Plug

Savremeno (mašinsko) oranje plugom koji vuče traktor u Srbiji.

Plug je sprava za osnovnu obradu zemljišta. Postoje različite vrste plugova, od kojih je najčešći raoni plug. Pored raonih postoje i: diskosni (radni deo je disk), tanjirasti (radni deo tanjir), čizel plugovi (radni deo u obliku motičica). U slučaju da na izvesnoj dubini postoji vodonepropusni sloj pre oranja (ili zajedno sa njim) vrši se podrivanje različitim tipovima podrivača.

Plugove su tradicionalno vukle radne životinje kao što su konji ili volovi, dok se u današnje vreme koriste traktori. Plugovi su pravljeni od drveta, gvožđa, ili čeličnih okvira sa pričvršćenim oštricom za sečenje i prevrtanje zemlje. Plug je bio osnovno oruđe tokom najvećeg dela zapisane istorije. Plug predstavlja jedan od najvećih poljoprivrednih pronalazaka u ljudskoj istoriji.

Primarna svrha oranja je da se prevrne gornji sloj zemljišta, donoseći sveže hranljive materije na površinu, dok se zakopava korov i ostaci prethodnih useva, čime se omogućava njihova razgradnja. Pri provlačenju pluga kroz zemlju se stvaraju dugački rovovi plodnog zemljišta pod nazivom brazde. U savremenoj upotrebi, oranica je obično ostavlja da se osuši, a zatim je drlja pre sadnje. Oranjem i kultivisanjem tla se homogenizuje i menja gornjih 12 do 25 cm tla da bi se formirao plužni sloj. U mnogim zemljištima, najveći deo finog biljnog napojnog korenja se može naći u površinskom ili plužnom sloju.

Plugovi su u početku bili na ljudski pogon. Taj proces je postao znatno efikasniji nakon što se počelo sa korištenjem životinja. Prve plugove na životinjski pogon su nesumnjivo povlačili volovi, a kasnije u mnogim oblastima konji (uglavnom tegleći konji i mule, iako su i razne druge životinje korištene u tu svrhu). U industrijalizovanim zemljama, prvi mehanički način vuče pluga su bile parne mašine (mašine za oranje ili parni traktori), ali su one postepeno potisnute traktorima sa motorom sa unutrašnjim sagorijevanjem.

Korišćenje pluga je opalo u nekim područjima, često onima koja su znatno ugrožena oštećenjem zemljišta i erozijom. Na tim područjima se u većoj meri koristi pliće oranje i druge manje invazivne tehnike konzervativnog obrađivanja.

Istorijat

Oranje sa drvenim ralom čiju zapregu čine dva vola, naslikano u grobnici u Starom Egiptu (oko 1200 god p. n. e.).

Ralo koje vuku volovi, izrezbareno u kamenu, nordijsko bronzano doba (oko 1100 god p. n. e.), Švedska. U to doba, na Bliskom istoku i Maloj Aziji postojale su razvijene države, poput: Egipta, Vavilonije, Asirije, Mitanije i Hetitskog carstva, a na Peloponezu, odnosno Balkanu razvija se Mikena.

Počeci zemljoradnje nastali su u doba Neolita na Bliskom istoku u području plodnog zemljišta oko 9000—8000. godine p. n. e. gajenjem ječma i pšenice. Na Balkanu zemljoradnja je nastala oko 6500—5500. godine p. n. e. Nastanak zemljoradnje bio je u vezi sa korišćenjem raznovrsnog alata, oruđa. Doba zaprežne obrade zemlje sa ralom i plugom u vezi je sa pripitomljavanjem životinja. Prvi primerci rala razvili su se od oruđa, odnosno od ručnog rala i motike, u doba srednjeg Neolita, na Bliskom istoku. Najraniji dokazi pronađeni na Bliskom istoku datiraju oko 6000 godine p. n. e. Gvozdene verzije javljaju se oko 2300 godine p. n. e. kako u Asiriji tako i u vreme 3. dinastije u Starom Egiptu. Smatra se da je vrlo ubrzo od rala, koja je jednostavnija i primitivnija sprava za obradu zemlje, nastao i razvio plug. Obe sprave su koegzistirale hiljadama godina jedne pored druge.

