Pređi na sadržaj

Niš

Koordinate: 43° 19′ 15″ S; 21° 53′ 45″ I / 43.320833° S; 21.895841° I / 43.320833; 21.895841
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Niš
Panorama Niša
Gradska kuća
Niška tvrđava
Palata pravde
Spomen-kapela
Spomen-park Bubanj
Čegar
Hram Svetog cara Konstantina i carice Jelene
Nišava
Univerzitet u Nišu
Administrativni podaci
Država Srbija
Upravni okrugNišavski
GradNiš
Stara imenalat. Naissus
grč. Ναϊσσός
tur. Niş
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2022.182.797
 — gustina306,33 st./km2
Aglomeracija (2022.)249.501
Geografske karakteristike
Koordinate43° 19′ 15″ S; 21° 53′ 45″ I / 43.320833° S; 21.895841° I / 43.320833; 21.895841
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina192 m
Površina596,73 km2
Niš na karti Srbije
Niš
Niš
Niš na karti Srbije
Ostali podaci
GradonačelnikDragoslav Pavlović (SNS)
Poštanski broj18000
Pozivni broj+381 (0)18
Registarska oznakaNI
Veb-sajt
www.ni.rs

Niš je gradsko naselje i sedište istoimene teritorijalne jedinice u Srbiji. Administrativni je centar Nišavskog upravnog okruga i najveći grad južne i istočne Srbije. Prema popisu iz 2022. bilo je 182.797 stanovnika, pa je tako Niš treći grad po broju stanovnika u Srbiji (posle Beograda i Novog Sada). Nalazi se na reci Nišavi, nedaleko od njenog ušća u Južnu Moravu. Grad Niš zauzima površinu od oko 596,73 km2, uključujući Nišku Banju i 68 prigradskih naselja.

Niš je bio administrativni, vojni i trgovinski centar različitih država i carstava kojima je, tokom svoje duge istorije, pripadao. Na prostoru današnjeg Niša, u antičkom gradu Naisu rođeni su rimski carevi Konstantin Veliki i Konstancije III.[1] Geografski položaj Niša učinio ga je strateški važnim i time primamljivim gradom za mnoge osvajače. Tokom istorije, teritorijom na kojoj se današnji grad nalazi prošli su Dardanci, Tračani, Iliri, Kelti, Rimljani, Huni, Avari, a zatim i Vizantinci, Srbi, Bugari i Osmanlije. U više navrata grad su zauzimali Mađari i Austrijanci. Od Turaka je oslobođen 1878. godine i od tada se ponovo nalazi u sastavu Srbije, s kratkim prekidima u toku Prvog i Drugog svetskog rata, kada je bio pod okupacijom. Uticaj različitih naroda koji su živeli na teritoriji današnjeg grada Niša primećuje se u kulturnom nasleđu grada, pre svega u njegovoj arhitektonskoj raznovrsnosti.

Saobraćajna infrastruktura na teritoriji Niša ga čini raskrsnicom kopnenog i vazdušnog saobraćaja Balkana, (pogotovo zbog intenzivnog saobraćaja ka Turskoj i Grčkoj) i zbog toga što se na teritoriji Niša nalazi međunarodni aerodrom Konstantin Veliki. Važan je privredni, univerzitetski, kulturni, verski i politički centar Srbije. Niški univerzitet, osnovan 1965. godine, ima 14 fakulteta i oko 30.000 studenata, a grad je i sedište Niške eparhije Srpske pravoslavne crkve. Administrativno je podeljen na pet gradskih opština: Medijana, Palilula, Pantelej, Crveni krst i Niška Banja.

Etimologija

[uredi | uredi izvor]

Ime grada Niša može se naći u mnogobrojnim istorijskim izvorima iz perioda srednjeg veka do savremenog doba. Sva ta imena su vrlo slična, zavisno od jezika na kome su zapisivana: Naissus, Nais, Nisus, Νισσα, Ναισσός, Νισος, نیش (Niş), Niš.[2]

Prvo naselje na teritoriji današnjeg Niša osnovali su Kelti u 3. veku pre nove ere, a sam grad je ime dobio po reci Nišavi (Naissa) koju su keltski prastanovnici zvali „Vilina reka“ (Navissos). Grad i reka nikada od svog imenovanja nisu promenili svoja imena i značenje koje je ostalo isto: Niš—Vilingrad, Nišava—Vilinreka.[3]

Razni osvajači su za sobom ostavili i svoju verziju imena ovog grada: [[stari Rim|rimski |date= |website= |publisher= |access-date=}}] Naissus, vizantijski Ναισσός/Nysos, slovenski Niš, turski نیش (Niş), nemački Nissa[2], arapski Talnasi.[4] Takođe izvori beleže i naziv Naica.

Geografija

[uredi | uredi izvor]
Snimak Niša iz spejs-šatla 2002.
Južni obod niške kotline čini krečnjački greben Suve planine i kristalasto bilo planine Seličevice (na slici).
Zapadni obod niške kotline je kristalasti greben Malog Jastrepca od Kupinjaka do Batinščičkog visa
Istočni obod niške kotline je na krečnjačkom grebenu Svrljiških planina i suvoplaninskih ogranaka

Niš leži na geotektonskoj granici kristalaste, rodopske mase i krečnjačkih planina istočne Srbije i spoju velikih udolina Balkanskog poluostrva u prostranoj i plitkoj kotlini nepravilnog oblika sa dužom osom od oko 44 km i kraćom od oko 22 km. površine (oko 620 km²),[5]) poprečno utisnutoj na meridijanski pravac južnomoravske udoline. Dolina Južne Morave je deli na dva nejednaka dela; zapadni deo, poznat pod nazivom Dobrič, koji je široko otvorena prema Topličkoj kotlini,[6] i istočni (veći) koji predstavlja Nišku kotlinu u užem smislu, koju preseca reka Nišava, blizu njenog ušća u Južnu Moravu.[7]

Nišku kotlinu okružuju krečnjački masivi Kalafata (837 m), Batalovca (707 m), Crnog vrha (683 m) i kristalasta masa Popove glave (534 m). Sa Popove glave severna granica grada se spušta na mezgrajsku prečagu, a sa nje ulazi u greben Malog Jastrebca. Istočni obod je na krečnjačkom grebenu Svrljiških planina, a zatim na suvoplaninskim ograncima. Južni obod čini krečnjački greben Suve planine i kristalasto bilo planine Seličevice. Zapadni obod je kristalasti greben Malog Jastrepca od Kupinjaka do Batinščičkog visa.

Najniži deo čini dno kotline, koje Nišava preseca po dužini, na kome leži grad Niš. Drugu celinu čini obod kotline u vidu niskog pobrđa veoma pogodan za gajenje voćarskih kultura i vinove loze, i za razvoj turizma, prvenstveno izletničkog i banjskog. Uži centar grada nalazi se na 194 m nadmorske visine (kod Spomenika u centru). Najviša tačka gradske teritorije (prema GUP Niša iz 2011),[a] je Trigonometar 702 u jugoistočnom delu područja „brda Koritnjak—Suva planina“, sa nadmorskom visinom 702 m, a najniža Trigonometar 175 pored reke Južne Morave, u severozapadnom delu područja „Ada—Mezgraja“, sa nadmorskom visinom 175 m.[7][8][9]

Kao prirodne predispozicije reljefa, doline su orijentisale trasiranje železničko-drumske arterije Balkanskog poluostrva odnosno moravsko-vardarske železničke pruge i puta koji sa severa iz pravca Beograda vode moravskom dolinom do Niša, gde se račvaju ka jugu, prema Solunu i Atini, kao i na istok ka Sofiji i Istanbulu kroz Sićevačku klisuru (ili nišavsko—maričku magistralu). Kroz Kutinsku klisuru južno od Niša polazi zaplanjsko-lužnički put koji vodi u Zaplanje. Na severnom obodu Niša nema dolinskih useka, pa je preko relativno niskog prevoja Gramada sprovedena železničko-drumska Svrljiško-timočka, odnosno Transbalkanska dijagonalna magistrala[7].

Područje opštine Niš zahvata površinu od 596,71 km², na kome se nalazi Niš, Niška Banja i 68 (72)[7] prigradskih i seoskih naselja, koja su se vremenom povezivala sa gradom tako da se već 1970. ocrtavala silueta grada na čitavom prostranstvu od izlaska iz Sićevačke klisure (na istoku), do Južne Morave u naselju Deveti maj (na jugu), na dužini od 18,5 km[7]. Pod zemljom, ispod Niške Banje i Niša, postoji prirodni izvor tople vode, jedinstven i najveći potencijal čiste i obnovljive geotermalne energije na površini od čak 65 km². Ova prirodna akumulacija je na dubini od 500 do 800 m, a procenjeni kapaciteti su oko 400 miliona kubnih metara termomineralne vode.[10]

Panorama Niša

Klima

[uredi | uredi izvor]

Niš ima umereno-kontinentalnu klimu, sa srednjom godišnjom temperaturom od 11,9 °C. Najtopliji mesec je jul sa prosečnom temperaturom od 21,3 °C, a najhladniji januar sa srednjom temperaturom od +0,6 °C.[11]

Klima Niša (1981—2010)
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 21,7
(71,1) 		25,0
(77) 		28,6
(83,5) 		33,0
(91,4) 		34,7
(94,5) 		40,3
(104,5) 		44,2
(111,6) 		42,2
(108) 		38,6
(101,5) 		35,0
(95) 		29,0
(84,2) 		22,2
(72) 		44,2
(111,6)
Maksimum, °C (°F) 5,0
(41) 		7,5
(45,5) 		13,0
(55,4) 		18,4
(65,1) 		23,8
(74,8) 		27,1
(80,8) 		29,8
(85,6) 		30,1
(86,2) 		25,0
(77) 		19,3
(66,7) 		11,9
(53,4) 		6,1
(43) 		18,1
(64,6)
Prosek, °C (°F) 0,6
(33,1) 		2,4
(36,3) 		7,0
(44,6) 		12,2
(54) 		17,1
(62,8) 		20,4
(68,7) 		22,5
(72,5) 		22,3
(72,1) 		17,4
(63,3) 		12,3
(54,1) 		6,4
(43,5) 		2,1
(35,8) 		11,9
(53,4)
Minimum, °C (°F) −2,2
(28) 		−1,4
(29,5) 		2,3
(36,1) 		6,4
(43,5) 		11,0
(51,8) 		13,8
(56,8) 		15,4
(59,7) 		15,4
(59,7) 		11,5
(52,7) 		7,4
(45,3) 		2,6
(36,7) 		−0,8
(30,6) 		6,8
(44,2)
Apsolutni minimum, °C (°F) −23,4
(−10,1) 		−19,3
(−2,7) 		−13,2
(8,2) 		−5,6
(21,9) 		−1,0
(30,2) 		4,2
(39,6) 		4,1
(39,4) 		4,6
(40,3) 		−2,2
(28) 		−6,8
(19,8) 		−14,0
(6,8) 		−15,8
(3,6) 		−23,4
(−10,1)
Količina padavina, mm (in) 38,8
(1,528) 		36,8
(1,449) 		42,5
(1,673) 		56,6
(2,228) 		58,0
(2,283) 		57,3
(2,256) 		44,0
(1,732) 		46,7
(1,839) 		48,0
(1,89) 		45,5
(1,791) 		54,8
(2,157) 		51,5
(2,028) 		580,3
(22,846)
Dani sa padavinama (≥ 0.1 mm) 13 13 12 13 12 11 9 8 9 9 11 14 134
Dani sa snegom 10 9 5 1 0 0 0 0 0 0 3 8 37
Relativna vlažnost, % 80 74 66 63 65 65 61 61 69 73 77 81 70
Sunčani sati — mesečni prosek 64,5 93,3 147,8 171,5 220,9 251,2 286,7 274,3 201,9 150,5 85,9 49,4 1.997,7
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Srbije[12]
Niš
Klimatogram
J
F
M
A
M
J
J
A
S
O
N
D
 
 
41
 
 
4
−4
 
 
40
 
 
7
−1
 
 
45
 
 
12
2
 
 
51
 
 
18
6
 
 
67
 
 
23
10
 
 
68
 
 
26
13
 
 
44
 
 
28
15
 
 
43
 
 
29
14
 
 
44
 
 
25
11
 
 
34
 
 
19
7
 
 
57
 
 
12
2
 
 
54
 
 
5
−1
Prosečne maks. i min. temperature u °C
Ukupne padavine u mm

Godišnje u proseku padne 589,6 mm kiše i snega po kvadratnom metru[11] i bude u proseku 123 kišovita dana i 43 dana sa snegom.Prosečni vazdušni pritisak je 992,74 milibara, a prosečna jačina vetra je nešto manja od 3 bofora.

