgesinde (Kuiper Kuşağı) Plüton'un boyutlarına yaklaşan birçok benzer cisim bulunduğu için Plüton'un bir gezegen olarak sınıflandırılmaması gerektiğini savundu. Plüton'un binlerce cisimden oluşan bir popülasyon içinden sadece “küçük” bir cisim olduğu anlaşıldı. Gökbilimciler, Plüton'un gezegenlikten çıkarılmasını gerekçelendirmek adına asteroitlerin kategori düşürülmesini sık sık emsal olarak gösterdiler, ancak bu düşürülme asteroitlerin bir kuşakta yer almasından ziyade gezegenlerden jeofiziksel farklılıklarına dayanarak yapılmıştı.

Plüton'dan %27 oranında daha büyük bir gök cismi olan Eris'in 2005 yılında keşfi, resmî bir gezegen tanımı için bir itici güç oldu. Bunun sebebi, temelde Plüton'un bir gezegen olarak kabul edilmesinin mantıken Eris'in de bir gezegen olarak kabul edilmesini gerektirmesiydi. Gezegenlere ve gezegen olmayan gökcisimlerine isim vermek için farklı prosedürler uygulandığından Eris'in keşfi bir nevî acil bir durum yarattı çünkü kurallara göre bir gezegenin ne olduğu tanımlanmadan Eris de belli bir kategoriye edilemezdi. O dönemde ayrıca bir Neptün ötesi cismin yuvarlak olması için gereken büyüklüğün dev gezegenlerin uyduları için gereken büyüklükle (yaklaşık çap 400 km) aynı olduğu düşünülüyordu ki bu sayı Kuiper Kuşağında yaklaşık 200, kuşağın ötesindeyse binlerce yuvarlak cisim olduğuna işaret ediyordu. Birçok astronom, halkın bu kadar çok sayıda gezegen yaratan bir tanımı kabul etmeyeceğini savundu.

Uluslararası Astronomi Birliği'nin
Güneş Sistemi gezegeni tanımı

Bir gezegen;

1. Güneş'in yörüngesinde dolanan,
2. Kendi kütleçekiminin katı cisim kuvvetlerine üstün gelmesini sağlayıp hidrostatik denge hâline (neredeyse yuvarlak şekle) gelmesine yetecek düzeyde kütleye sahip
3. Yörünge çevresindeki komşu bölgesini temizlemiş gökcismidir.

Kaynak: "IAU 2006 General Assembly: Resolutions 5 and 6" (PDF). IAU. 24 Ağustos 2006. Erişim tarihi: 23 Haziran 2009. 

Sorunu çözmek için Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) bir gezegen tanımı oluşturmaya koyuldu ve Ağustos 2006'da bir tanım oluşturdu. Bu tanıma göre Güneş Sistemi'nde sekiz gezegen (Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün) olduğu kabul edilmektedir. İlk iki koşulu yerine getiren ancak üçüncü koşulu yerine getirmeyen cisimler, diğer gezegenlerin doğal uyduları olmamaları koşuluyla birer cüce gezegen olarak sınıflandırılır. Başlangıçta Uluslararası Astronomi Birliği komitesi, 3 numaralı maddeyi bir kriter olarak dahil etmediği için daha fazla sayıda gezegeni içerecek bir tanım önermişti. Uzun tartışmalardan sonra oylamayla, üçüncü maddeyi sağlamayan gökcisimlerinin cüce gezegen olarak sınıflandırılmasına karar verildi. Bu cüce gezegenlere örnek olarak Ceres, Plüton ve Eris örnek olarak verilebilir.

Eleştiriler ve Uluslararası Astronomi Birliği'nin tanımına alternatifler

Ayrıca bakınız: Güneş Sistemi'ndeki kütleçekimiyle yuvarlak hâle gelmiş gök cisimleri listesi

Uluslararası Astronomi Birliği'nin tanımı evrensel kabul görmemiş ve kullanılmamıştır. Gezegen jeolojisinde gök cisimleri jeofiziksel özelliklerine bakılarak gezegen olarak tanımlanır. Bir gök cismi, mantosunun kendi ağırlığı altında plastikleşmesi için gereken kütleye yaklaştığında dinamik (gezegensel) bir jeoloji kazanabilir. Bu, cismin kararlı, yuvarlak bir şekil aldığı hidrostatik denge durumuna yol açar ve bu da jeofiziksel tanımlarda gezegenliğin ayırt edici özelliği olarak kabul edilir. Örneğin:

Hiçbir zaman nükleer füzyonun gerçekleşmediği ve yörünge parametrelerinden bağımsız olarak hidrostatik denge nedeniyle yuvarlak hâle gelmek için yeterli kütleçekimine sahip yıldızaltı kütleli bir cisim.