Velika razlika između rala i pluga je u tome, što se ralom zemlja samo razredi, vrlo plitko razroji zemlja, dok sečivo pluga ide mnogo dublje i plugom zemlja se prebacuje, što omogućava da se seje dublje. U bronzanom dobu dolazi do rasprostiranja rala u nove krajeve. U Srbiji su nedaleko od velikih reka, kod Požarevca i Novog Bečeja, pronađeni bronzani raonici, koji su datirani na oko 1100 – 1000 godina p. n. e. Gvozdeno doba karakteriše upotreba gvozdenog raonika. Ovi raonici masovnije se upotrebljavani u mlađem gvozdenom dobu kada se u Evropi javljaju prvi plugovi. Ralo i plug sa gvozdenim raonikom preuzela je Stara Grčka a potom i Stari Rim,. i ono je sa izvesnim poboljšanjima egzistiralo ceo Srednji vek, zadržavši se na Balkanskom poluostrvu do sredine 20. veka.

Na osnovu arheoloških istraživanja na tlu Srbije otkriveni su iz rimskog periodu brojni simetrični raonici i svega nekoliko asimetričnih raonika što govori da se na Balkanu po svemu sudeći u to doba daleko više koristilo ralo za oranje nego plug. U Srbiji se nalazi jedan od najvećih i najbolje očuvanih arheoloških lokaliteta poljoprivrednog imanja na Balkanu iz perioda Rimskog carstva „Anine" u selu Ćelije kod Lajkovca. Ovakva poljoprivredna imanja koja su na svom obodu obično imala ekonomske objekte i vile rustike formirali su blizu gradova i fortifikacija najčešće municipalne aristokrate i isluženi legionari - veterani, a poznato je da su rimske provincije u današnjoj Srbiji bile dom legionara koje su iznedrili brojne tzv. „careve-vojnike".

Oranje sa dvostranim ralom čiju zapregu čine dva vola. Slikar je prenaglasio dimenzije raonika kao i materijal od kojeg je ralo napravljeno, raonik od metala, a ostali delovi od drveta. Deo kompozicije Prinošenje žrtve Kaina i Avelja, Manastir Dečani, Srednjovekovna Srbija, oko 1343. godine.

Drveno ralo i jaram teljig „bosanski jaram“, koji ima gredu „šiva“ i dva savijena pruta „šivice“, (Srbija), Etnografski muzej. Najstariji oblik koji se sačuvao na Balkanu do 20. veka.

U Srbiji su na osnovu arheoloških istraživanja pronađena 49 raonika iz perioda 9 -16. veka. U Srbiji, pored arheoloških istraživanja, značajno mesto predstavljaju srednjovekovni živopisi za proučavanje zemljoradnje. Reč ralije pominje se u Dečanskoj hrisovulji kralja Dušana. Pisani podatak o ralu kao spravi za oranje sačuvan je i u srpskom prevodu vizantijskog Zemljoradničkog zakona. Minijatura volova kako vuku ralo prikazana je u tzv. Minhenskom psaltiru despota Stefana. Po svemu sudeći, u srednjovekovnoj Srbiji dominantnija sprava za oranje je bila ralo. Takođe, tokom osmanskog perioda u Srbiji i Balkanu za oranje se više koristilo ralo nego plug.