Mesečne temperature 1961—1990.

Maksimalna ikad zabeležena temperatura bila je 44,2 °C 24. jula 2007, a najniža -23,7 °C 25. januara 1963.[13]


Maksimalna količina padavina registrovana je 5. novembra 1954. i iznosila je 76,6 mm. Najveća debljina snežnog pokrivača iznosila je 62 cm, od 23. do 25. februara 1954.[13]


Klimatske promene Niša prati meteorološka stanica koja se nalazi u niškoj tvrđavi na 202 metra nadmorske visine i koja beleži podatke o vremenu od 1889.[13]

Klimatske promene Niša prati meteorološka stanica koja se nalazi u niškoj tvrđavi na 202 metra nadmorske visine i koja beleži podatke o vremenu od 1889.[13]

Glavni članci: Istorija Niša, Nais i Važni datumi Niša

Istorija

[uredi | uredi izvor]

Praistorija i stari vek

[uredi | uredi izvor]
Kameni malj nađen u Nišavi

Na osnovu arheoloških iskopavanja može se zaključiti da je teritorija na kojoj se danas nalazi grad Niš bila naseljena ljudskim zajednicama još od perioda srednjeg paleolita (100.000-30.000 god. p. n. e.). Ostaci iz paleolita, nađeni na lokalitetu Kremenac, čuvaju se u arheološkoj zbirci Narodnog muzeja u Nišu. Iz perioda bronzanog doba pronađene su grobnice u Medoševcu i veliko naselje, koje se nalazi pored antičkog nalazišta Medijana.

O samom nastanku Niša postoji predanje da ga je sagradio kraljević Niša kamenom sa obližnje humske čuke.[2]

Otkrića na praistorijskom lokalitetu Bubanj i Velika humska čuka govore da je tu postojala naseobina u periodu 5800—5500. godine pre naše ere. Najstariji sloj pripada neolitu ili starčevačkoj kulturnoj grupi.[14] Ovi lokaliteti pripadaju Bubanj Salkuca Krivodol kompleksu.

Naziv grada, najverovatnije, potiče iz doba kada su njime vladali Kelti. Prema najčešće navođenoj tezi o etimološkom poreklu imena grada, Nišu su ime dali Kelti, Navisos sa značenjem Vilin grad.[3]

Rimljani su osvojili grad u toku Dardanijskih ratova, u 1. veku pre nove ere. Grad se razvija kao strateška raskrsnica, vojni i trgovinski centar u provinciji Gornjoj Meziji. U vreme Rimskog carstva grad nosi ime Nais (Naissus), što je romanizovani naziv grčkog imena Naisos (Naissos). Već u 2. veku nove ere Nais je bio dovoljno poznat grad da ga Klaudije Ptolemej u svojoj „Geografiji“ pominje kao jedan od četiri najveća grada Dardanije.

Rimljani su 33. godine nove ere izgradili Via militaris koji je prolazio kroz Nais.

Septembra 268. godine rimska vojska predvođena carom Galijenom, i dvojicom budućih careva, glavnim komandantom Markom Aurelijem Klaudijem i komandantom konjice Aurelijanom sukobila se sa Gotima kod Naisa u najkrvavijem okršaju 3. veka, poznatom pod imenom bitka kod Niša. Tom prilikom pobijeno je između 30.000 i 50.000 Gota, a smatra se da je tom pobedom obezbeđeno postojanje Zapadnom carstvu još dva naredna veka.

U antičkom gradu Naisu je 27. februara između 271. i 273. rođen sin vojnog komandanta Konstancija Hlora i krčmareve kćerke Flavije Julije Helene, budući car Konstantin Veliki.[15] U rodnom gradu car Konstantin I sagradio je carsku vilu Medijana, oko koje su pripadnici tadašnje aristokratije podigli svoje vile. Danas je taj prostor važno arheološko nalazište, koje je 1979. godine proglašeno za arheološko nalazište od izuzetnog značaja.[16][17] Mozaički podovi i drugi ostaci carskog luksuza čuvaju su u muzeju na Medijani.

Godine 284, kada je car Dioklecijan odvojio Dardaniju od Gornje Mezije i učinio je zasebnom oblašću, Nais je postao glavni grad ove rimske provincije.

Reprodukcija freske (sa Hristovim monogramom) u Niškoj ranohrišćanskoj nekropoli, iz 4. veka, dobro znanoj zahvaljujući grobnici br. 3 sa figuralnim predstavama.

Prema istoričaru Edvardu Gibonu[18], u Medijani 364. godine carevi Valentinijan I i Valens podelili su Rimsko carstvo i potom vladali kao savladari.[19]

U toku 4. veka osnovana je eparhija u Naisu, čime je Nais postao jedan od važnih verskih centara u Rimskom carstvu. Bazilika iz 4. veka u Naisu jedna je od najstarijih hrišćanskih spomenika na svetu. U toku četvrtog i petog veka episkopi iz Naisa: Gaudencije, Bonos, Markijan, Gajan i Projekt, ostavili su trag u hrišćanskom učenju.[20]

Odličan strateški položaj i bogatstvo Naisa učinili su ga čestom metom napada mnogih naroda. Iako je car Julijan Apostat ojačao zidove oko Naisa i pretvorio ga u dobro utvrđen grad, Nais je često osvajan, spaljivan i razaran. Huni su Nais opseli 442. godine i totalno ga uništili.[21] Sledeće razaranje je bilo 448. godine. Delimično obnovljen grad ponovo ruše varvari 480. godine.

Kad smo stigli do Niša (grč. ές Ναϊσσον), nađosmo grad sasvim opusteo pošto je do temelja bio porušen od neprijatelja (Huna). U ruševinama hramova bili su neki ljudi koji su se tu zadržavali zbog bolesti. Prenoćismo na čistini, malo podalje od reke, pošto je sav obalski prostor bio pokriven kostima onih što su u borbi poginuli.

— Prisk o Naisu 448. godine[20]

Srednji vek

[uredi | uredi izvor]
Mozaik iz Medijane

Prokopije u delu O građevinama piše da je car Justinijan I obnovio Nais, sagradio 32 nova utvrđenja, koja navodi sa nazivima, i obnovio 7 utvrđenja. Pored ovoga Prokopije u delu O ratovima obaveštava i o prvim provalama Slovena preko Dunava u okolinu Naisa oko 550-551.[22][23]

Prve seobe Slovena i Avara odigrale su se u drugoj polovini 6. veka. Tokom 6. i 7. veka slovenska plemena su osam puta pokušala da zauzmu Nais. U poslednjem napadu 615. godine napadači su zauzeli grad i većina romanskog stanovništva je pobegla ili nestala. Tragovi romanskog stanovništva Naisa ostali su u lokalnom vlaškom stanovništvu.

Građani Niša nose poklone kralju Solomonu i hercegu Gejzi 1072. godine (viri de Nys multam pecuniam in auro et argento et preciosis palliis Regi et Duci habudanter obtulerunt)

U 9. veku bugarski car Simeon je postao gospodar Niša, ali je Vizantija povratila grad za vreme vladavine Vasilija II.

Godine 1072, ugarska vojska je dolinom Morave prodrla sve do Niša, ali je vizantijska vlast iste godine ponovo uspostavljena.

Stanovništvo Niša je 4. jula 1096. godine, porazilo vojsku krstaša-seljaka.

Ugari su od Vizantinaca 1127. godine osvojili Niš u kampanji u kojoj su takođe osvojili Beograd, Sofiju a prodrli su čak do Plovdiva, ali je kasnije između Ugara i vizantijskog cara Jovana sklopljen mir.[24]

Sredinom 12. veka, vizantijski car Manojlo I Komnin ga je koristio kao bazu za svoje ratove sa Ugrima i dodatno ga utvrdio. U njemu se Manojlo dva puta sastao sa raškim velikim županom Stefanom Nemanjom, međutim za vreme vladavine Andronika I osvojio ga je ugarski kralj Bela III, da bi ga već 1183.[25] osvojio Stefan Nemanja, koji je obnovio manastirsku crkvu svetog Pantelejmona u gradu. On je 27. jula 1189. u Nišu dočekao svetog rimskog cara Fridriha Barbarosu koji je krenuo u Svetu zemlju tokom Trećeg krstaškog rata. Tom prilikom Stefan Nemanja je Barbarosi predložio zajednički napad na Vizantiju. Grad je 1190. ponovo pao u vizantijske ruke nakon Nemanjinog poraza u bici na Moravi, a Srbi su ga osvojili tek 1331. godine, nakon pobede nad Bugarima kod Velbužda.[26]

Osmanlije su pod Muratom osvojile i opljačkale Niš 1386. godine.[26][27][28], nakon 25 dana opsade.[3][29] U gradu su se, tokom srednjeg veka, čuvale mošti svetog Prokopija, koji je bio svetac zaštitnik grada[30] Neposredno pre osmanskog osvajanja grada, njegove mošti su premeštene ka središtu tadašnje Srbije, u današnje Prokuplje. Novo osmansko pustošenje, grad je doživeo 1427. godine[26].

Godine 1443, Niš se ponovo našao u rukama Srba i despot Đurađ Branković ga je predao Đorđu Mrnjavčeviću. Hrišćanske vojske predvođene ugarskim vojskovođom Janošem Hunjadijem zajedno sa srpskim despotom Đurđem Brankovićem, pobedile su Turke i potisnule ih do Sofije tokom Duge vojne. Važna bitka odigrala se kod Niša, koji je ostao slobodan grad još skoro godinu dana posle toga.

Osmansko carstvo

[uredi | uredi izvor]
Gravira Niša iz 17. veka.
Plan Niške tvrđave iz 1737. godine

Niš je ponovo pao pod osmansku vlast 1448. godine i ostao u Osmanskom carstvu narednih 245 godina. U ovom periodu Niš je bio jedno od sedišta turske vojne i civilne vlasti, a u najdužem periodu nalazio se u Smederevskom pašaluku.

Nekoliko dana nakon 20. juna 1521. godine besneo je veliki požar u Nišu. Grad je mogao da bude sasvim uništen da beglerbeg Ahmed-paša, koji je zapovedao turskom vojskom protiv Ugarske u to vreme, nije došao u poslednjem trenutku u pomoć[31].

Tokom Velikog turskog rata 24. septembra 1689. godine kod Niša se odigrala bitka u kojoj je turska vojska teško poražena,[32] nakon čega su Austrijanci, pod zapovedništvom kneza Badenskog,[33] prvi put ušli u Niš. Oni su 1690. godine na ostacima srednjovekovnog utvrđenja sagradili dva jaka bastiona po projektu italijanskog inženjera Peronija, i dao im imena car Leopold i carica Leonora.[34] Posle neuspeha u daljim pohodima austrijske snage su se povukle u Niš i 8. septembra 1690. godine nakon 25 dana borbi austrijski grof Gvido Štaremberg je kapitulirao i predao grad Turcima.[32]

Nakon tursko-austrijskog rata 1717. godine i gubitka Beograda, Niš dobija na važnosti. Sultanovom poveljom od 19. februara 1719. godine otpočela je izgradnja velike tvrđave u Nišu. Niš postaje centar Beglerbegluka Rumelije, tj. turskih poseda u Evropi.[35] Niška tvrđava, koja je tada sagrađena (1719—1723), i dalje predstavlja jednu od najlepših i najbolje sačuvanih građevina takve vrste na Balkanu. Podignuta je na mestu starijih tvrđava iz rimskog, vizantijskih i srednjovekovnog perioda. Ima višeugaonu osnovu, osam terasa i četiri masivne kapije. Prostire se na površini od 22 ha i opasana je zidinama dugim 2.100 m, 8 m visokim i 3 m debelim u proseku. Sa spoljne strane tvrđava je bila opasana širokim šančevima, od kojih je severni i danas sačuvan. Pored masivnih zidina, dobro očuvane su i južna Stambol-kapija i severna Beogradska kapija, dok su severna Vidin-kapija i jugoistočna Jagodin-kapija tek delimično očuvane.