Güneş Sistemi'nde bu kütle genellikle bir cismin yörüngesini temizlemesi için gereken kütleden daha azdır. Dolayısıyla jeofiziksel tanımlara göre “gezegen” olarak kabul edilen Ceres ve Plüton gibi bazı cisimler Uluslararası Astronomi Birliği'nin tanımına göre gezegen olarak kabul edilmemektedir (uygulamada hidrostatik denge gerekliliği dünya çapında "gevşetilerek" gök cisimlerinin kendi yerçekimi altında yuvarlanma ve sıkışma gerekliliğine dönüştürülmüştür; örneğin Merkür aslında hidrostatik dengede değildir ancak yine de bir gezegen olarak kabul edilmektedir). Bu tür tanımların savunucuları genellikle uzaydaki konumun önemli olmaması gerektiğini ve gezegenliğin bir gök cisminin içsel özellikleriyle tanımlanması gerektiğini savunmaktadır. Cüce gezegenlerin bir küçük gezegen kategorisi olarak önerilmiş olmasına (küçük gezegenlerin gezegen altı cisimler kategorisinin altında incelendiği tanımın aksine) ve Uluslararası Astronomi Birliği'nin tanımına karşın gezegen jeologları cüce gezegenleri normal birer gezegen olarak ele almaya devam etmektedir. Birçok gezegen bilimci de gezegen terimini cüce gezegenlerin yanı sıra Ay gibi yuvarlak hâle gelmiş uyduları da kapsayacak şekilde daha geniş anlamda kullanmaya devam etmiştir.

Bilinen nesneler arasında bile cüce gezegenlerin sayısı kesin değildir. 2019 yılında Grundy ve çalışma arkadaşları, bazı orta büyüklükteki trans-Neptünyen cisimlerin düşük yoğunluklarına dayanarak, bir trans-Neptünyen cismin hidrostatik dengeye ulaşması için gereken sınırlayıcı boyutun aslında dev gezegenlerin buzlu uydularından çok daha büyük olduğunu ve yaklaşık 900–1000 km çapında olduğunu ileri sürmüştür. Asteroit kuşağında bulunan Ceres ve muhtemelen bu eşiği geçen diğer sekiz trans-Neptünyen gök cismi Orcus, Plüton, Haumea, Quaoar, Makemake, Gonggong, Eris ve Sedna'nın birer cüce gezegen olduğu üzerinde genel bir fikir birliği vardır.

Gezegen jeologları, tıpkı ilk modern astronomlar gibi, Dünya'nın uydusu Ay ve Plüton'un uydusu Charon da dahil olmak üzere bilinen on dokuz gezegen kütleli uyduyu kimi zaman “uydu gezegenler” adı altında incelemektedir. Bazıları daha da ileri giderek Pallas ve Vesta gibi nispeten büyük, jeolojik açıdan evrimleşmiş ama yine de çok yuvarlak olmayan cisimleri; Hygiea gibi çarpışmalarla yüzeyi tamamen bozulduktan sonra yeniden yığılma süreci geçirip yuvarlaklaşmış cisimleri; hatta en küçük gezegen kütleli uydu olan Satürn'ün uydusu Mimas çapındaki her şeyi gezegen olarak kabul etmektedir (bu tanıma göre Neptün'ün uydusu Proteus gibi yuvarlak olmayan ancak Mimas'tan daha büyük olan gök cisimleri bile kapsama alınabilir).

Gökbilimci Jean-Luc Margot, kütlesine, yarı büyük eksenine ve etrafında döndüğü yıldızın kütlesine bağlı olarak bir gök cisminin ömrü boyunca yörüngesini temizleyip temizleyemeyeceğini belirleyen matematiksel bir ölçüt ortaya koydu. Bu formül, gezegenler için değeri 1'den büyük olan π adlı bir değer üretmektedir. Formüle göre bilinen sekiz gezegen ve tüm ötegezegenler 100'ün üzerinde π değerlerine sahipken Ceres, Plüton ve Eris'in π değerleri 0,1 veya 0,1'den daha azdır. π değeri 1 veya daha fazla olan gök cisimlerinin hemen hemen küresel olması beklenir, böylece yörünge bölgesini temizlemiş olma gereksinimini karşılayan gök cisimleri, yuvarlaklık gereksinimini otomatik olarak yerine getirmiş olur.

Ötegezegenler

Daha fazla bilgi: Ötegezegen § Keşif tarihi ve Kahverengi cüce

Ötegezegenlerin keşfinden önce bile, bir gök cisminin bir asteorit kuşağı gibi farklı bir popülasyonun parçası olması halinde mi yoksa döteryumun termonükleer füzyonu yoluyla enerji üretecek kadar büyük olması halinde mi gezegen olarak kabul edilmesi gerektiği konusunda belli anlaşmazlıklar vardı. Buna ek olarak döteryum füzyonuyla enerji üretemeyecek kadar küçük olan (hatta kütlesi sadece Jüpiter kadar olan) gökcisimleri, tıpkı yıldızlar ve kahverengi cücelerde olduğu gibi bir gaz bulutunun çökmesiyle oluşabilir. Bu nedenle, bir gök cisminin gezegenlik değerlendirilmesinde o cismin nasıl oluştuğunun dikkate alınıp alınmaması gerektiği konusunda bir anlaşmazlık vardı.

1992 yılında astronom Aleksander Wolszczan ve Dale Frail, PSR B1257+12 adlı bir pulsarın etrafında gezegenler keşfettiklerini duyurdular. Bu keşif, başka bir yıldızın etrafındaki bir gezegen sisteminin ilk kesin tespiti olarak kabul edilmektedir. Daha sonra 6 Ekim 1995'te, Cenevre Gözlemevi'nde çalışan astronom Michel Mayor ve Didier Queloz, sıradan bir anakol yıldızı olan 51 Pegasi'nin yörüngesinde bulunan bir ötegezegenin ilk kesin tespitini duyurdular.