Amerika, podsaharsha Afrika, Australija i Okeanija nisu poznavale plug sve do evropske kolonizacije ovih oblasti. Prvi plugovi su bili izrađeni od drveta, a za vuču je služila stoka (volovi, bivoli, deve, jakovi, konji itd). Iako su već antički narodi okivali plugove, tek je 19. vek, odnosno Prva industrijska revolucija donela značajan napredak u njihovoj konstrukciji. Jednu od prvih manufaktura za proizvodnju plugova osnovao je Robert Ronsomer, u Engleskoj 1789. godine. Već 1803. godine Ronsomer konstruiše raonik od livenog gvožđa kod koga se oštrice oštre same tokom oranja. Iako je ovaj plug bio otporniji nego prethodni nije se moga upotrebljavati na svakoj vrsti zemljišta, pogotovo ne na peskovitom tipu zemljišta. Naredno unapređenje konstruisao je 1819. godine Džetro Vud koji je napravio prvi plug sastavljen iz delova čime su se lako mogli da menjaju pošto se istroše. Džon Lejn 1833. godine konstruisao je drveni plug čije oštrica kod raonika je bila od čelika.

Fabrički plugovi 1885-1890 (američki, engleski, nemački, austrijski)

Faulerov parni plug (parna lokomobila sa plugom na uže), Australija, 1888.

Međutim, tek je Džon Dir 1837. godine proizveo prvi čelični plug čija će prodaja u početku biti veoma skromna, da bi 1855. proizvodnja dostigla čak 13 hiljada primeraka. Fabrike za izradu plugova osnovana su: Dž & F, Hodžart, Engleska, 1837; H. F. Eskert, Berlin, 1846; Eberhard, Ulm, 1854; Rudolf Sak, Lajpcig, 1863. Fabrički metalni plugovi potisnuli su postepeno iz upotrebe stare drvene i drveno-metalne plugove tek krajem 19. veka. U Srbiji i u pasivnim krajevima novoformirane Jugoslavije (osim Vojvodine, Slovenije i Slavonije) masovnija upotreba fabričkih plugova počinje tek nakon Prvog svetskog rata. Tada na osnovu ratne reparacije iz Nemačke nabavlja se veliki broj fabričkih metalnih plugova.

Prve zanatske radionice za izradu plugova i druge poljoprivredne mehanizacije na tlu današnje Republike Srbije osnovane su tokom industrijalizacije u Austrougarskoj krajem 19. veka. Manufakture su osnovane u Crvenki, Novom Sadu i Velikom Bečkereku. Prva ozbiljnija metalska preduzeća formirana su ipak u Kraljevini Jugoslaviji. Zanimljivo da su u somborskom ataru 1872. godine bila 952 drvena i samo 103 gvozdena pluga. Dok su se koristili drveni plugovi, u narodu poznati kao pemci, u jaram je prezano po šest ili osam volova. Za oranje jednog jutra zemlje volovima je bilo potrebno od 10 do 12 sati teškog rada. Više od 80 odsto od svih grla najviše korišćena rasa bila je podolsko goveče.

Plugovi kao deo tematske izložbe Alatke i oruđa za oranje - Oraće sprave - zaprežni fabrički metalni plugovi u Poljoprivrednom muzeju u Kulpinu kod Bačkog Petrovca.

U prvoj polovini 19. veka u Kneževini Srbiji ukrštaju se panonsko stepsko podolsko goveče i balkansko planinsko goveče - buša čime su nastali najbolji zapati kolubarskih goveda. Pored kolubarskih goveda, u Srbiji su se izdvajala još i tamnavski i resavski soj goveda. Sva ova goveda odlikuju se izdržljivošću i sposobnosti za vuču. Nakon otvaranje pruge Beograd - Niš krajem 19. veka uvezene su brojne plemenite rase goveda (marijahovska, labudska, bernska, pincgavska, algajska, holandska, frajburška i simentalska) među kojima je prepoznata kao proizvodno vredna švajcarska simentalska rasa goveda, koja će postati dominantna kombinovana rasa goveda tokom postojanja Jugoslavije u 20. veku.

Napušten plug, 1918. godine, ulje na platnu, Živorad Nastasijević (1893-1966).