Bakrorez iz 1737. godine

Godine 1737. Niš je zauzet i okupiran od austrijske vojske.[33][36] Bakrorezom je predstavljen trenutak 28. jula 1737. godine predaje ključeva grada od strane turskih deputata austrijskom general-feldmaršalu baronu od Tingena koji preuzima grad u ime carskog generala Filipija. Turci su se, takođe bez borbe, 18. oktobra 1737. godine vratili u Niš. Oba austrijska poraza i povlačenja iz Niša praćena su velikim odmazdama nad hrišćanskim stanovništvom, uništavanjem crkava i manastira, masovnim pogubljenjima, mučenjem i odvođenjem u roblje.[37]

U Nišu je 29. septembra 1739. godine potpisan sporazum kojim je okončan Rusko-austrijsko-turski rat.[38][39][40]

U prvoj polovini 18. veka je nastalo Kazandžijsko sokače, danas jedini očuvani deo stare niške čaršije.

Ćele-kula

U toku Prvog srpskog ustanka, ustanička vojska se našla pred Nišem tek 1809. godine, krećući se ka Kosovu. Karađorđe je predlagao da se na Niš krene sa celokupnom vojskom, ali su ostale vojskovođe tražili da se Niš napadne sa četiri fronta, kako je na kraju i bilo urađeno. Ukupno 16.000 srpskih ustanika stiglo je do Niša 27. aprila 1809. pod vođstvom Miloja Petrovića. Izgradili su šest šančeva: prvi i najveći bio je na Čegru pod komandom vojvode Stevana Sinđelića. Drugi je bio u Gornjem Matejevcu, u blizini Latinske crkve, sa Petrom Dobrnjcem, treći je severozapadno od Kamenice sa vojvodom Ilijom Barjaktarevićem, četvrti u Kamenici sa komandantom Milojem Petrovićem, peti je bio iznad Kamenice sa vojvodom Pauljom Matejićem i šestu u Donjem Matejevcu. Predlog Miloja Petrovića da se Niš odmah napadne nije bio prihvaćen, već se želelo da se grad drži u blokadi. Turska vojska je dobila pojačanje od 20.000 vojnika iz Jedrena, Soluna, Vranja i Leskovca.

Turci su 31. maja 1809. godine napali Sinđelićev šanac na Čegru, a bitka se vodila ceo dan. Kako je nadmoć Turaka postajala očevidnija, a pomoć iz ostalih šančeva nije stizala, Stevan Sinđelić je pri naletu Turaka u šanac, pucao u magacin sa municijom i razneo sebe i veći broj Turaka. Posle bitke na Čegru izgrađena je kula na putu za Carigrad, krajem leta 1809. godine. Kula je izgrađena po nalogu Huršid-paše, tadašnjeg zapovednika Niša, od glava srpskih vojnika poginulih na Čegru, po čemu je jedinstvena u svetu. U Ćele-kulu su uzidane 952 lobanje srpskih vojnika kao opomena srpskom narodu. Nad kulom je 1892. podignuta kapela koja danas čuva 58 preostalih lobanja.

U vreme istrage o zaveri Heterije 1821. godine javno su obešeni ljudi pod optužbom da spremaju ustanak, a pored toga uhapšeno je još oko dve stotine Nišlija. Najpoznatiji među obešenima bio je vladika Milentije.[41] Ovom događaju je posvećen spomenik podignut 1913.

Polaganje zakletve čelnih ljudi Niškog komiteta, pred niškim sveštenikom Petrom Ikonomovićem, u kući Mihaila Božidarca u Nišu 24. februara 1874.

Godine 1835, izbio je ustanak u 16 sela (Kamenica, Cerje, Miljkovac, Vele Polje, Paligrace, Kravlje, Gornji Krupac, Beli Breg, Draževac itd.) u okolini Niša protiv bezakonja i zuluma Salih-paše. Turci su iz Niša poslali vojsku ali su poraženi u borbama kod Miljkovca. U međuvremenu su kneza Miloša i beogradski vezir posredovali su preko svojih delegata i uspeli da dogovore mir i amnestiju za pobunjenike.[42]

Početkom aprila 1841. godine u niškom, leskovačkom, pirotskom i vranjskom kraju izbila buna protiv Turaka, poznata kao „Milojeva i Srndakova buna“, koju su predvodili Miloje Jovanović i Nikola Srndak.[43] Centar ustanka nalazio se u selu Kamenica kraj Niša. Buna je u krvi ugušena 23. aprila 1841. godine.

Administrativnom podelom Osmanskog carstva 1846. godine stvoren je Niški pašaluk,[44] a 1864. pripojen je Dunavskom pašaluku kada je Niš postao centar Niškog sandžaka.

U ovom periodu je delovao učitelj Tasa - Atanasije Petrović, kao mlađi nastavnik od 1840. i glavni učitelj od 1859, sve do iza oslobođenja od Turaka.

Za istoriju Niša i okoline važna je i 1860. kada su Srbi pripremali ustanak. Iste godine Niš je posetio i veliki vezir Kibrizli Mehmed-paša. On je ustanovio Privremeni krivični sud, hapsio i ubijao viđenije Srbe, koji su mogli da podignu ustanak. I dalje, tokom šezdesetih godina 19. veka, Srbi se bune, organizuju razne odbore, komisije i udružuju se. Predvođeni Nikolom Rašićem 1874. Nišlije i stanovnici okolnih sela, osnivaju Niški komitet koji se 1876. kada je krenuo Prvi srpsko-turski rat, prvi priključio i sa svojim zaverenicima dao veliki doprinos oslobođenju niških krajeva i njihovom prisajedinjenju matici Srbiji.[45]

Kraljevine Srbija i Jugoslavija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Niš u Prvom svetskom ratu
„Regulacioni plan varoši Niš“ iz 1878. godine
Glasački listić za izbor poslanika za varoš Niš s kraja 19. veka
Razglednica „Pozdrav iz Niša“ iz 1900. godine.

Borbe za oslobođenje Niša od turske vlasti otpočele su 29. decembra 1877. godine. Knez Milan Obrenović je ušao u njega 11. januara 1878. godine. U spomen na ove događaje podignut je spomenik 1902. Članom 3 Sanstefanskog sporazuma, odn. Berlinskim ugovorom, Niš je pripojen Kneževini Srbiji. U to vreme u gradu je često zasedala skupština. Prvo zasedanje Narodne skupštine Srbije desilo se u zgradi osnovne škole iza Saborne crkve, 23. novembra 1878. godine. U periodu od oslobođenja do Majskog prevrata Niš je često nazivan druga prestonica Srbije.

Godine 1884, izgrađena je železnička pruga između Niša i Beograda. Prva telefonska govornica je u Nišu otvorena 1901, a 1908. godine izgrađena je hidrocentrala snage 670 kW (900 konjskih snaga) na Nišavi u Ostrovici.

Na zasedanju Narodne skupštine 21. septembra 1885. godine u Nišu doneta je odluka o ratu sa Bugarskom.[46] Zgrada Pasterovog zavoda je podignuta 1900. - prva zdravstvena ustanova za preventivnu medicinsku zaštitu na Balkanu.

Primirje sa Bugarskom na kraju Drugog balkanskog rata je 30. jula (po starom kalendaru 17. jula) 1913. godine sklopljeno u Nišu, što je bila osnova za potpisivanje Bukureškog mira 10. avgusta 1913. godine.[47]

Pred početak Prvog svetskog rata 1914. godine u Niš su prešle Vlada i Narodna skupština, a grad je bio ratna prestonica Kraljevine Srbije od 26. jula 1914. do 16. oktobra 1915. godine.

Srpski premijer Nikola Pašić je 28. jula 1914. godine u Nišu dobio telegram o austrougarskoj objavi rata Srbiji.[48] Kasnije iste godine, 17. septembra, potpisuje tajni ugovor o savezništvu sa albanskim političarem Esad-pašom.[49]

Na dan 7. decembra 1914. godine Narodna skupština je na zasedanju u Nišu donela Nišku deklaraciju o ujedinjenju Srba, Hrvata i Slovenaca. Kao i ostatak Srbije, i Niš je na prelazu 1914/15 bio zahvaćen epidemijom tifusa i drugih bolesti, na šta podseća Spomenik umrlim od tifusa u krugu Vojne bolnice.

Prva bugarska armija zauzela je Niš 6. novembra 1915.[50], dok su Bugari 17. novembra formirali Moravsku vojno-inspekcionu oblast.[51] Okupirani grad 27. januara 1916. godine posetio je nemački car Vilhelm II da bi se sastao sa bugarski carem Ferdinandom I.[52]

Ustanici su se u toku 1917. godine našli manje od 10 km od Niša, tako da su se tamošnje okupacione vlasti uplašile. Na ustanike su poslate dve vojske da se obračunaju sa njima. Prva vojska pod komandom lokalnog zapovednika okupacione vojske oko Blaca nije urodila plodom, a druga vojska, austrougarska izviđačnica (patrola), je poražena i desetkovana od Vojinovićevih ljudi, a ustanici su 7. marta osvojili Blace.[53] Spomen kosturnica poginulima u ustanku je podignuta u Niškoj tvrđavi 1927.

U januaru 1918. godine svako u Nišu je bio ubeđen da je bugarska okupacija kratkog veka i da će se srpska vojska vratiti.[54] Saveznici dolaze 10. oktobra 1918. godine do Niša kojeg drži Makenzen. Potukavši 11. nemačku armiju, koja je 1915. godine zauzela Beograd, Niš oslobađaju 12. oktobra 1918. snage Prve srpske armije na čelu sa vojvodom Petrom Bojovićem.[55]

Od 1922. godine Niš je postao središte oblasti. Na čelu vlasti stajao je veliki župan koga je postavljao kralj svojim ukazom. U sastavu Niške oblasti ulazilo je 11 srezova i dva okruga. Dana 23. marta 1923. godine potpisan je sporazum između Kraljevine SHS i Kraljevine Bugarske čime su unapređeni međudržavni odnosi, ali je sporazum doveo do puča u Kraljevini Bugarskoj. U ovo vreme je nastao osobit memorijal, Spomenik fudbaleru, posvećen Ljubomiru Jakovljeviću koji je u zimu 1926. spasao dečaka iz nabujale Nišave, ali sam stradao.

Od 1929. do 1941. godine Niš je bio sedište Moravske banovine. Novi vodovod je osvećen 27. juna[56] a Spomenik oslobodiocima Niša za Vidovdan 1937. Zgrade Berze rada i Radničke kuhinje su osvećene pred kraj 1937.[57] Početkom 1939. su otvoreni novi hirurški paviljon Državne bolnice i nova zgrada Narodnog pozorišta.[58] Spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću je otkriven u decembru 1939 (uklonjen 1946, obnovljen 2004). Građena su nova naselja: Čair, radnička kolonija na Svetonikolskom bregu, kolonija osoblja Železničke direkcije, takođe i nekoliko divljih naselja.[59]

Nakon pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. godine, 27. marta izbijaju masovne demonstracije u Beogradu, Nišu i Užicu.[60]

  • Oslobađanje Niša
    Oslobađanje Niša
  • Stambol-kapija Niške tvrđave, 1878.
    Stambol-kapija Niške tvrđave, 1878.
  • Brana na Nišavi hidroelektrane u Sićevu izgrađena 1931.[61]
    Brana na Nišavi hidroelektrane u Sićevu izgrađena 1931.[61]
  • Uništeni železnički most na Nišavi 1915.
    Uništeni železnički most na Nišavi 1915.
  • Zgrada u kojoj se nalazilo sedište Moravske banovine
    Zgrada u kojoj se nalazilo sedište Moravske banovine
  • Prva namenski izgrađena zgrada gimnazije iz 1922. Arhitektura je u stilu tadašnjih evropskih rešenja, sa bogatom ornamentikom
    Prva namenski izgrađena zgrada gimnazije iz 1922. Arhitektura je u stilu tadašnjih evropskih rešenja, sa bogatom ornamentikom
  • Izgled muške osnovne škola na Stambol kapiji s kraja 19. veka.
    Izgled muške osnovne škola na Stambol kapiji s kraja 19. veka.