Ötegezegenlerin keşfi, bir başka belirsizliğe yol açarak bir gezegenin ne zaman bir yıldız olarak değerlendirilebileceği konusunda tartışma yarattı. Bilinen birçok ötegezegen, Jüpiter'in kütlesinin birkaç katında olup kahverengi cüceler olarak bilinen yıldız cisimlerine yakın kütle değerine sahiplerdir. Kahverengi cüceler, hidrojenin döteryum adı verilen daha ağır bir izotopunu füzyon tepkimesine sokabilmeleri nedeniyle genellikle birer yıldız olarak kabul edilir. Jüpiter'in kütlesinin 75 katından daha ağır olan cisimler hidrojeni füzyon tepkimesine sokabilirken, Jüpiter'in kütlesinin 13 katı olan cisimler döteryumu füzyon tepkimesine sokabilir. Döteryum oldukça nadirdir ve galaksimizdeki hidrojenin %0,0026'sından daha azına tekâbül eder. Keşfedilmelerinden çok önce çoğu kahverengi cücede döteryum füzyonu durmuş olduğu için bu durum onarı süper kütleli gezegenlerden ayırt edilemez hâle getirir.

Uluslararası Astronomi Birliği'nin ötegezegen tanımı

2006 Uluslararası Astronomi Birliği tanımı, ötegezegenler için bazı zorluklar taşımaktadır çünkü kullanılan dil Güneş Sistemi'ne özeldir ve yuvarlaklık ile yörünge bölgesinin temizlenmesi gibi kriterler ötegezegenler için şu anda gözlemlenebilir değildir. 2018'de bu tanım, ötegezegenler hakkındaki bilginin artmasıyla yeniden değerlendirildi ve güncellendi. Şu anki resmi ötegezegen tanımı şöyledir:

1. Gerçek kütleleri döteryumun termonükleer füzyonu için gerekli sınır kütlesinin altında olan (günümüzde Güneş benzeri metalikliğe sahip cisimler için 13 Jüpiter kütlesi olarak hesaplanmaktadır) yıldızlar, kahverengi cüceler veya yıldız kalıntıları etrafında dönen ve merkezi cisimle kütle oranı L4/L5 kararsızlık sınırının altında olan (M/M_merkez < 2/(25+√621)) cisimler "gezegen" olarak adlandırılır (nasıl oluştuklarına bakılmaksızın). Bir ötegezegenin gezegen olarak kabul edilmesi için gereken minimum kütle/boyut, Güneş Sistemi için kullanılanla aynı olmalıdır.
2. Döteryumun termonükleer füzyonu için sınır kütlesinin üzerinde gerçek kütleye sahip yıldızaltı cisimler, nasıl oluştuklarına veya nerede bulunduklarına bakılmaksızın "kahverengi cüce" olarak adlandırılır.
3. Genç yıldız kümelerinde bulunan ve döteryumun termonükleer füzyonu için gerekli sınır kütlesinin altında kütleye sahip serbest dolaşan cisimler "gezegen" değil, "alt kahverengi cüce" (veya en uygun isim ne ise) olarak adlandırılır.

Uluslararası Astronomi Birliği, bu tanımın, ötegezegenler hakkındaki bilginin artmasıyla birlikte değişebileceğini belirtti. 2022'de bu tanımın tarihini ve gerekçesini tartışan bir inceleme makalesi, 3. maddede geçen "genç yıldız kümelerinde" ifadesinin, bu tür gökcisimleri uzayda başka yerlerde de bulunduğu için çıkarılmasını önerdi. Ayrıca, "alt kahverengi cüceler" teriminin daha güncel olan "serbest gezegen kütleli cisimler" ile değiştirilmesi gerektiğini öne sürdü. "Gezegen kütleli cisim" terimi, kütlesi tipik bir gezegen kütlesine sahip olup serbest dolaşan veya bir yıldız yerine bir kahverengi cüce etrafında dönen gökcisimlerini tanımlamak için de kullanılmıştır. Özellikle de yetim gezegenler gibi gezegen kütlesine sahip serbest dolaşan gökcisimleri bazen yine de gezegen olarak anılmaktadır.

13 Jüpiter kütlesi sınırı evrensel kabul görmemiştir. Bu kütle sınırının altındaki gökcisimleri bazen döteryumla füzyon tepkimesi gerçekleştirebilir ve tepkimeye giren döteryum miktarı da gök cisminin bileşimine bağlıdır. Bununla beraber döteryum evrende oldukça nadir bulunur ve bu nedenle gökcisimlerinin döteryum füzyonu evresi esasında çok uzun sürmez. Bir yıldızda gerçekleşen hidrojen füzyonundan farklı olarak döteryum füzyonu bir gök cisminin gelecekteki evrimini önemli düzeyde etkilememektedir. Kütle ve yarıçap (veya yoğunluk) arasındaki ilişki, 13 Jüpiter kütlesi sınırında özel bir unsura sahip değildir. Bu durum, kahverengi cücelerin kendilerinden kütlesel açıdan daha hafif Jüpiter benzeri gezegenlerle aynı fiziksel özelliklere ve iç yapıya sahip olduğunu ve doğal olarak gezegen olarak kabul edilebileceğini göstermektedir.