Prvi parni plug, odnosno plug koji vuče uz pomoć užeta parna lokomobila (parna mašina) postavljena na jedan kraj oranice patentiran je u Engleskoj 1856. godine. Prvu generaciju parnih plugova počele su da proizvode kompanije, Džon Fauler i Hauard Kasali, čime je otpočelo mašinsko doba obrade zemlje. Zanimljivo da je veleposednik Šulhof iz banatskog mesta Denta kupio engleski parni plug Fauler 1861. godine. Bio je to prvi parni plug u Austriji i Ugarskoj. Nosioci i pobornici privrednog razvoja u Banatu i novoformiranoj Austrougarskoj su bili bogati veleposednici. U to doba, razvoj kapitalizma dovodi do usavršavanja poljoprivredne mehanizacije. U Britaniji, čitav ovaj inovativni period poznat je po nazivu Viktorijansko doba.

Gedža ore sa ralom koje vuku les volovi (1930-ih?).

Prvi moderne fabričke poljoprivredne mašine u Srbiju nabavljene su 1870-ih zalaganjem prosvetitelja i pregaoca Dr Đorđa Radića, rodom iz Velikog Bečkereka, člana Srpskog učenog društva i prvog doktora poljoprivrednih nauka. Bio je jedan od osnivača Društva za poljsku privredu i urednik stručnih poljoprivrednih listova Seljak, Težak i Domaćin. On je u Kneževinu Srbiju uvezao prve vršalice, gvozdene Burgove plugove i druge poljoprivredne mašine, ali i nove rase goveda. Dr Radić otvara opitno poljoprivredno dobro i Ratarsku školu u Kraljevu 1882. godine. Krajem 19. veka, u Kraljevini Srbiji, broj plugova premašuje ralo. Tako je 1893. godine popisano 106.841 plug i 63.070 rala. Do početka Prvog svetskog rata, u Kraljevini Srbiji dominantniji plug je bio tradicionalne izrade, a već od kraja 19. veka javljaju se fabrički plugovi, koje u početku masovnije prvo koriste, iznajmljuju i promovišu okružne poljoprivredne stanice, kao i napredna ekonomska poljoprivredna dobra i zadruge. Skoro 100 godina nakon otvaranja prve engleske manufakture, u Kraljevu otvaraju prvu fabriku (manufakturu) poljoprivrednih sprava Aksentije Bogdanović i Srećko Vasić. U njoj su izrađivani liveni i kovani plugovi, okopači, brazdači, drljače, krupače, vetrenjače (rešeta) za vejanje na gumnu.

Milovan Glišić objavljuje 1885. godine u listu Domaćica seosku pripovetku Prva brazda, koju je napisao prema istinitom događaju. U najvećem broju sela u brdsko-planinskim predelima ralo se izgubilo između 1900. i 1940. godine. Veran prikaz oranja sa ralom i volovima ovekovečen je u scenama filma Radopolje iz 1963. godine u kome lik orača Ilije igra Rade Marković. Danas se uglavnom proizvode plugovi koji se koriste za traktorsku vuču.

Oranje u Neveru, ulje na platnu 133×260 cm, Roza Boner, 1849, Muzej Orse, Pariz.

Ralo

Ralo je drvena sprava za oranje čiji su osnovni delovi: raonik (lemeš), gredelj (oje), plaz na koji je pričvršćen raonik i ručica. Glavna karakteristika rala je simetrični raonik koji je horizontalno položen na zemlju preko plaza i podseca je tako da ona pada na obe strane raonika. Ralo se najduže zadržalo u planinskim i brdskim predelima zbog karakteristike samog planinskog tla - plitkog sloja zemlje. Ralo plitko ore i ima jednu ručicu sa kojom se lakše reguliše ugao pod kojim se obrađuje zemlja. Ralo je vuklo par volova – les volova.

Plug

Stari tradicionalni zaprežni drveni plug, u Etnografskom muzeju u Beogradu.

Različiti fabrički metalni zaprežni plugovi u Poljoprivrednom muzeju u Kulpinu.