Drugi svetski rat

[uredi | uredi izvor]

U Aprilskom ratu 1941. godine, vojni aerodrom kod Medoševca bombardovan je 6.[62] dok je Niš bombardovan 8. aprila. Tom prilikom je stradalo oko 400 a više od 500 lakše ili teže povređeno.[63]

Logor Crveni krst u Nišu iz koga su 12. februara 1942. logoraši organizovali masovno bekstvo.

Nemačka Prva tenkovska grupa, pod komandom feldmaršala Klajsta, 7. aprila sa tla Bugarske napreduje severozapadno ka Nišu i Beogradu.[64] Nemci 8. aprila nastavljaju napredovanje uprkos što su nailazili na jak otpor Pete jugoslovenske armije južno od Niša, a 9. aprila pogoršanje strateške situacije primorava Jugoslovene da se povuku severozapadno uz Moravu što omogućava Klajstovoj 11. nemačkoj oklopnoj diviziji da brzo i bez otpora zauzme Niš.[65] Okupacija Niša trajala je od 1941. do 1944. godine, a od 1942. u gradu se nalazila nemačka oblasna vojna uprava 809 (nem. Feldkommandantur 809).[66]

Pogođeni B-17 iznad Niša, 25. aprila 1944. U toku masovnih bombardovanja Srbije od oktobra 1943. do septembra 1944, Niš je 57 puta bio meta rušilačkih naleta savezničke avijacije.

Na početku okupacije u Nišu otvoren je prvi nacistički koncentracioni logor u Jugoslaviji, iz koga će tokom okupacije oko 12.000 logoraša biti odvedeno i streljano na stratištu Bubanj. Logorska zgrada podignuta je 1930. za potrebe vojne kasarne na Crvenom krstu. Fašističkim osvajanjem Niša, aprila 1941, gubi svoju prvobitnu namenu, ograđen je bodljikavom žicom i do jula je korišćena kao sabirni logor za zarobljene vojnike jugoslovenske (kraljevske) vojske. U periodu od jula do septembra prerasta u koncentracioni logor i postaje mučilište za Jevreje, taoce i simpatizere NOR-a.Dana 12. februara 1942. logoraši su organizovali masovno bekstvo iz logora, tako što su goloruki jurišali na naoružane nemačke čuvare i bodljikave žice kojima je logor bio opasan. Događaj poznat pod nazivom proboj logora na Crvenom Krstu je jedinstven u Drugom svetskom ratu u porobljenoj Evropi.Tom prilikom je oko stotinu ljudi pobeglo iz logora i priključilo se partizanima, a stotinu pedeset ostalo na žicama. O ovom događaju snimljen je i film Lager Niš 1987. godine, u režiji Miomira Stamenkovića.

Nakon bekstva upravu logora preuzima Gestapo, koji stražu sastavljenu od pripadnika nemačkih jedinica desetkovanih na frontovima, maksimalno pojačava. Oko čitavog kompleksa, veličine oko 7 hektara, podignut je visoki zid sa kamenim tornjevima-osmatračnicama, čime logor dobija današnji izgled.

Tokom 1943. i 1944. godine Niš je bio 57 puta[67] meta savezničkog bombardovanja (po nekim podacima 15) u kojima je bio teško oštećen. Tom prilikom nanete su ogromne štete objektima od značaja za okupatora, saobraćajnice, aerodrom, pruge, mostovi, železnička stanica. U tim napadima stradale su i okolne zgrade, druga imovina i ljudi.[68]

Dana 14. oktobra 1944. Niš je oslobođen od Nemaca nakon uspeha Niške operacije i ulaska NOVJ i bugarskih snaga koje je sovjetska armija isturila ispred sebe.

Dana 7. novembra 1944. iznad Niša dogodio se najveći vazdušni saveznički sukob.[69]

Republika Jugoslavija

[uredi | uredi izvor]

Niš je postao centar Niškog regiona 1975, a od 1992. i Nišavskog upravnog okruga.[3]

U prvoj polovini devedesetih godina 20. veka Niš je smatran za jako uporište SPS-a i zato je često nazivan „crveni grad“.[70] Međutim, 1996. godine, u Nišu, na lokalnim izborima, pobedila je Koalicija Zajedno, a gradonačelnik je postao Zoran Živković, koji je nešto kasnije postao i premijer Srbije. Nakon drugog kruga izbora, 17. novembra 1996. godine, u Nišu su otpočeli svakodnevni građanski i studentski protesti, koji su se brzo proširili na celu Srbiju. Početkom 1998. godine, u Nišu je proizvedena otrovna rakija, kasnije prozvana „Zozovača“, od koje je preminulo 43 ljudi.[71]

NATO bombardovanje

[uredi | uredi izvor]
Spomen kapela, u znak sećanja na Agresiju iz 1999.

U toku bombardovanja 1999. godine Niš je bio česta meta napada aviona NATO, i pritom su uništena brojna industrijska postrojenja, glavna gradska trafo-stanica i aerodrom, (najviše bombardovan u Nišu), a dejstvovano je i na kasarnu „Stevan Sinđelić“ i civilne objekte, kao što je obdanište. Ukupno je tokom bombardovanja Niš bio meta 40 puta, a poginulo je 56 građana Niša a povređeno više od 200.[72]

NATO avijacija je u petak, 7. maja, usred dana zasula kontejnerima kasetnih bombi sam centar grada u vreme najveće frekvencije saobraćaja i ljudi. Pogođena je Šumatovačka ulica u kojoj se nalazi zgrada rektorata Univerziteta u Nišu, kao i međumesna autobuska stanica i glavna pijaca „Tvrđava“ i, na drugom kraju grada, Gradska bolnica i naselje Duvanište. Tom prilikom poginulo je 15 civila, među kojima su bili ljudi svih starosnih doba, uključujući i jednu trudnicu.[73]

Kao sećanje na žrtve NATO bombardovanja grada Niša podignuta je Spomen kapela u parku pored Tvrđave.

Na drugoj strani ulice, na Keju, kraj Nišave, nalazi se još jedan spomenik stradalima u NATO agresiji, koji je izgradilo tadašnje državno rukovodstvo na čelu sa SPS. Postojanje dva obeležja, koja podsećaju na nedužne žrtve iz 1999, i koja su 50 m jedno od drugog u Šumatovačkoj ulici u kojoj je stradao veliki broj civila od kasetnih bombi, takođe je istorijski raritet Niša. Ovaj „memorijalni kompleks“ svedoči o međustranačkim sukobima i partijskim razlikama rukovodstava na gradskom i republičkom nivou, koji su postojali pre i posle NATO agresije.

Skorašnja istorija

[uredi | uredi izvor]

Dana 17. maja 2002. godine potpisan je u Nišu sporazum između Srpske i Makedonske pravoslavne crkve o konstituisanju autonomne Ohridske arhiepiskopije i prevazilaženje raskola.

Iljušin Il 76 za gašenje požara iznad Niša, tokom leta 2007. godine

U oktobru 2009. godine Srbija i Rusija su potpisale dogovor o otvaranju regionalnog centra za vanredne situacije u Nišu, koji bi trebalo da bude završen do 2012. godine[74], a postaće operativan već u avgustu 2010. godine[75]. Njegova osnovna namena je brza i efikasna spasilačka reakcija u slučaju poplava, požara ili zemljotresa, ali bi, u okviru njega, postojali i timovi za razminiravanje terena. Planira se da ovaj centar pokriva područje jugoistočne Evrope, a u njegovoj izgradnji će aktivno učestvovati rusko Ministarstvo za vanredne situacije. Za sedište ovog centra, Niš[74] je izabran zbog svoje povoljne geografske lokacije, a tokom 2007. godine, Niš je korišćen kao baza za gašenje požara koji su zahvatili Srbiju i okolne zemlje.

Povodom verskog obeležavanja 1700 godina od izdavanja Milanskog edikta 2013. Niš se ponudio da bude domaćin vaseljenskog sabora hrišćanskih crkava. Iako konačna odluka još nije doneta, grad se uveliko priprema za ovaj događaj.

Stanovništvo

[uredi | uredi izvor]
Glavni članci: Demografija Niša i Demografska istorija Niša

Prema konačnim rezultatima popisa održanog 2022. godine u Gradu Nišu živi 249.501 stanovnik, što predstavlja pad u odnosu na 2011. godinu kad je popisano 260.274 stanovnika, od čega 183.164 u samom gradu. Statistički godišnjak za 2007. Republičkog zavoda za statistiku beleži 254.164. stanovnika, što znači da je poslednjih godina broj stanovnika u stagnaciji. Najveći rast broja stanovnika Niš je imao u periodu od Drugog svetskog rata do 1991. godine.

Obrazovanje

[uredi | uredi izvor]
Glavni članci: Obrazovanje u Nišu, Spisak osnovnih škola u Nišu i Univerzitet u Nišu

Prva svetovna osnovna škola osnovana je 1830. godine na insistiranje niških trgovaca i zanatlija kod kneza Miloša da omogući nastavu na srpskom jeziku. Pre toga u Nišu su jedino popovi i kaluđeri obrazovali decu spremajući ih za sveštenički poziv, a bogatiji građani su mogli da šalju svoju decu u grčke škole.

Godine 1830. knez Miloš u Niš šalje svog pisara Spiridona Jovanovića, koji organizuje svetovnu nastavu na srpskom jeziku, uprkos protivljenju sveštenika u Nišu. Kako se broj učenika povećavao, Spiridon Jovanović je odabrao svog najtalentovanijeg učenika Atanasija-Tasu Petrovića i proizveo ga u učitelja, sa njegovih svega 17 godina. Zajedno sa Tasom Petrovićem u opismenjavanju radi i Anastasija Nasta Dimitrijević, prva učiteljica prve mešovite škole u Nišu, osnovane već 1845, takođe pored Saborne crkve.

Ipak, zaoštravanjem odnosa između Turske i Kneževine Srbije otežava se položaj učitelja i učiteljica u Nišu. Objavljuje se naredba da se u Niš ne mogu dovoditi učitelji i učiteljice iz Srbije. Godine 1861, u školskoj zgradi podmetnut je požar i zgrada izgara do temelja. Nova zgrada sazidana je 1863/4. godine na mestu stare i nazvana je „Muška narodna škola“.

Prva niška gimnazija osnovana je nepunu godinu po oslobođenju Niša od Turaka, 27. septembra 1878. godine, po ukazu kneza Milana Obrenovića. Za početak rada gimnaziji određen je 1. oktobar 1878, a za izvođene nastave privatna kuća Bega Đakovija u Jeronimovoj ulici u Nišu. Prve školske godine (1878/79) upisano je 48 učenika, u dva odeljenja prvog razreda, koja su formirana 20. novembra 1878.[76][77]

Učiteljska škola u Nišu se osniva 1882, a 1894. i viša devojačka škola. Prvi fakulteti u Nišu počinju da se otvaraju 1960. godine pri Beogradskom univerzitetu, a Univerzitet u Nišu se osniva 1965. godine, 15. juna. Univerzitet u Nišu danas ima 14 fakulteta, od kojih se tri nalaze van Niša.