Bu nedenlerden ötürü birçok ötegezegen kataloğu, bazen 60 Jüpiter kütlesine kadar çıkabilen 13 Jüpiter kütlesinden daha ağır cisimleri içermektedir (hidrojen füzyonunun başladığı ve bir kırmızı cüce yıldız hâline gelme sınırı yaklaşık 80 Jüpiter kütlesidir). Anakol yıldızlarının durumu, "gezegen" teriminin bu kapsayıcı tanımını savunmak için de kullanılmıştır; çünkü anakol yıldızları da kapsadıkları iki büyüklük derecesi boyunca yapılarında, atmosferlerinde, sıcaklıklarında, spektral özelliklerinde ve muhtemelen oluşum mekanizmalarında büyük ölçüde farklılık gösterirler fakat hepsi hidrostatik dengeye sahip, nükleer füzyonun gerçekleştiği gökcisimleri olarak tek bir sınıf altında kabul edilirler.

Mitoloji ve adlandırma

Ayrıca bakınız: Haftanın günleri ve klasik gezegen

Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerin Latince isimlerinin kendilerinden türetildiği Olimposlu Yunan tanrıları.

Dünya dışındaki Güneş Sistemi gezegenlerinin, İngilizce dilindeki adları, antik çağda Babilliler, Yunanlılar ve Romalılar tarafından birbiri ardına geliştirilen adlandırma uygulamalarından türetilmiştir. Yunanların gezegenlere tanrılarının isimlerini verme geleneği neredeyse tamamıyla Babillilerden alınmadır. Babilliler, Fosforus'u (Venüs) aşk tanrıçaları olan, Akadca adıyla İştar; Pyroeis'i (Mars) savaş tanrıları olan Nergal, Stilbon'u (Satürn) bilgelik tanrıları olan Nabu ve Phaethon'u (Jüpiter) baş tanrıları Marduk adıyla anıyorlardı. Yunan ve Babil adlandırma gelenekleri arasında çok fazla uyum bulunmaktadır ve bu durum birbirlerinden bağımsız bir şekilde ortaya çıkmadıklarını işaret etmektedir. Buna karşın iki adlandırma geleneği arasında çeviri bakımından farklar bulunmaktadır. Örneğin, Nergal Babillilerin savaş tanrısıydı ve Yunanlar bu nedenden ötürü Nergal'i Ares ile özdeşleştirmişti. Ancak Ares'in aksine Nergal aynı zamanda veba ve yeraltı tanrısıydı.

Antik Yunanistan'da, ışık saçan iki büyük gök cismi Güneş ve Ay antik Titan tanrıları olan Helios ve Selene; en yavaş gezegen (Satürn) "parıldayan" anlamına gelen Fainon; ardından gelen (Jüpiter) parlak anlamına gelen Faeton; kızıl gezegen (Mars) Pirois; en parlak olan (Venüs) ışık getiren anlamına gelen Fosforus ve son olarak anlık görünen gezegen (Merkür) ışıldayan anlamına gelen Stilbon olarak adlandırılmıştı. Yunanlar ayrıca her bir gezegeni tanrı panteonları Olimposlular ve Titanlar arasından verdiler:

• İkisi de birer Titan olan Helios ve Selene (sonradan yerlerini Olimposlu Apollon ve Artemis'e bıraktılar) hem gezegen hem de tanrı ismiydi;
• Phainon, Olimposluların babası olan Titan Kronos için kutsaldı;
• Phaethon, babası Kronos'u tahttan indirerek kral olarak yerine geçen Zeus için kutsaldı;
• Pyroeis, Zeus'un oğlu ve savaş tanrısı olan Ares'e verilmişti;
• Fosforus aşk tanrıçası Afrodit tarafından yönetiliyordu;
• Hızlı hareket eden Stilbon'a ise tanrıların elçisi, bilgi ve zeka tanrısı olan Hermes hâkimdi.

Modern Yunanlar'ın gezegenleri kendi dillerindeki antik adlarıyla anıyor olmalarına rağmen diğer Avrupa dilleri Roma İmparatorluğu'nun ve sonrasında Katolik Kilisesi'nin etkisi sebebiyle gezegenlerin Yunanca adları yerine Latince adlarını kullanmaktadır. Tıpkı Yunanlar gibi Hint-Avrupalı olan Romalılar, Yunanlarla farklı tanrı isimleri altında ortak bir panteonu paylaşmaktaydı ancak Yunan şiir kültürünün tanrılarına vermiş olduğu zengin anlatı geleneklerinden yoksundular. Roma Cumhuriyeti'nin geç dönemlerinde Romalı yazarlar Yunan anlatılarının çoğunu alıp neredeyse aslından ayırt edilemez hale gelene kadar kendi panteonlarına uyguladılar.