Plug je složenija sprava od rala i njegovi delovi su: gredelj (oje), plaz, raonik (lemeš), dve ručice, crtalo (prednje sečivo), kozlac, daska, a može da ima i oraća kolica. Plugovi su se delili na plugove sa kolečkama i plugovi bez kolečke. Na kolečkama se razlikuje mali točak, koji ide po oranici, i veliki točak, koji ide u uzoranu brazdu. Glavna karakteristika pluga je asimetrični raonik, koji imao oblik približno pravouglog trougla, čija je najduža strana (hipotenuza) oštrica koja seče zemlju. Crtalo ili prednje sečivo podseca zemlju i obeležava širinu koju će raonik da zahvati.

Plug metalni okolina Bosilegrada 2021.g.

Stari zaprežni fabrički metalni plugovi iz prve polovine 20. veka, Poljoprivredni muzej u Kulpinu, kod Bačkog Petrovca.

Svi delovi su od drveta, osim raonika, crtala i lanaca za povezivanje grede sa kolicima koji su jedini metalni delovi. Raonici od gvožđa su veoma dugo u upotrebi. Za oranje drvenim plugom bilo je potrebno više pari volova. U proseku se radilo sa tri, ali se dešavalo da se radilo sa dva i sa pet pari volova, zavisno od njihove jačine, vrste zemljišta i useva koji se sejao. Drveni plug su pravili sami seljaci ili seoski majstori. Pravljen je najčešće od hrastovine. Najteže je bilo pronaći krivo drvo za gredelj i dvostrukim plazom. Drveni plug daleko dublje ore od rala zbog čega se više koristio u ravničarskim predelima. Glavna karakteristika drveno-metalnog pluga je gvozdena glava, koja se kupovala kod gvožđara, a drvene delove su pravili seoski majstori ili samouki seljaci. Prelaskom na fabričke metalne plugove, koje su znatno lakše za rad, počinju da se upotrebljavaju krave u oranju i one vremenom potiskuju volove. Konje u oranju sa metalnim plugom upotrebljavaju bogatiji seljaci.

Galerija

Istorijski pregled
Prikaz ratara iz 13. veka kako ore, Kraljevska biblioteka Španije Ilustracija kineskog gvozdenog plug sa krivim ramom iz 1637. godine. Prikaz pluga u Didroovoj Enciklopediji (18. vek). Fabrički metalni dvobrazdni plug sa stočnom vučom, Etnografski muzej u Beogradu. Zimsko oranje, SR Slovenija, 1965. godine. Fotoarhiv: Etnografski muzej Slovenije.] Tradicionalno (zaprežno) oranje: Seljak obrađuje zemlju konjima i fabričkim gvozdenim plugom.

Raoni plug

Osnovni radni deo raonog pluga, plužno telo, vrši deformaciju, drobljenje, prevrtanje, mešanje i premeštanje zemljišne plastice (trake zemljišta na koju nailazi plužno telo). Plužno telo se sastoji iz: raonika, plužne daske, plaza i kozlaca. Na plužno telo i ram pluga postavljaju se pomoćni radni delovi: crtalo, pretplužnik, pero, a ređe podrivač. Pri radu pluga horizontalno odsecanje plastice vrši raonik, a vertikalno, prednja ivica plužnog tela ili crtalo ako je prisutno. Plužna daska odrezanu plasticu okreće i odlaže na stranu prislanjajući je na prethodno izoranu.

Delovi raonog pluga

Delovi pluga (objašnjenje oznaka delova je u tekstu).

Raonik (A): najčešće se koriste dva tipa: trapezoidni i raonik u obliku dleta. Raonik se učvršćuje na kozlac pomoću zavrtnjeva sa upuštenom glavom kako bi bili u ravni radne površine. Ivica oštrice raonika sa pravcem kretanja pluga sklapa ugao od 35-42°. Pošto raonik pruža najveći otpor od svih delova pluga (oko 50%) izrađuje se od specijalnih kvalitetnih čelika, a pre upotrebe se mora dobro otkovati i naoštriti.