Oko 40.000 učenika pohađa 35 osnovnih (od čega tri specijalne)[78] i 22 srednje škole[79], dok preko 28.000 studenata pohađa 14 fakulteta Univerziteta u Nišu. Niški univerzitet se sastoji iz sledećih fakulteta:

Pored fakulteta iz sastava Niškog univerziteta u Nišu postoje isturena odeljenja viših škola i fakulteta iz drugih gradova.

Niš ima tri studentska doma čiji je ukupni kapacitet 916 mesta,[80] ima i Dom učenika srednjih škola.

Obrazovana struktura stanovništva (stariji od 15 godina):

  • osnovna škola 19,1%
  • srednja škola 44,9%
  • fakultet 15,6%

Obrazovanje stanovništva grada Niša je iznad proseka Srbije.[81]

  • Muška narodna škola 1863. godine
    Muška narodna škola 1863. godine
  • Prva niška gimnazija „Stevan Sremac“
    Prva niška gimnazija „Stevan Sremac“
  • Zgrada Niškog univerziteta
    Zgrada Niškog univerziteta
  • Medicinski fakultet osnovan 1960. bio je jedan od prvih fakulteta u Nišu
    Medicinski fakultet osnovan 1960. bio je jedan od prvih fakulteta u Nišu

Privreda

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Privreda u Nišu
Proizvodi grnčarskog zanata u Nišu koji pripada grupi veoma starih, razvijenih i esnafski uređenih zanata u Južnoj i istočnoj Srbiji
Duvanska industrija Niš1930. godine

U turskom periodu nosioci privredne aktivnosti bile su zanatlije. Prema do sada poznatim podacima prvo su mutavdžije (zanatlije koje su se bavile preradom kozje dlake) počele da se udružuju i 1791. godine formirali su prvi „Rufe“ (esnaf).[81] Neposredno pred oslobođenje, prema popisu, u Nišu je bilo: 1507 dućana, tri velika magacina, 26 hanova, 4 hamama, 24 česme, 23 tabakane na Nišavi, radionica za preradu kože, kompanije za prevoz robe itd.[81]

Prve fabrike pojavile su se neposredno nakon oslobađanja 1878. godine, pogotovu nakon povezivanja prugom sa Beogradom. Otvara se prva bankarska ustanova (1881), radionica za održavanje i remont vozova (1884), „Pivara Jovana Apela i sinova“ (1884)[82] i dr.

Pre Drugog svetskog rata začela se gradska privreda kroz razvoj: tekstilne, mašinske i duvanske industrije.

Procvat niške privrede se zbio u periodu 1960—1990. godine. U to vreme su se razvili kao ekonomski giganti: Elektronska industrija Niš, Duvanska industrija Niš, Mašinska industrija Niš, Niteks, Vulkan, Niška pivara, Niška banka, Nišpromet i Angropromet.

Tokom perioda SFR Jugoslavije Niš je imao razvijenu privredu tako da je 1981. godine BDP po glavi stanovnika bio 110% u odnosu na jugoslovenski prosek.[83]

Od 1989. počinje drastičan pad industrijske proizvodnje tako da do 2000. godine ona pada za čak 50%, a najveći padovi zabeleženi su 1993. (37%) i 1999. (25,6%).[84] Pad proizvodnje bio je praćen padom zarada i ozbiljnim povećanjem nezaposlenosti. Jedina fabrika koja je povećala proizvodnju bila je Duvanska industrija Niš, koja je imala monopolski položaj na tržištu SR Jugoslavije. Početkom devedesetih izgrađeni su TC Kalča, TC Ambasador, TC Dušanov bazar, TC Zona 1,2 i 3 i podzemni prolaz. Ovo je značajno uvećalo broj lokala i multifunkcionalnog poslovnog prostora u Nišu, gde se otvorio veliki broj malih preduzeća i pružila mogućnost da se ublaži kriza.

Nakon 2000. godine dolazi do lančanog oporavka privredne aktivnosti, ali ispod republičkog proseka. Najuspešnije grane industrije pored duvanske industrije su trgovina i građevina, a najuspešnija preduzeća u 2007. godini su: Niška fabrika duvana „Phillip Moris“, PZP Niš, Ineks-Morava, Nini, Jugo-impeks i Niskogradnja.[85]

Na području grada posluje oko 9.700 preduzeća različitog oblika svojine i to: 3,4% društvenih, 1,4% mešovitih, 0,1% državnih, 1,4% zadružnih i 93,7% privatnih preduzeća.

  • Pregled preduzeća po veličini: 0,9% velikih, 1,9% srednjih i 97,2% malih preduzeća.
  • Pregled preduzeća po delatnostima: trgovina 30,9%, industrija 29,2%.

Na teritoriji grada posluje i 6.033 radnji od čega su 333 sa sedištem na teritoriji druge opštine.

  • Najveće učešće pojedinih grana u strukturi proizvodnje: proizvodnja i prerada duvana (43,1%), proizvodnja elektro-mašina i aparata (14,7%), metalo-prerađivačka delatnost (6,64%), proizvodnja gotovih tekstilnih proizvoda (5%) i prerada kaučuka (4,4%).
  • Najniže učešće u ukupnoj proizvodnji imaju grane: proizvodnja finalnih proizvoda od drveta (0,1%), proizvodnja i prerada industrijskog otpada (0,2%) i proizvodnja građevinskog materijala (0,7%).

Turizam

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Spomenici grada Niša

Sa Niškom Banjom, posebnim balneološkim centrom u neposrednoj blizini grada, ali i bogatom istorijom i izdašnom prirodom, turistička ponuda grada Niša i okoline pruža velike mogućnosti za banjski, lečilišni, poslovni i kongresni turizam.

Ukupan broj turista u 2008. godini na teritoriji grada Niša je 86.149, od čega je 29.885 stranih turista.[81]

Izletišta

[uredi | uredi izvor]
Sićevačka klisura

Istorijski spomenici

[uredi | uredi izvor]
  • Kazandžijsko sokače
    Kazandžijsko sokače
  • Spomenik oslobodiocima Niša
    Spomenik oslobodiocima Niša
  • Spomen park Bubanj
    Spomen park Bubanj
  • Pogled na Park Sveti Sava iz vazduha
    Pogled na Park Sveti Sava iz vazduha
  • Spomenik na Čegru
    Spomenik na Čegru

Saobraćaj

[uredi | uredi izvor]
Glavni članci: Saobraćaj u Nišu, Aerodrom Konstantin Veliki Niš i Niški tramvaj

Niš se oduvek nalazio na raskrsnici balkanskih i evropskih puteva. Još u antičko vreme pored Naisa je prolazio rimski put Via militaris kasnije nazvan Carigradski drum,[86] koji je spajao rimske gradove Singidunum (današnji Beograd) i Konstantinopolj (ili Carigrad, a današnji Istanbul).[87]

Kroz teritoriju grada prolaze tri važna pravca međunarodnih puteva i železnica. Niš je multimodalno čvorište najvišeg ranga u Evropi. Na ovom području, ukršta se više vrsta saobraćajnih puteva: koridor auto-puta, železničke pruge, aerodrom i planirane pruge za velike brzine, železničko čvorište, robno-pretovarni centar, optički kablovi, tranzitne centrale, TV i CT predajnici, strujni dalekovod 400kV i gasovod.

Mreža puteva je dugačka 391 km, a njenu strukturu čine: magistralni putevi 9%, regionalni putevi 23% i lokalni putevi 68%.

Glavna saobraćajnica dolazi iz pravca Beograda i nastavlja na jug prema Solunu i Atini. Druga važna magistrala je put E80, koji od Jadranskog mora i Prištine vodi prema Dimitrovgradu, Sofiji, Istanbulu i dalje ka Bliskom istoku. U Nišu se odvaja i put ka severozapadu (E771), prema Zaječaru, Kladovu i Drobeta-Turnu Severinu u Rumuniji.

Javni gradski saobraćaj se odvija isključivo autobusima, a sastoji se od 13 linija. Tramvajski sistem prevoza u Nišu postojao je od 16. novembra 1930. do 10. avgusta 1958. godine.[88]

  • Tramvaj u Nišu 1930. godine
    Tramvaj u Nišu 1930. godine
  • Železnička stanica
    Železnička stanica
  • Boing 757 na Aerodromu Car Konstantin
    Boing 757
    na Aerodromu Car Konstantin
  • Autobuska stanica
    Autobuska stanica

Zdravstvo

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Istorija medicine u Nišu

Prve zdravstvene ustanove u Nišu nastaju nakon oslobođenja grada od Turaka i osnovane su ovim redosledom; 1878. Vojna bolnica, 1881. Okružna bolnica, 1900. Pasterov zavod, 1926. Državna bolnica za duševne bolesti, 1945. Dom zdravlja i 1986. Zavod za zdravstvenu zaštitu radnika, 1990. Klinički centar.

Vojna bolnica

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Vojna bolnica Niš
Vojna bolnica Niš

Oslobađanjem od Turaka 1878. godine, sa dolaskom vojnog saniteta, u Niš pristižu i prvi školovani lekari. Naredbom Vrhovne komande srpske vojske, samo nedelju dana nakon oslobođenja Niša, na predlog načelnika saniteta dr Vladana Đorđevića, formira se, 10. januara (po starom kalendaru) 1878. godine, od tada postojećih turskih bolnica u Nišu, Velika niška vojna bolnica za 1.000 bolesnika i ranjenika. Ona zatiče i preuzima na dalje lečenje 384 turska ranjenika i bolesnika. Prvi bolesnici i ranjenici koji su primljeni na lečenje u novoformiranu bolnicu bili su vojnici iz srpsko-turskih ratova, ali i stanovništvo Niša i okoline.

U trenutku formiranja u bolnici radi sedam lekara, dva lekarska pomoćnika, jedan apotekar, komandir bolnice i dva pisara, a za upravnika bolnice VK SV postavlja pukovnika dr Vladana Đorđevića. Prvi lekari bili su: dr Laza Stevanović, dr Đorđe Dimitrijević, dr Dimitrije Popović, dr Rozenberg, dr Janko Sjenkijević, dr Kazimir Staniševski i dr Murel, zarobljeni turski lekar. Učitelji iz Niša Todor Anastasijević i Dimitrije Đorđević postavljeni su za bolničke pisare.[89]

Formiranje i početak rada Vojne bolnice za grad Niš, širu okolinu, pa i ceo jug Srbije značio je istovremeno i prvi začetak organizovane zdravstvene zaštite stanovništva. Zdravstvena kultura stanovništva bila je na niskom stepenu, a sujeverni narod koristio je usluge nadrilekara, travara, vidara i turskih hećima.

Tokom ratnih godina, 1914—1915. Vojna bolnica u Nišu postaje najveći epidemiološki centar u Srbiji. U rano proleće 1915. godine, od pegavog tifusa, u Nišu je umro veliki broj istaknutih ličnosti.

Vojna bolnica je danas ustanova otvorenog tipa kako za školovanje svih profila medicinskog kadra iz civilnih struktura (volonteri, lekari pripravnici, specijalizanti, sanitetski kadar za ratne dužnosti itd), tako i za prihvat i lečenje civilnih osiguranika. Učešće civilnih osiguranika u iskorišćenosti posteljnog fonda kreće se u procentu od 15-20% sa tendencijom rasta.[89]

Poslednjih godina bolnica ostvaruje 65.000 do 70.000 bolesničkih dana, obavi preko 1.000.000 raznih usluga i pregleda, kod 180.000 do 200.000 osiguranika, izvrši 1.200 hemodijaliza, obavi 30.000—38.000 sistematskih specijalističkih pregleda i prikupi preko 2.000 litara krvi.[89]

Pasterov zavod

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Pasterov zavod u Nišu
Pasterov zavod u Nišu[89]

Na inicijativu dr Mike Markovića 1900.[89] u niškoj vojnoj bolnici formira se i prva preventivno-medicinska ustanova „Pasterov zavod“, koji organizuje preventivno-medicinsku zaštitu pripadnika vojske i stanovništva i vrši prve vakcinacije protiv velikih boginja i drugih zaraznih bolesti. Prvi upravnik zavoda bio je dr Sava Popović, vojni stipendista, koji je studije medicine završio u Gracu. Pasterov zavod radi u sastavu Vojne bolnice sve do njenog povlačenja u Prvom svetskom ratu preko Albanije. Po završetku rata Pasterov zavod radi kao posebna, dohodovna, zdravstvena ustanova grada Niša, koja jedino nije naplaćivala usluge vojsci jer je bila sastavni deo vojnog saniteta.[90]

Reorganizacijom Ministarstva zdravlja Kraljevine Jugoslavije, 14. oktobar 1923. Pasterov zavod je prerastao u Epidemiološki zavod.