Cicero, De Natura Deorum (Türkçe: Tanrıların Doğası veya Tanrıların Doğası Üzerine) adlı eserinde MÖ 1. yüzyılda bilinen gezegenleri, o zamanki adlarını kullanarak sıralamıştı:

...Yunanların Fainon (Aydınlatan) adını verdikleri, Saturnus’un yıldızı denilen şu yıldız dünyaya en uzak yıldızdır (...) Bunun altında ise dünyaya daha yakın olan Faeton (Işıltılı) adı verilen Iuppiter’in yıldızı hareket eder ve on iki burcun izlediği yörüngeyi on iki yılda tamamlar, seyri sırasında Saturnus yıldızının gösterdiği çeşitliliğin aynısını sergiler. Daha aşağıda yer alan buna en yakın yörüngeyi Mars’ın yıldızı denilen Pirois (Ateşli) tutar (...) Bunun altında ise Mercurius’un yıldızı vardır, (Yunanlar buna Stilbon (Işık saçan) derler), burçlar kuşağını yaklaşık bir yıllık sürede dolaşır (...) Beş gezegenin en aşağısında yer alan ve dünyaya en yakın olan ise Venüs’ün yıldızıdır, Güneş’in önünden giderken buna Yunancada Fosforus (Işık getiren) Latincede Lucifer (Sabah Yıldızı), Güneş’in gerisinden gelirken ise Hesperos (Akşam Yıldızı) denir..

Romalılar Yunan astronomisini incelerken gezegenlere kendi tanrı isimleri olan Mercurius (Hermes için), Venüs (Afrodit), Mars (Ares), Iuppiter (Zeus) ve Saturnus (Kronos) isimlerini verdiler. 18. ve 19. yüzyıllarda sonraki gezegenler keşfedildiğinde bu adlandırma uygulaması Neptūnus (Poseidon) ile korunmuştur. Bazı Romalılar muhtemelen Mezopotamya'da ortaya çıkmış ancak Helenistik Mısır'da gelişen bir inancı takip ettiğinden, gezegenlerin adlarını aldığı yedi tanrının Dünya işleriyle saatlik vardiyalarla ilgilendiğine inanıyorlardı. Vardiya sırası Satürn, Jüpiter, Mars, Güneş, Venüs, Merkür ve Ay (en uzak gezegenden en yakın gezegene) şeklindeydi. Bu nedenle ilk gün Satürn tarafından başlatılırken (1. saat), ikinci gün Güneş tarafından başlatılıyor (25. saat), ardından Ay (49. saat), Mars, Merkür, Jüpiter ve Venüs geliyordu. Her güne o günü başlatan tanrının adı verildiğinden, Roma takviminde haftanın günlerinin sıralaması da Nundina döngüsünün reddedilmesinden sonra bu şekildedir ve birçok modern dilde bu sıralama korunmuştur. İngilizcedeki Saturday (Cumartesi), Sunday (Pazar) ve Monday (Pazartesi), söz konusu Latince gün isimlerinin doğrudan çevirisidir. Diğer günler ise adlarını sırasıyla Mars, Merkür, Jüpiter ve Venüs'e benzer veya eşdeğer kabul edilen Anglo-Sakson tanrıları olan Tīw (Tuesday - Salı), Wōden (Wednesday - Çarşamba), Þunor (Thursday - Perşembe) ve Frīġ (Friday - Cuma) adlı tanrılardan almıştır.

Dünya, İngilizce adı Greko-Romen mitolojiden türetilmemiş tek gezegendir. Dünya'nın bir tanrı adı ile anılmamasının sebebi henüz 17. yüzyılda genel anlamda bir gezegen olarak kabul edilmiş olmasıdır (aynı durum İngilizcede Güneş ve Ay için de geçerlidir ancak artık birer gezegen olarak kabul edilmemektedirler). Dünya'nın İngilizce adı olan Earth, "toprak" ve "kir" anlamına geldiği gibi, direkt Dünya için de kullanılan Eski İngilizce'deki eorþe kelimesinden gelir. İngilizcedeki earth, Almancadaki Erde, Felemenkçe'deki aarde ve İskandinav dillerindeki jord sözcüklerinden görülebileceği üzere, İngilizcedeki Earth sözcüğü, tıpkı muadili olan diğer Cermen dillerindeki gibi nihayetinde Proto-Cermence'deki erþō kelimesinden türemiştir. Latin dillerinin çoğu, "deniz" sözcüğünün karşıtı "kuru toprak" anlamındaki eski Latince terra (veya terra'nın bazı çeşitlerini) sözcüğünü korumaktadır. Romence olmayan diller kendi yerel sözcüklerini kullanmaktadır. Örneğin Yunanlar, orijinal adı olan Γή (Ge) sözcüğünü kullanmayı sürdürmektedir.

Avrupa dışındaki kültürler başka gezegen adlandırma sistemleri kullanmaktadır. Gezegen sözcüğü Türkçe'de gezmek fiilinden türemiştir. Modern Türkçede, Dünya dışındaki Güneş Sistemi gezegenleri Latince isimlerinin Türkçe okunuşlarıyla anılmaktadır. Bu gezegenler Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn, Neptün ve Uranüs'tür. Kutadgu Bilig'de Merkür'e dilek anlamındaki Tilek, Mars'a Kürüd (Bakır Sokum, Bakır-sukımı olarak da adlandırılır), Jüpiter'e Ongay (Anadolu'da Öngay veya Öngey olarak da adlandırılır) ve Satürn'e Sekentir denilmektedir. Güneş için Eski Türkçede Kün ve Kuyaş gibi sözcükler kullanılırken, Ay sözcüğü korunarak günümüze gelmiştir. Dünya ise Eski Türkçede Acun ismiyle anılıyordu.

