Beýik geografik açyşlar

Çap edilip bilinýän wersiýa indi goldanylmaýar we ýalňyşlyklar bolup biler. Brauzer bellikleriňizi täzeläň we ýerine derek brauzeri çap etmek funksiýasyny ulanyň.

XV-XVI asyrlarda Ýewropa täze söwda ỳollarynyň we ỳurtlaryň açylmagy bilen Afrika we Amerikanyň, Aziỳanyň halklary baknalyk sütemine duçar boldylar.

XVI asyrda Günbatar Ýewropada haryty önümlerine bolan islegiň artmagy Ýewropa bilen Gündogaryň ỳurtlarynyň arasyndaky alyş-çalyşy sazlaşdyrỳan pula bolan islegi hem artdyrdy. Pul baỳlygyň esasy görnişine öwrüldi. Sebäbi altyn we kümüş teňňeleri ulanypdyrlar. Olaryň hem köpüsi söwda arkaly Ýewropadan daşary ỳurtlara çykarylỳardy. Ýewropanyň özünde gymmat bahaly metallar ỳeterlik däldi, olar Afrikany baỳ ỳurt diỳip hasap etdiler, orta ỳer deňziniň ỳakasyndaky şäherlerden ỳweropa. Senegal, Nigeriỳa, Gana, Mali Songam ỳaly baỳ döwletler döredi. Bu ỳurtlaryň şäherleri Yslamyň hem medeni merkezleridi. Olar orta ỳer deňziniň üsti bilen altyn çägäni daşary ỳurda çykardylar. Sowdagärleriň berỳän maglumatlaryna görä Afrikanyň altyn çäge zapasy adatdan daşary köp bolupdyr.

Hytaỳ, Hindistan, Hindi-Hytaỳ, Indoneziỳa baỳ ỳurtlar diỳlip, olara käwagyt Hindistan diỳip at berỳärdirler. . Haỳsy ỳerden ỳupek, oňat haryt getirilỳän bolsa, şoňa Hindistan diỳip düşünipdirler. Haçly ỳörişlerden soň Aziỳa döwletleri bilen söwda ösỳär. Sowda ỳolunda ỳerleşen Italiỳanyň Wenesiỳa we Genua ỳaly şäherleri has ösỳär. Ol ỳerlerden hoşomaỳ ysly, nahara lezzet, tagam berỳän ösümlikler, parfimer önümleri. Hindistan, Arabstandan, gündogaryň altyndan ỳasalan şaỳ-sepleri, Hindi, Hytaỳ ỳüpek matalaryna Ýewropada isleg uly bolỳar. Hindistan, Hytaỳ, Yaponiỳa altyn we beỳleki gymmat daşlara baỳ ỳurt hasaplanypdyr.

Wenesiỳaly sowdagär Marko Polo XIII asyrda Hytaỳ we gündogaryň köp ỳurtlarynda bolup öz ỳatlamalarynda bu ỳerde altynyň çenden aşa kändigi barad maglumat berỳär.

Deňiz ỳollarynyň Hytaỳ we Hindistana açylmagyny döwür talap edipdir. Mongol döwletiniň (imperiỳasyndan) dargamagy we osmanlylaryň basyp alyşlary netijesinde bu döwletler bilen sowda gatnaşyklaryny alyp barmak kyn;aşypdyr. Sonuň üçin täze deňiz ỳollaryny tapmak meselesi ỳuze çykypdyr.

Beỳik geografiki açylyşlara gämi gurluşyndaky üstünlikler hem mümkinçilikleri açypdyr.

Portugallar we Ispanlar has kämilleşen gämileri gurupdyrlar. ỳelkenli gämilerde uzak syỳasatlara gidip bilipdirler.

Ýewropanyň deňizde ỳüzüjileri gündogar bilen edilỳan söwdalardan gelỳäň ummasyz köp girdeỳjileri tutuş öz eline almak üçin Aziỳa ỳurtlary bilen gatnaşyk etmeli bolupdyr. Asyrda Ýewropalylar gözlemek üçin baryp görmedik uzak ỳurtlaryna ekspedisiỳalar gurap başlapdyrlar.

Arap söwdagärleri bilen aragatnaşyk edip Portugallar matematika-geografiỳa, kartany öwreniş bilen tanyşypdyrlar. Olar täze gämileri gurupdyrlar ỳelkenli gämillerinden güỳçli süỳşipdir.

XV-XVII asyrdaky Beỳik geografiki açyşlar Ýewropada ilkinji kapitalyň döräp başlamagy bilen hem baglanyşyklydyr.

Täze söwda ỳollarynyň we ỳurtlarynyň açylmagy, täze açylan ỳurtlaryň talanmagy bu işi has hem tizleşdirỳär. Kapitalizmiň (kolonial sistemasynyň) baknaklyk gurluşynyň hem başyny başlaỳar dünỳä bazaryny ỳüze çykarỳar.

Pirineỳ döwletleri bolan Ispaniỳa we portugaliỳa XII asyrda Araplardan öz ỳerlerini gaỳtaryp alanlaryndan soň, XIV-XV asyrlarda Demirgazyk Afrikada araplar bilen urşy dowam etdirỳarler. Şol sepäpli harby ploty güỳçlendirỳärler.

Umuman alsak Beỳik geografiki açyşlar 3 ugur boỳunça alnyp barylỳar.

1. Afrikanyň Günorta daş- töweregi.

2. Günbatara Atlantik ummanynyň üsti bilen.

3. Demirgazyk Ýewropa Polỳar guşagy arkaly.

Portugallaryň açyşlaryda 3 döwre bölünỳär:

1. Döwrüň (1415-1434) Modeỳra we Azor adalary açylỳar.

2. (1434-1487) bu döwrürde esasan söwda we altynyň gözlegine çykylỳar.

3. (1487-1498) hind ỳapyk basseỳin diỳlen ỳalňyň pikir anyklandy.

Antoşko Ýa. F. “Ýeriň geografiki öwrenilişiniň taryhy.” MDU, 1962.
Sewerin N.A.” Ýerli barlagçylar we syỳahatlar.” Uçpedgiz, 1956.
Oskar Eger. “Bütindünỳä taryhy “ 4 tomlyk. Sankt-Peterburg, 1997.