Klinički centar

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Klinički centar Niš
Klinički centar Niš

Preteča sadašnjeg Kliničkog centra i prva civilna zdravstvena ustanova u Nišu, posle oslobođenja grada od Turaka 1878, bila je Okružna bolnica u Nišu. Bolnica je bila smeštena u privatnoj kući iznajmljenoj za te potrebe koja se nalazila na levoj obali Nišave, iznad gradskog parka i bivšeg oficirskog doma. Prve pacijente je primila 17. jula 1881.[91] Prvi personal bolnice činila su dva bolničara, jedna nudilja i jedna kuvarica[92] „... a glavnu funkciju vršio je jedan lekarski pomoćnik sa ekonomom...“[91] sve do imenovanja prvog upravnika Okružne bolnice u Nišu diplomiranog lekara dr Antona Zajičeka[91]

U prvo vreme, Okružna bolnica bila je utočište za obolele prostitutke od veneričnih bolesti i lica obolela od tuberkuloze.[93] Bolesnici su primani na osnovu uverenja opštine o imovnom stanju. Siromašni bolesnici su lečeni na teret sanitetskog fonda, a za obolele od sifilisa nije bilo potrebno nikakvo uverenje.[94]

Vojna bolnica Niš 1897. dobija prvog stalnog hirurga — majora dr Mihajla Petrovića (1863—1934), on kao i dobar broj pripadnika Vojne bolnice će u početku honorarno raditi u prvoj niškoj Okružnoj bolnici. Eminentni lekari Vojne bolnice značajno su doprineli formiranju i kvalitetnom stručnom radu Okružne bolnice.[94] Nije prošlo mnogo vremena, a u gradu je već bilo 20 lekara, šest apotekara, 16 lekarskih i osam apotekarskih pomoćnika i 236 bolničara.[95]

Do početka Prvog svetskog rata Okružna bolnica u Nišu bila je u nadležnosti Ministarstva unutrašnjih dela Srbije.[96], a posle rata nailazi vreme naglog razvoja Bolnice u Nišu koja snaži, i menja nazive.

Od 1915. godine do 1922. zvanični naziv bolnice u Nišu je Niška okružna bolnica prvoga reda, da bi znatno kasnije prerasla u Klinički centar Niš.[90],[96]

  • Klinički centar Niš[97], danas raspolaže sa 1.514 ležaja u 28 organizacionih jedinica, od kojih su tri organizovane kao instituti, 22 kao klinike i tri kao zavodi.
  • U Kliničkom centru radi 3.046 zaposlenih, od kojih su 2.274 medicinski i 772 nemedicinski radnici. Od medicinskih radnika — 745 je lekara, četiri farmaceuta, 45 stručnih saradnika i 1.480 medicinskih tehničara i sestara.

Dom zdravlja

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Dom zdravlja Niš
Dom zdravlja

Neposredno pošto je Niš oslobođen, 14. oktobra 1944, preduzete su mere za brzo osnivanje zdravstvenih ustanova koje bi se bavile zdravstvenom zaštitom građana Niša. Najpre je osnovana Sreska ambulanta, a ubrzo potom i Dom zdravlja Sreza niškog. Već početkom 1945. godine u Nišu počinju da rade dva doma zdravlja; Dom zdravlja „Crveni krst“ i „Dom zdravlja Bubanj“.[95]

Dom zdravlja „Crveni krst“ nastavlja rad nekadašnjeg Doma zdravlja Sreza niškog, sa zatečenim medicinskim kadrom, a dužnost prvog upravnika preuzima dr Vojislav — Vova Petrović. Dom zdravlja „Bubanj“ razmešta se u zgradu bivšeg „Ureda“ i preuzima ulogu i obaveze kompletne specijalističke službe nekadašnje Gradske poliklinike. Prvi upravnik ovog novoformiranog doma bio je dr Vladimir Dimitrijević.[95]

Krajem maja 1959. godine ova dva doma uvode novu organizaciju. Umesto njih formira se veći broj zdravstvenih stanica. u gradu. Verovalo se da će približavanje bolesnicima dati bolje rezultate lečenja, što se nije pokazalo kao dobro rešenje, pa se već 31. decembra 1962. u Nišu formira jedinstveni Dom zdravlja, koji obuhvata i brojne zdravstvene ustanove: zdravstvene stanice „Rasadnik“, „Filip Kljajić“, „Ćele-kula“, „Bubanj“, „Boris Kidrič“, „12. februar“, „Jelašnica“. U sastav Doma zdravlja ulaze i ambulante u „Gornjem Matejevcu“ i „Gornjoj Toponici“, Zavod za hitnu pomoć, Stomatološka poliklinika, Onkološki dispanzer. Tokom narednih godina u sastav Doma ulaze i Dispanzer za majku i dete i Dispanzer za žene. Integrišu se, takođe, i Zdravstvena stanica „Ratko Pavlović“ i Dom zdravlja u Gadžinom Hanu. Sve ovo uticalo je i na povećanje broja zaposlenih radnika u Domu zdravlja, pa je njihov broj narastao na 450 zaposlenih.[95]

U skladu sa mnogobrojnim promenama u zakonodavstvu tadašnje Jugoslavije 27. novembra 1978. godine Dom zdravlja se reorganizuje u Složenu organizaciju udruženog rada osnovne zdravstvene zaštite, koju čine tri radne organizacije na čelu sa Domom zdravlja:

  • Dom zdravlja u Nišu;
  • Zavod za medicinu rada;
  • Hitna medicinska pomoć.

Dom zdravlja Niš je najveći zdravstveni centar u Srbiji po organizacionoj i kadrovskoj strukturi i mreži objekata. O tome svedoči deset organizacionih jedinica koje funkcionišu u centralnom objektu površine 15.000 m² i blizu šezdeset punktova u gradu i selima, zavidna kadrovska popunjenost velikim brojem specijalista, primarijusa, magistara i doktora nauka, što je stvorilo uslove da Dom zdravlja postane i naučno-nastavna baza Medicinskog fakulteta u Nišu.

Zavod za zdravstvenu zaštitu radnika Niš (ZZZZ)

[uredi | uredi izvor]
Zavod za zdravstvenu zaštitu radnika Niš

ZZZZ radnika Niš je formiran 1986. integracijom Dispanzera za medicinu rada pri fabrikama MIN, DIN, EI, Vulkan, Dom železničara i tadašnjeg Instituta za medicinu rada, kao nastavne baze Medicinskog fakulteta.[98]

Opšti podaci ZZZZ-radnika;[99]
  • ZZZZ radnika Niš je zdravstvena ustanova u kojoj se obavlja zdravstvena zaštita i očuvanje zdravlja zaposlenih u bezbednoj i zdravoj sredini.
  • Pored toga Zavod sprovodi i naučno-istraživačku delatnost, kao nastavna baza predmeta Medicina rada Medicinskog fakulteta Univerziteta u Nišu.
  • ZZZZ radnika Niš zapošljava 334 radnika i svojom preventivno-kurativnom delatnošću pokriva oko 68.000 zaposlenih radnika u Nišu, od kojih 78% radi u društvenom i državnom sektoru, a 22% u privatnom sektoru.

Institut za javno zdravlje Niš

[uredi | uredi izvor]
Zgrada Instituta

Institut za javno zdravlje Niš je državna zdravstvena ustanova iz oblasti preventivne zdravstvene zaštite, najstarija zdravstvena ustanova ove vrste na Balkanu, nastala pre 110 godina kao Pasterov zavod u Nišu 7. juna 1900. godine.

Institut je imao izuzetan istorijski i zdravstveno-kulturni značaj za razvoj zdravstvene zaštite, ne samo jugoistočne Srbije, već i većeg dela Balkana, i predstavljao je kamen temeljac preventivne medicine u Srbiji. Institut za javno zdravlje Niš nastao je i razvijao se kroz više od jednog veka na „temeljima“ Pasterovog zavoda u Nišu, osnovanog 7. juna 1900. kao prve preventivne zdravstvena ustanova u Kraljevini Srbiji i na Balkanu i preteče današnjeg Instituta za javno zdravlje Niš koji nastavlja tradiciju ovog poznatog i slavnog zavoda.

U okviru osnovnih zadataka u oblasti visokog školstva, zdravstvenog prosvećivanja, zdravstvene prevencije, dijagnostike i terapije zaraznih i nezaraznih bolesti, Institut za javno zdravlje Niš pruža usluge iz mnogih oblasti zdravstvene delatnosti.

Zavod za hitnu medicinsku pomoć Niš (ZHMP)

[uredi | uredi izvor]
Zavod za hitnu medicinsku pomoć Niš

Zavod za hitnu medicinsku pomoć Niš (ZHMP) je medicinska ustanova Grada Niša koja građanima, kojima je zbog prirode oboljenja, stanja ili povrede neophodna hitna medicinska pomoć, istu pruža 24 časa dnevno, 365 dana u godini.

ZHMP svojom delatnošću pokriva površinu Grada Niša i okoline od 597 km², na kojoj, prema poslednjim podacima, živi 257.867 (prema popisu iz 2011) potencijalnih korisnika zdravstvenih usluga, ili sa brojem stanovnika šireg područja koji gravitira ka ZHMP 391.624.[100]

U svakom trenutku, Zavod raspolaže sa sedam terenskih ekipa, a u samom Zavodu neprekidno funkcionišu ambulanta za odrasle pacijente, opservaciona jedinica za odrasle, ambulanta pedijatrije, pedijatrijska opservaciona jedinica, služba hirurgije, služba stomatologije i jedinica za reanimaciju i dijagnostiku.

ZHMP u svojim organizacionim jedinicama prosečno godišnje zbrine oko 120.000 pacijenata i pregleda na terenu još oko 30.000 do 35.000 građana Niša i okoline[95].

Kultura

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Kultura Niša

Niš je najznačajniji kulturni centar jugoistočne Srbije. U gradu postoji Narodno pozorište, osnovano 1887,[101] koje je jedno od najstarijih u zemlji, kao i Simfonijski orkestar.[102] Pozorište lutaka započelo je rad 1951, a 1977. grad mu je dodelio zgradu sa salom sa 212 mesta.

Niški kulturni centar

U gradu se tokom cele godine održavaju kulturne manifestacije, kao što su: Festival glumačkih ostvarenja „Filmski susreti“ Niš, Nimus - Niške muzičke svečanosti — festival ozbiljne muzike (obe manifestacije nosile su predznak „jugoslovenski“ i predstavljale važan kulturni činilac u SFR Jugoslaviji[81]), džez festival Nišvil, muzički festival Nisomnija, Sajam knjiga u Nišu, međunarodni festival amaterskih horova „Horske svečanosti“, Majska pesma (festival dečje muzike) i druge.

Narodna biblioteka „Stevan Sremac“ u Nišu osnovana je 1879.[103] a Univerzitetska biblioteka Nikola Tesla 1967. godine[104] Nekad je Niš imao dva jaka izdavača IP „Gradinu“ i „Prosvetu“. Danas je izdavaštvo u gradu dosta skromno i njime se bave: Niški kulturni centar, Studentski kulturni centar, IP „Zograf“, „Sven“ i brojni drugi privatni štampari. Od 1966. godine u Nišu neprekidno izlazi obnovljeni književni časopis „Gradina“, čiji je sada izdavač Niški kulturni centar, a poslednje decenije izlazili su i časopisi „Slava“ i „Srpski jug“.