Gezegenlerin çoğunun yerel Farsça isimleri, Yunan ve Latin isimlerine benzer şekilde, Mezopotamya tanrılarının İran tanrılarıyla özdeşleştirilmesine dayanır. Merkür, Nabu'ya benzeyen Batı İran tanrısı Tīriya'nın (kâtiplerin koruyucusu) adından gelen Tir (Farsça: تیر); Venüs, Anahita'nın adından gelen Nāhid (ناهید); Mars, Veretragna'nın adından gelen Bahrām (بهرام); ve Jüpiter, Ahura Mazda'nın adından gelen Hürmüz (هرمز) adıyla anılır. Satürn'ün Farsça adı Keyvān (کیوان), “kalıcı, sabit” anlamına gelen Akadca kajamānu'dan alınmıştır.

Hindistan, yedi geleneksel gezegeni (Güneş için Surya, Ay için Çandra, Merkür için Budha, Venüs için Şukra, Mars için Mangala, Jüpiter için Bṛhaspati ve Satürn için Şani) ve sırasıyla kuzey ve güney ay düğümleri olan Rahu ve Ketu'yu içeren Navagraha'ya dayalı bir sistem kullanır.

Çin ve tarihsel olarak Çin'in kültürel etkisi altında kalmış Doğu Asya ülkeleri (Japonya, Kore ve Vietnam gibi) beş Çin elementi olan su (Merkür 水星 “su yıldızı”), metal (Venüs 金星 “metal yıldızı”), ateş (Mars 火星 “ateş yıldızı”), odun (Jüpiter 木星 “odun yıldızı”) ve toprağa (Satürn 土星 “toprak yıldızı”) dayalı bir adlandırma sistemi kullanmaktadır. Uranüs (天王星 “gökyüzü kralı yıldız”), Neptün (海王星 “deniz kralı yıldız”) ve Plüton'un (冥王星 “yeraltı kralı yıldız”) Çince, Korece ve Japoncadaki isimleri, bu tanrıların Roma ve Yunan mitolojisindeki rollerine dayanan birer öyküntüdür. 19. yüzyılda Alexander Wylie ve Li Şanlan ilk 117 asteroitin isimlerini Çinceye öyküntü yoluyla Çinceye çevirmişlerdir ve bu isimlerin birçoğu günümüzde de kullanılmaktadır. Bu çevirilere örnek olarak Ceres (穀神星 “tahıl tanrıçası yıldızı”), Pallas (智神星 “bilgelik tanrıçası yıldızı”), Juno (婚神星 “evlilik tanrıçası yıldızı”), Vesta (灶神星 “ocak tanrıçası yıldızı”) ve Hygiea (健神星 “sağlık tanrıçası yıldızı”) verilebilir. Bu tür çeviriler, 21. yüzyılda keşfedilen Haumea (妊神星 “hamilelik tanrıçası yıldızı”), Makemake (鳥神星 “kuş tanrıçası yıldızı”) ve Eris (鬩神星 “kavga tanrıçası yıldızı”) gibi bazı cüce gezegenler de dahil olmak üzere daha sonra keşfedilen bazı küçük gezegenlere genişletilmiştir. Bununla beraber, daha iyi bilinen asteroitler ve cüce gezegenler dışında bu çevirilerin çoğu Çin astronomi sözlükleri dışında nadiren kullanılır.

Geleneksel İbrani astronomisinde, yedi geleneksel gezegenin çoğunlukla tanımlayıcı isimleri vardır. Güneş "sıcak olan" anlamına gelen חמה Ḥammah, Ay "beyaz olan" anlamına gelen לבנה Levanah, Venüs "parlak gezegen" anlamına gelen כוכב נוגה Kokhav Nogah, Merkür "gezegen" (ayırt edici özelliklerinden yoksun olduğu düşünülürse) anlamına gelen כוכב Kokhav, Mars "kırmızı olan" anlamına gelen מאדים Ma'adim ve Satürn "dinlenen" (diğer görünür gezegenlere kıyasla yavaş hareket etmesine dayanarak) anlamına gelen שבתאי Şabatay adıyla anılır. Aralarında farklı olan צדק Tzedek, yani "adalet" olarak adlandırılan Jüpiter'dir. İlk olarak Babil Talmudu'nda görülen bu isimler, aslında gezegenlerin orijinal İbranice isimleri değildir. Salamisli Epifanios MS 377 yılında pagan veya Kenan bölgesine ait çağrışımları olan bir dizi ismi kayda geçmiştir. Dini nedenlerle değiştirilen bu isimler muhtemelen gezegenlerin tarihi ve orijinal Sami isimleridir. Bu isimler Babil astronomisine kadar uzanan eski bir kökene sahip olabilirler. Uranüs (אורון Oron, “küçük ışık”) ve Neptün (רהב Rahab, İncil'de geçen bir deniz canavarı) için İbranice isimler 2009 yılında seçilmiştir. Bundan önce “Uranüs” ve “Neptün” isimleri aynen kullanılıyordu.

Arapça'da Merkür, ( عُطَارِد, Utârit), Venüs (الزهرة, el-Zühre, "parlak olan", tanrıça el-Uzzâ'nın bir sıfatı), Dünya (الأرض, el-Arz, eretz ile aynı köktendir), Mars (اَلْمِرِّيخ, el-Merih), Jüpiter (المشتري, el-Müşteri) ve Satürn (زُحَل, Zühal, "geri çekilen") ismiyle anılır. Merkür, Mars ve Jüpiter'in Arapçası için farklı kelime kökenleri ortaya atıldıysa da akademide bu üçünün kökeni hakkında bir fikir birliği yoktur.