Plužna daska (B): odnosno njena radna površina podeljena je na dva dela: prednji „grudi“ i zadnji „krilo“. Izrađuje se od troslojnog čelika, tako da je srednji sloj mekši, što obezbeđuje elastičnost. Po radnoj površini plužna daska se cementira u cilju smanjenja otpora (oko 10% od svih delova pluga) i lepljenja zemlje. Postoje četiri osnovna tipa plužnih dasaka: cilindrična daska, poluspiralna daska, spiralna i kulturna. Prvi tip dobro drobi, ali slabije prevrće plasticu; druga dva tipa dobro prevrću, ali slabo drobe plasticu; dok poslednji tip kod koga su grudi cilindroidne, a krilo blago spiralno, objedinjuje dobre osobine prva tri tipa.

Plaz (C): je pravougaona čelična ploča na donjem delu kozlaca uz zid brazde. On prima bočne sile pritiska plastice na površinu raonika i plužne daske i sprečava pomeranje plužnog tela prema neoranom delu. Kraj plaza najviše se troši pa su česti plazovi sa izmenjivom petom.

Kozlac (D): vezuje raonik, plužnu dasku i plaz sa ramom pluga (E). Mogu biti visoki i niski u zavisnosti od tipa rama (ravan ili savijen). Deo kozlaca na koji se vezuju plužna daska i raonik naziva se sedlo. Ono je izdubljeno prema zakrivljenosti raonika i daske. Sa suprotne strane istog kraja je mesto za pričvršćivanje plaza, a na suprotnom kraju kozlac se vezuje za ram uz pomoć zavrtnjeva ili stege.

Crtalo (F): je radni deo pluga za vertikalno, uzdužno obrezivanje plastice. Postoje diskosna (češća) i crtala u obliku sečiva (samo za vrlo duboka oranja). Crtalo se pomeranjem kolenastog nosača postavlja 1-2 cm bočno u odnosu na raonik ka neobrađenoj površini da plužno telo ne zapinje o zid brazde.

Pretplužnik: je sličan plužnom telu, samo je manji i nema plaz. Pretplužnik se postavlja na 25-30 cm ispred vrha glavnog plužnog tela. Korišćenjem pretplužnika gornji sloj plastice sa biljnom masom se reže i baca na dno brazde, a plužno telo tad bolje drobi plasticu.

Pero (G): je čelična letva koja se sa zadnje strane vezuje za kraj plužne daske. Pero nastavlja rad plužne daske - oblikovanje izorane plastice.

Podrivač: se retko postavlja jer zahteva komplikovaniju i jaču konstrukciju pluga. Uloga podrivača je razbijanje patosa brazde, odnosno rastresanje podoraničnog sloja nestrukturnih zemljišta. Postavljaju se tako da rade 5-15 cm dublje od plužnog tela.

Podela raonih plugova

Plug za glatko oranje -trobrazdni obrtač. Poljoprivredni sajam u Novom Sadu 2006. godine.

Postoji nekoliko osnovnih podela raonih plugova. Prema načinu premeštanja plastice mogu biti: ravnjaci (plastica se premešta na desnu stranu pa se poorana površina ore na slog ili razor) i raoni plugovi za glatko oranje (sa podjednakim brojem levih i desnih plužnih tela koji izmenom mogu da odlažu plasticu desno ili levo). U okviru drugog tipa u zavisnosti od konstrukcijskog rešenja razlikuju se: obrtači (smenjivanje levih i desnih plužnih tela vrši se obrtanjem pluga po horizontalnoj osi za 180° ili 90°, balansni (smenjivanje se vrši tako što se leva plužna tela podižu a desna spuštaju, i obrnuto), plugovi sa dva rama (imaju dva posebna rama koji se naizmenično spuštaju i podižu).