Pored biblioteka i muzeja, ostale institucije kulture u Nišu su: Istorijski arhiv, Niški kulturni centar (NKC), Studentski kulturni centar, akademski list „Presing“, internet portal NišKafe.

U obližnjem Sićevu postoji najstarija likovna kolonija u zemlji — Međunarodna likovna kolonija „Sićevo“, koju je osnovala slikarka Nadežda Petrović, a takođe i Književna kolonija „Sićevo“, koju organizuju NKC i Društvo književnika i književnih prevodilaca Niša

Delovi grada imaju svoje festivale poput Pantelejskog vašara i Palilulske večeri.[105]

  • Ustanove i manifestacije kulture
  • Narodno pozorište
    Narodno pozorište
  • Otvaranje filmskih susreta
    Otvaranje filmskih susreta
  • Simfonijski orkestar
    Simfonijski orkestar
  • Sajam knjiga u Nišu
    Sajam knjiga u Nišu

Muzeji i galerije

[uredi | uredi izvor]

Narodni muzej je osnovan 1933. i danas poseduje oko 40.000 eksponata; značajne su arheološke kolekcije iz praistorije i rimski predmeti iz Medijane; u muzeju su predstavljeni i eksponati iz Srednjeg veka i novijeg doba. U okviru muzeja se može posetiti kolekcija predmeta vezanih za život i delo pisca Stevana Sremca i pesnika Branka Miljkovića. Maja 2007, Narodni muzej u Nišu je po prvi put učestvovao u međunarodnoj manifestaciji Noć muzeja.

Ostali istorijski muzeji su: arheološka nalazišta Nais i Medijana,[106] brdo Čegar[107] i Ćele kula. Nekadašnji Koncentracioni logor Crveni krst danas ima memorijalnu postavku.

Grad Niš ima i Galeriju savremene umetnosti,[108] Galeriju Sinagoga, Galeriju 77, Galeriju NKC i Paviljon u Tvrđavi.[109]

  • Muzeji i umetničke galerije
  • Ćele kula
    Ćele kula
  • Muzej na Crvenom krstu
    Muzej na Crvenom krstu
  • Galerija u Tvrđavi
    Galerija u Tvrđavi

Sport

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Sport u Nišu
Stadion Čair
Stadion Čair

U gradu postoji preko 200 sportskih klubova u preko 30 sportskih grana, koji okupljaju preko 15.000 registrovanih sportista.[110] Najstariji fudbalski klub u Nišu nastao je 1918. godine — FK Sinđelić,[111] a najpoznatiji fudbalski kub je Radnički koji je osnovan 1923. godine,[112] a kojem su navijači šezdesetih godina 20. veka, zbog dobre igre na domaćem terenu, dali ime „Real sa Nišave“. FK Car Konstantin osnovan je 1932,[113] a OFK Niš 1968. godine.[114] Jedna od 28 Okružnih liga u Srbiji je Prva Niška liga u kojoj učestvuje 16 klubova, prevashodno iz Niša.

U drugoj polovini 20. veka bio je izuzetno popularan Bokserki klub Radnički, koji je osnovan 1947. godine, da bi šezdesetih i sedamdesetih godina bio jedan od najboljih bokserskih klubova u SFRJ. Godine 1951. bio je prvak Srbije, 1952. osvaja Bokserski kup NR Srbije, zatim 1955. postaje po treći put prvak Srbije i ulazi u Saveznu boksersku ligu. Godine 1956, osvaja drugo mesto u Prvoj saveznoj ligi. To isto će ponoviti narednih godina do 1960. godine, a onda 1961. postaće šampion Jugoslavije. U njegovim redovima boksovali su državni reprezentativci, jugoslovenski i balkanski šampioni. Najtrofejniji ženski fudbalski klub u SFR Jugoslaviji, SR Jugoslaviji, Srbiji i jugoistočnoj Evropi je ŽFK Mašinac, osnovan 1970. godine[115] i poseduje svoj stadion na Delijskom Visu.

Sportski centar Čair raspolaže: Stadionom Čair (1963), Halom Čair (1974), zatvorenim bazenom (1990), ledenom dvoranom (2007) i dr.[116] Stadion Čair je najveći i najpoznatiji stadion u gradu, kapaciteta 14.000 gledalaca. Hala Čair je zatvorena sportska dvorana, kapaciteta 4.000 mesta, u kojoj se održavaju rukometne, košarkaške i odbojkaške utakmice, a u njoj često svoje mečeve kao domaćini igraju odbojkaška i rukometna reprezentacija Srbije. Na otvorenom bazenu Čair, od 13. do 18. jula 2010. održan je završni turnir Svetske lige u vaterpolu.

FK Radnički Niš, 1923. godine

Niš ima dugogodišnju tradiciju dobrih rukometaških klubova kao što su RK Železničar Niš i ŽRK Naisa. Pored toga značajnu ulogu u srpskom sportu imaju i KK Ergonom i VK Niš, ali i Atletski klub „Železničar“, koji je imao dobre dugoprugaše i maratonce.

Streljački klub „Niš 1881“ je srpskom, a ranije i jugoslovenskom streljaštvu, podario mnoge šampione. Nekad je to bio Grozdanović, evropski prvak u gađanju malokalibarskom puškom, a danas je to Lidija Mihajlović.[117] zvanično drugi strelac sveta u gađanju MK puškom za 2009. godinu, i pobednik Svetskog kupa u gradu Vuksi, u Kini, oktobra 2009. godine. Inače, sedam puta proglašavana za sportistu godine Niša[118]

Niš ne zaostaje ni u kajaku na brzim vodama, ima trofejni Kajakaški klub „Gusar“[119], a u šahu ima bivšeg svetskog omladinskog prvaka i velemajstora Igora Miladinovića, kao i velemajstore Miroslava Miljkovića, Slavoljuba Marjanovića i Suzanu Maksimović.

Prvo organizovano navijanje u Nišu desilo se 1962. godine kada je FK Radnički ušao u Prvu saveznu ligu Jugoslavije. Navijačka grupa Meraklije nastala je 1989. godine.

Najpoznatiji džudo klub u Nišu je džudo klub „Kinezis“ (koji je bio vice šampiona u Srbiji), a pored njega tu su i džudo klub „Niš“ i džudo klub „Šogun“.

Mediji

[uredi | uredi izvor]

Dana 18. novembra 1944. godine počinju da izlaze Narodne novine, najpre kao nedeljnik, a od 1971. godine postaju dnevne. 21. februara 1945. godine osniva se Radio Niš,[3] koji postaje druga radio-stanica u Jugoslaviji i dobija međunarodnu frekvenciju. Od 1992. godine u Nišu se osniva veći broj TV i radio-stanica. Sve one su u privatnom vlasništvu osim Niške televizije koja je vlasništvo Grada Niša. Godine 2009, Radio Niš se gasi i postaje samo dopisništvo Radio Beograda.

Arhitektura

[uredi | uredi izvor]
PC Gorča u centru grada — spoj arhitektonskih stilova
Zgrada skupštine grada Niša
Zgrada skupštine grada Niša
Palata Pravde
Palata Pravde
Kuća porodice Stambolija
Pogled sa krova zgrade u Ul. Branka Krsmanovića na Bulevar Nemanjića. Arhitektura s kraja 20. veka.
Glavni članak: Arhitektura Niša

Više puta razaran u ratovima, grad Niš ipak ima sačuvanih istorijskih ulica i građevina. Arhitektura iz doba Osmanskog carstva je reprezentovana u gradskoj tvrđavi, sagrađenoj u periodu 1719—1723; u njenoj unutrašnjosti postoje još starije građevine, poput hamama iz 15. veka, koji je danas pretvoren u restoran.[128], i Balibegove džamije, iz perioda 1521—1523, u kojoj je umetnička galerija[129] Iz osmanskog perioda su i Kazandžijsko sokače, gde su mnoge kuće iz 17. veka, kuća porodice Stambolija (izgradnja započeta 1875) karakteristična po balkanskom stilu.

Nakon oslobođenja grada 1878. nalogom kneza Milana Austrijanac Franc Vinter radi „Regulacioni plan varoši Niš“.[130] Time je postavljena urbanistička osnova za razvoj grada i njegovu modernizaciju.

Kraj 19. i početak 20. veka označio je naglu promenu u arhitekturi, u dobu mlade srpske države. Ovaj period je karakterističan po prodoru zapadnih principa u građevinarstvu, stilovima neoklasike i neobaroka, ponekad izmešanim u istoj građevini. S kraja 19. veka potiče zgrada Banovine, izgrađena 1886, u kojoj se danas nalazi Univerzitet i zgrada Narodnog muzeja, sagrađena 1894. Arhitektura prve polovine 20. veka nastavila je u istom arhitektonskom maniru, sa administrativnim građevinama poput Gradske skupštine, sagrađene u periodu 1924—1926. Stil art deko je korišćen u dekoraciji zgrade Centralne pošte, kao i na fasadama nekih vila, poput one trgovca Andona Andonovića, iz 1930.

U periodu između dva svetska rata veći broj građevina, kako privatnih kuća i vila, tako i javnih zgrada napravljene su u stilu Moderne. Ove građevine napravljene su u kombinaciji sa drugim stilovima i tradicionalnih konstrukcija, a ograničene su tehničkim potencijalom i funkcionalnom strukturom sa tradicionalnim načinom izgradnje.[131]

Grad Niš ima malo homogenih gradskih četvrti. Tendencija je bila da se moderne zgrade podižu uz one iz prethodnih doba. Takav je slučaj sa Trgom kralja Milana, gde su poslovno-trgovinske zgrade od betona, stakla i gvožđa isprepletene sa starim gradskim tkivom. Primeri za to su „Dušanov bazar“ u Dušanovoj ulici, trgovinski centar „Kalča“ i trgovinski centar „Ambasador“.

Van centra grada su izgrađene moderne četvrti u stilu industrijske arhitekture sa kraja 20. veka.

Niš je zbog raznovrsnosti urbanističkih tragova u istoriji u urbanističkom i arhitektonskom izrazu mnogovrstan i raznolik.

U aprilu 2021. godine otvoren je i prvi Delta Planet u Srbiji.[132]

Panorama Trga kralja Milana

Verski objekti

[uredi | uredi izvor]
Glavni članci: Eparhija niška i Niške džamije

Grad Niš ima više crkava integrisanih u gradski arhitektonski milje. Među njima se ističu: crkva Svetog Nikole, Saborni hram,[133] Hram Svetog cara Konstantina i carice Jelene u Nišu, crkva Svetog Pantelejmona,[134] crkva Uspenja Presvete Bogorodice. U selu Gornji Matejevac, kod Niša, nalazi se Latinska crkva iz 11. veka[135], koja spada u retke očuvane spomenike iz prednemanjićkog perioda. U okolini grada se nalaze brojni srpski pravoslavni manastiri.

Trenutno se u Hilandarskom metohu, u Nišu, nalazi i Bogoslovija Svetog Kirila i Metodija koja je nakon 1999. godine privremeno preseljena iz Prizrena.

U samom centru grada je katolička crkva Presvetog srca Isusovog, sagrađena 1885. a dograđivana 1925. i 1934. godine, da bi dobila današnji oblik.

Islam-agina džamija je podignuta pred oslobođenje Niša od Turaka, 1870, na temeljima starije džamije iz 1720. godine. U Tvrđavi se nalazi Bali-begova džamija sagrađena između 1521. i 1523. godine, a u Šumatovačkoj ulici se nalazi teško oštećena Hasan-begova džamija iz 1737. godine.

Sinagoga u Nišu postoji još od 1695. godine, a današnja zgrada Niške sinagoge datira iz 1925. godine, izgrađena na placu nekadašnje Jevrejske opštine, a obnovljena 2003. godine.[136]

U Nišu postoje i protestantske crkve. Pored pomenutih pravoslavnih i islamskih hramova u Nišu postoje i funkcionišu Hrišćanska baptistička crkva, Hrišćanska evanđeoska zajednica, Hrišćanska adventistička crkva, Zajednica Jehovinih svedoka.