Güneş Sistemi'ndeki diğer gezegenler 18. ve 19. yüzyıllarda keşfedildiğinde, Uranüs bir Yunan tanrısının, Neptün ise bir Roma tanrısının (Poseidon'un Roma Panteonundaki karşılığı) adını almıştır. Asteroitler de başlangıçta mitolojiden isimlendirilmiştir - Ceres, Juno ve Vesta ana Roma tanrıçalarıdır ve Pallas Yunan tanrıçası Athena'nın bir lâkabıdır. Daha fazla gök cismi keşfedildikçe bunlara ilk olarak küçük tanrıçaların isimleri verilmeye başlanmış ve 1852'deki yirminci asteroit Massalia'dan itibaren mitolojik adlandırma kısıtı kaldırılmıştır. Plüton (adını Yunan yeraltı tanrısından almıştır) keşfedildiğinde bir gezegen olarak kabul edildiğinden klasik isimlerden biri verilmiştir. Neptün ötesinde daha fazla cisim keşfedildikten sonra, yörüngelerine bağlı bazı adlandırma kuralları uygulamaya konmuştur: Neptün ile 2:3 rezonansta olanlara (plütinolar) yeraltı mitlerinden isimler verilirken, diğerlerine yaratılış mitlerinden isimler verilmiştir. Neptün ötesi küçük gezegenlerin çoğu diğer kültürlerdeki tanrı ve tanrıçaların isimlerini almıştır (örneğin Quaoar bir Tongva tanrısının adını taşır). Roma ve Yunan tanrılarının adının verilmesi geleneğini devam ettiren birkaç istisna vardır. Keşfedildiğinde onuncu bir gezegen olarak kabul edilen Eris bu istisnalara bir örnektir.

Uydulara (gezegen kütleli olanlar da dahil) genellikle ana gezegenleriyle ilişkili isimler verilir. Jüpiter'in gezegen kütleli uyduları Zeus'un dört sevgilisinin (ya da ilişkiye girdiği partnerlerinin) adını; Satürn'ün uyduları, Kronos'un kardeşler olan Titanların adını; Uranüs'ün uyduları, Shakespeare ve Pope'un eserlerindeki karakterlerin (başlangıçta özellikle peri mitolojisinden esinlenilmişti ancak bu durumMiranda'nın isimlendirilmesiyle sona ermiştir) adını almıştır. Neptün'ün gezegen kütleli uydusu Triton adını Neptün'ün oğlundan; Plüton'un gezegen kütleli uydusu Charon, adını yeni ölenlerin ruhlarını yeraltı dünyasına (Plüton'un etki alanı) taşıyan ölülerin kayıkçısı Haron'dan almıştır.

Semboller

Ana madde: Gezegen sembolleri

En yaygın gezegen sembolleri

Güneş

Merkür

Venüs

Dünya

Ay

Mars

Jüpiter

Satürn

Uranüs veya

Neptün

Merkür, Venüs, Jüpiter, Satürn ve muhtemelen Mars'ın yazılı sembollerinin geç Yunan papirüs metinlerinde bulunan biçimlerine kadar izi sürülmüştür. Jüpiter ve Satürn'ün sembolleri, bu sembollere karşılık gelen Yunanca adların monogramları olarak tanımlanırken, Merkür'ün sembolü stilize bir kadüsedir.

Annie Scott Dill Maunder'e göre, gezegen sembollerinin öncülleri sanatta klasik gezegenlerle ilişkili tanrıları temsil etmek için kullanılmıştır. Francesco Bianchini tarafından 18. yüzyılda keşfedilen ancak 2. yüzyılda yapılmış Bianchini planisferi, tanrıların gezegen sembollerinin tahminen ilk hâllerini ellerinde tuttuğu Antik Yunan kişileştirmelerini göstermektedir. Merkür'ün elinde bir kadüse; Venüs'ün kolyesinde başka bir kolyeye bağlı bir kordon; Mars'ın elinde bir mızrak; Jüpiter'in elinde bir asa; Satürn'ün elinde bir tırpan; Güneş'te ışınlar saçan bir taç; Ay'ın ise bir hilâlin tutturulduğu bir başlığı vardır. Haç işaretli modern şekiller ilk olarak 16. yüzyıl civarında ortaya çıkmıştır. Maunder'e göre, haçların eklenmesi “eski pagan tanrılarının sembollerine bir nevî Hristiyanlık tadı verme girişimi" gibi görünmektedir. Dünya ise klasik bir gezegen olarak kabul edilmediğidiği için günmerkezli modelin kabulünün öncesinden kalma ve dünyanın dört köşesini temsil eden bir sembolden türemiştir.