Prema načinu dizanja plugova pri okretanju na uvratini i transportu plugovi se dele na: vučene (ram sa radnim delovima se diže a točkovi pluga ostaju na zemlji; imaju dva glavna točka levi - ledinaš i desni -brazdaš, a mogu imati i zadnji točak), nošene (dižu se hidrauličnim uređajem traktora; bez točkova su ili imaju jedan, zadnji, koji se diže sa plugom) i polunošene (prednji deo se diže hidrauličnim uređajem a zadnji spuštanjem zadnjeg točka; imaju jedan ili dva zadnja točka i ponekad ledinaš). Vučeni plugovi su sve manje u upotrebi.

Ako se kao kriterijum uzme broj plužnih tela plugovi se dele na jednobrazdne i višebrazdne(od 2 do 5 plužnih tela, ređe 6-8).

Literatura

• Blagojević, Miloš (1973). Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji. Beograd: Istorijski institut. 
• Blagojević, Miloš (2008). Zemljoradnički zakon - srednjovekovni rukopis. Srpska akademija nauka i umetnost. ISBN 978-86-7025-444-2. 
• Bojana Miljković Katić (2014). Poljoprivreda Kneževine Srbije (1834 - 1867). Istorijski institut. 
• Jožef Sabo (2017). Poljoprivredna istorija Banata do prve polovine 20. veka. Banatski kulturni cenar. 
• Brunt, Liam (2003). „Mechanical Innovation in the Industrial Revolution: The Case of Plough Design”. Economic History Review. 56 (3): 444—477. JSTOR 3698571. .
• Hill, P.; Kucharski, K. (1990). „Early Medieval Ploughing at Whithorn and the Chronology of Plough Pebbles”. Transactions of the Dumfriesshire and Galloway Natural History and Antiquarian Society. LXV: 73—83. 
• Nair, V. Sankaran. Nanchinadu: Harbinger of Rice and Plough Culture in the Ancient World. 
• Wainwright, Raymond P.; Buchele, Wesley F.; Marley, Stephen J.; Baldwin, William I. (1983). „A Variable Approach-Angle Moldboard Plow”. Transactions of the ASAE. 26 (2): 392—396. doi:10.13031/2013.33944. 
• Stoll, Steven (2002). Larding the Lean Earth: Soil and Society in Nineteenth-Century America. New York: Hill and Wang. 

Spoljašnje veze

• Poljoprivredna proizvodnja u rimskim provincijama na tlu Srbije: od I do prve polovine V veka, Olivera Ilić, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd, 2012.
• Poljoprivreda Srbije od 1878. do 1912. godine, Gordana Garić Petrović, Univerzitet u Nišu, Filozofski fakultet, 2016.
• Oruđa za rad (zaječarski kraj), Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu knj. 42, Dušan Maslovarić
• Narodna (tradicionalna) zemljoradnja u predelu visok (pirotski kraj) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. april 2016), Velibor Stojaković, 2010.
• Srednjevekovni nalazi raonika i prikazi rala na dečanskim freskama, Vesna R. Manojlović Nikolić, Filozofski fakultet – Odsek za istoriju, Univerzitet u Novom Sadu, 2011
• Ploughing In Medieval Times On The Territory of Present-Day Serbia, Nemanja Marković and Jelena Bulatović, Institute of Archaeology, Belgrade, 2013.
• Prilog proučavanju srednjovekovne privrede u Srbiji:Arheološki aspekti, Vesna R. Manojlović Nikolić, Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet, 2013.
• Alatke i oruđa za oranje – Muzej Vojvodine
• Oranje sa konjima u Srbiji - prilog RTS-a
• Oranje sa konjima i mulama u Severnoj Karolini
• Republičko takmičenje mladih orača u Torku – prilog Infocentar
• Takmičenje mladih orača Srbije u selu Bački Gračac – prilog RTV-a
• Pobednici takmičenja orača „Brazda“ – prilog RTV-a
• Manifestacija „Srbobranska brazda“ – prilog RTV-a
• Kako pravilno orati – savet stručnjaka
• Tri traktora, 24 brazde
• "Oralo" i njegovi delovi ("Politika", Uskrs 1940)