Güneş'in etrafında dönen başka gezegenler keşfedildiğinde yeni semboller üretildi. En yaygın astronomik sembol olan Uranüs'ün sembolü⛢, Johann Gottfried Köhler tarafından yapılmıştır ve sembolün üretildiği tarihlerde henüz yeni keşfedilmiş bir element olan platini temsil etmesi amaçlanmıştır. Jérôme Lalande tarafından üretilmiş olan alternatif sembol ♅, Uranüs'ün kâşifi Herschel'i temsilen tepesinde H harfi olan bir küredir. Günümüzde ilk sembol⛢ çoğunlukla astronomlar tarafından, ikinci sembol ♅ ise astrologlar tarafından kullanılmaktadır, ancak her iki sembolü de farklı bağlamlarda bulmak mümkündür. Keşfedildiklerinde gezegen olarak kabul edilen bazı asteroitlere de aynı şekilde soyut semboller verilmiştir. Örneğin Ceres'i bir orak (⚳), Pallas'ı mızrak (⚴), Juno'yu bir kraliyet asası (⚵) ve Vesta'yı bir ocak (⚶) sembolü temsil ediyordu. Ancak, keşfedilen gök cisimlerinin sayısı giderek arttıkça sembol vermek yerine numaralandırma uygulamasına geçildi (mitolojiden bir isim almamış ilk asteroit olan Massalia, aynı zamanda kâşifi tarafından bir sembol verilmeyen ilk asteroittir). İlk keşfedilen dört asteroit olan Ceres, Pallas, Juno ve Vesta'nın sembolleri diğerlerinden daha uzun süre kullanımda kalmıştır. Öyle ki günümüzde bile NASA Ceres'in sembolünü kullanmaktadır - Ceres aynı zamanda bir cüce gezegen olan tek asteroittir. Neptün'ün sembolü (♆), Neptün'ün üç dişli mızrağını temsil eder. Plüton'un astronomik sembolü bir P ve L harflerinin monogramından ibarettir (♇) ancak Uluslararası Astronomi Birliği Plüton'u yeniden sınıflandırdığından beri kullanımı azalmıştır. Plüton'un yeniden sınıflandırılmasından bu yana NASA, Plüton'un geleneksel astrolojik sembolü olan ve Plüton'un çatal dişi üzerinde bir gezegen küresi olan sembolü (⯓) kullanmaktadır.

Unicode'daki bazı nadir rastlanan gezegen sembolleri

Dünya

Vesta

Juno

Ceres

Pallas

Hygiea

Orcus

Plüton or

Haumea

Quaoar

Makemake

Gonggong

Eris

Sedna

Uluslararası Astronomi Birliği, modern makalelerde gezegen sembollerini kullanmak yerine, büyük gezegenler için tek harfli veya iki harfli (Merkür ve Mars'ı birbirindenayırt etmek için) kısaltmaları desteklemektedir. Güneş ve Dünya'nın sembolleri yine de yaygın kullanılır çünkü Güneş kütlesi ve Dünya kütlesi gibi benzer birimler astronomide yaygındır. Günümüzde diğer gezegen sembollerine çoğunlukla astrolojide rastlanmaktadır. Astrologlar ilk keşfedilen birkaç asteroit için eski astronomik sembolleri yeniden diriltmiş ve diğer gök cisimleri için de yeni semboller üretmeye devam etmektedir. Bunlara 21. yüzyılda keşfedilen cüce gezegenler için verilen nispeten standart astrolojik semboller de dahildir. Bu cüce gezegenlere astronomlar tarafından sembol verilmemiştir zira keşfedildikleri tarihlerde gezegen sembollerinin kullanımı astronomide çoğunlukla bırakılmıştı. Birçok astrolojik sembol Unicode'a dahil edilmiştir ve bu yeni sembollerden birkaçı (Haumea, Makemake ve Eris'in sembolleri) Unicode'a dahil edildiğinden beridir NASA tarafından da astronomide kullanılmaktadır. Örneğin Eris'in sembolü, tanrıça Eris'e tapan bir din olan Discordianizm'e ait geleneksel bir semboldür. Diğer cüce gezegen sembolleri çoğunlukla (Haumea hariç) geldikleri kültürlerin yerel yazılarındaki baş harflerdir. Buna ek olarak Makemake'nin yüzü veya Gonggong'un yılan kuyruğu gibi bazı semboller, söz konusu gök cismiyle ilişkilendirilen tanrı veya kültürle ilgili bir öğeyi de temsil ederler.

Ayrıca bakınız

• Gezegen bilimi
• Gezegensel yaşanabilirlik
• Güneş dışı gezegenler listesi
• Küçük gezegen

Dış bağlantılar

Tanımlama ve yeniden sınıflandırma tartışması

• Working definition of "planet" from IAU WGESP — the lower bound remained a matter of consensus in February 2003* Steven Soter's article "What is a Planet" in Scientific American, January 2007, pp 34–41.
• Stern & Levinson's article "Regarding the criteria for planethood and proposed planetary classification schemes." 24 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Gravity Rules: The Nature and Meaning of Planethood4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; S. Alan Stern; 22 Mart 2004
• BBC: "Planets plan boost tally 12" 2006-08-16 2 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• BBC: "Pluto loses status as a planet" 2006-08-2430 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• BBC: "Pluto vote 'hijacked' in revolt" 2006-08-25 23 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Diğer bağlantılar

• 3 Boyutlu Gökyüzü Haritası, 50000 Quaoar, 90377 Sedna ve diğer astreoidlerin konumları
• Uzay Kampı Türkiye Websitesi 18 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• International Astronomical Union 15 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Solar System Live 21 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (an interactive orrery)
• Solar System Viewer 12 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (animation)
• Pictures of the Solar System 16 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• NASA Planet Quest 25 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Illustration comparing the sizes of the planets with each other, the sun, and other stars 13 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.