Mostovi Niša

[uredi | uredi izvor]

Kroz Niš celom njegovom dužinom, protiče reka Nišava, počev od Sićevačke klisure na istoku, do njenog ušća u Južnu Moravu, na zapadu. Na gradskom području u Nišavu se ulivaju Jelašnička reka, Kutinska reka i Gabrovačka reka.

U užem delu gradskog jezgra njene obale spaja 11 a u širem gradskom području 16 mostova. Jelašničku reku premošćuje jedan most, Gabrovačku reku, u gradu 12 mostova i mostića a Kutinsku reku 5 mostova. Mostovi Niša imaju svoju istoriju a neki su i prava umetnička arhitektonska dela i građevinski poduhvati.

  • Mostovi Niša na reci Nišavi
  • Kameni most
    Kameni most
  • Železnički most
    Železnički most
  • Tvrđavski most
    Tvrđavski most
  • Most pored „Benetona“
    Most pored „Benetona“
  • Pešački most
    Pešački most

Poznate Nišlije

[uredi | uredi izvor]
Konstancije III
Glavni članak: Znamenite ličnosti grada Niša

U Nišu je rođen niz ljudi značajnih za istoriju ovoga grada, ali i za istoriju države Srbije — naučnici, državnici, književnici, umetnici, političari, vojskovođe... Ovo je samo deo spiska ljudi koji su zadužili ovaj grad.

Rođeni u Nišu

[uredi | uredi izvor]
Konstantin Veliki (272-337)
Nikola Uzunović (1873-1954), predsednik Vlade Kraljevine Jugoslavije u dva navrata

Znamenite ličnosti koje su deo života ugradile u istoriju Niša

[uredi | uredi izvor]
Statua Stevana Sremca, lovca Kalče i Kalčinog psa Čape
Bista Stevana Sinđelića

Velika plejada znamenitih ličnosti Srbije, tako prisutna u svom vremenu, deo svog životnog puta, stvaranja i herojstva ugradila je u istoriju Niša.

Počasni građani grada Niša

[uredi | uredi izvor]

Ovo zvanje dodeljuje Skupština Grada Niša od 2000. godine, dosad ga je dobilo šestoro stranaca. Prvi put je dodeljeno Kirijaki Panajotidi, grčkoj humanitarnoj radnici koja je tokom NATO bombardovanja, a i posle, donosila ogromnu humanitarnu pomoć, lekove i medicinsku opremu deci i građanima Niša. Kasnije su ovo zvanje dobili Hans Ola Urstad, bivši ambasador Norveške u Srbiji, i Dimitris Ksenitelis, bivši konzul Grčke u Nišu.

Joana i Haralampije Anastasiju, takođe humanitarni radnici iz Grčke, postali su 2008. godine počasni građani Niša, jer su na svaka četiri meseca donosili novčanu pomoć deci čiji su očevi poginuli u toku bombardovanja Srbije.[142]

Spisak počasnih građana[143][144]:

  • Grčka Kirijaki Panajotidi, humanitarna radnica (2000)[142]
  • Grčka Dimitris Ksenitelis, bivši grčki konzul u Nišu (2005)[142]
  • Norveška Hans Ola Urstad, bivši ambasador Kraljevine Norveške u Srbiji (2005)[142]
  • Grčka Haralampije Anastasiju, radnik humanitarne organizacije „Bendžamin” (2007)[142]
  • Grčka Joana Anastasiju, radnik humanitarne organizacije „Bendžamin” (2007)[142]
  • Italija Lihija Ramirez, šef Kancelarije UN HABITAT-a u Beogradu i glavni tehnički savetnik na projektu izrade Strategije razvoja Grada Niša (2008)

Konzulati u Nišu

[uredi | uredi izvor]

Nakon oslobođenja Niša od Turaka, otvaraju se konzulati Austrougarske, Rusije, Turske, Belgije i Grčke.[145] Od početka Prvog svetskog rata pa do Trojne invazije Srbije, u Nišu su se nalazili ambasadori savezničkih zemalja.[146] Tokom bugarske okupacije (1915—1918), stoluje vicekonzul Austrougarske[147]

Otvaranje grčkog konzulata 4. septembra 1998. godine predstavljalo je prvo diplomatsko predstavništvo van Beograda u SRJ.[148] Uvođenjem bezviznog režima Srbiji od strane Evropske unije prestala je potreba za postojanjem grčkog konzulata koji je 17. decembra 2010. prestao sa radom.[149][150]

Konzulat Bugarske otvoren je 21. decembar 2006.[151]

Konzulat Mađarske otvoren je 19. mart 2009.[152] a zatvoren je 2011. godine.

Niš poseduje 6 konzula, od čega su dvojica stranci, što ga čini drugim gradom u Srbiji po broju diplomatskog kora.[153]

Spisak počasnih konzula:[153]

  • Ujedinjeno Kraljevstvo Petar Bošnjaković[144]
  • Francuska Saša Miljković[144]
  • Slovačka Stela Jovanović

Kulturni centri Amerike i Francuske imaju svoje prostorije u strogom centru grada.[155]

Grad Niš je član organizacije za prekograničnu saradnju Srbije-Bugarske-Makedonije — Evroregion Evrobalkan.[144][156] i prekograničnu saradnju Srbije i Bugarske[144][157] Program strategije razvoja Grada Niša finansira Vlada Italije.[144][158]

Gradovi pobratimi

[uredi | uredi izvor]

Niš je pobratimljen sa sledećim gradovima:[144]

Niš je prijatelj sa sledećim gradovima:[144]

Niš sarađuje sa sledećim gradovima:[144]

  • Norveška opština Saltdal Komune (Norveška) — Sporazum o saradnji 1986, obnovljena Pismom o namerama 2002.
  • Njemačka Bad Homburg (Nemačka) — prijateljska saradnja 1999, obnovljeni kontakti 2010.
  • Austrija Beč (Austrija) — Sporazum o saradnji, 2004.
  • Austrija Grac (Austrija) — Sporazum o saradnji, 2004.
  • Rusija Kursk (Rusija) — Sporazum o saradnji, 2006.
  • Danska Orhus (Danska) — Sporazum o saradnji, 2009.
  • Slovenija Ljubljana (Slovenija) — Sporazum o saradnji, 2010.
  • Bugarska Pernik (Bugarska) — saradnja u okviru projekta za prekograničnu saradnju Srbije i Bugarske

Galerija

[uredi | uredi izvor]
  • Panorama Niša
    Panorama Niša
  • Pogled na Nišavu
    Pogled na Nišavu
  • Spomen park Bubanj
    Spomen park Bubanj
  • Spomenik Nadeždi Petrović
    Spomenik Nadeždi Petrović
  • Tvrđava
    Tvrđava
  • Tvrđava zimi
    Tvrđava zimi
  • Nišavski kej
    Nišavski kej
  • Kej i most
    Kej i most
  • Park Sv. Save
    Park Sv. Save
  • Zgrada stare hirurgije Vojne bolnice
    Zgrada stare hirurgije Vojne bolnice
  • Pasterov zavod
    Pasterov zavod
  • 11. januarska Nagrada grada Niša
    11. januarska Nagrada grada Niša
  • Spomenih umrlim od tifusa iz 1918. u krugu Vojne bolnice
    Spomenih umrlim od tifusa iz 1918. u krugu Vojne bolnice
  • Zgrade u Nišu
    Zgrade u Nišu
  • Niš: Stara železnička kolonija
    Niš: Stara železnička kolonija
  • Niš: Gradska uprava zimi
    Niš: Gradska uprava zimi
  • Niš zimi: Zgrada „Švajcarija“
    Niš zimi: Zgrada „Švajcarija“
  • Niš: Park u Niškoj tvrđavi
    Niš: Park u Niškoj tvrđavi
  • Nišava i zgrada Univerziteta
    Nišava i zgrada Univerziteta
  • Centar grada u proleće
    Centar grada u proleće
  • Vojna komanda
    Vojna komanda
  • Trg kralja Aleksandra
    Trg kralja Aleksandra
  • Ciglana Laf Niš, spoljašnjost
    Ciglana Laf Niš, spoljašnjost
  • Ciglana Laf Niš, unutrašnjost
    Ciglana Laf Niš, unutrašnjost
  • DIN u Nišu, 1926-1930.
    DIN u Nišu, 1926-1930.
  • DIN u Nišu, izgled fabrike
    DIN u Nišu, izgled fabrike
  • DIN u Nišu, skulptura
    DIN u Nišu, skulptura
  • Fabrika kože u Nišu, izgled zgrade
    Fabrika kože u Nišu, izgled zgrade
  • Fabrika kože u Nišu, izgled zgrade
    Fabrika kože u Nišu, izgled zgrade
  • Fabrika kože u Nišu, unutrašnjost
    Fabrika kože u Nišu, unutrašnjost
  • Radionica Železničke stanice u Nišu, unutrašnjost
    Radionica Železničke stanice u Nišu, unutrašnjost
  • Spomenik „Iskra slobode”
    Spomenik „Iskra slobode”

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Napomene

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ GUP Niš, je skraćenica od naziva Generalni urbanistički plan Niša

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ A. H. M. Jones (1987). The Prosopography of the later Roman empire A.D. 260-395. 1. Cambridge University Press. str. 322. 
  2. ^ a b v „Grad Niš: Niš kroz vekove 1”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 26. 12. 2014. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  3. ^ a b v g d {{cite web|author= |url=https://web.archive.org/web/20131102015558/http://www.ni.rs/vazni-datumi.html] https://web.archive.org/web/20131101221235/http://www.naissus.info/Vazni%20datumi%20Nisa.asp][https://web.archive.org/web/20090812175049/http://www.nistourism.org.rs/vazni_datumi.html.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć) Važni datumi
  4. ^ Azbučnik enciklopedije Niša, Niš, oktobar (1981). str. 42 prema arapskom piscu Al Makinu
  5. ^ Ršumović, R. Niško–Aleksinački deo udoline Južne Morave. 1967.  Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“, knj. 21, 101-193.
  6. ^ Kostić, M. Niška kotlina — studija društveno geografskog razvoja. 1967.  Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“, knj. 21, 295-359.
  7. ^ a b v g d Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Položaj i prostranstvo U: Istorija Niša, knjiga I, Gradina, Niš (1986). str. 11.
  8. ^ Službeni list grada Niša br. 45, od 7. jula 2011
  9. ^ Niš i okolina. Geografsko istorijski prikaz. Opis puta III kongresa slovenskih geografa i etnografa u kr. Jugoslaviji, 1930. Beograd. 1930
  10. ^ Jezero tople vode ispod Niša
  11. ^ a b „Monthly and annual means, maximum and minimum values of meteorological elements for the period 1961—1990”. Pristupljeno 13. 5. 2009. 
  12. ^ „Monthly and annual means, maximum and minimum values of meteorological elements for the period 1981-2010”. hidmet.gov.rs. Pristupljeno 15. 10. 2017. 
  13. ^ a b v g „Observatory: Niš (founded in 1889)”. Pristupljeno 16. 5. 2009. 
  14. ^ „Praistorijski lokalitet Bubanj”. Naissus.info. Arhivirano iz originala 6. 12. 2010. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  15. ^ Barnes 1981, str. 3.
  16. ^ „Arheološka nalazišta od izuzetnog značaja”. narodnimuzejnis.rs. str. 17.
  17. ^ „„Raskoš carske palate””.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. maj 2020). novosti.rs.
  18. ^ The Decline and Fall of the Roman Empire, Cambridge University Press, 1988-11-17, str. 39—40, Pristupljeno 2024-01-29 
  19. ^ „Decline and Fall of the Roman Empire, Vol. 2: Chapter XXV: Reigns Of Jovian And Valentinian, Division Of The Empire. Part II”. Sacred-texts.com. Pristupljeno 24. 6. 2010. 
  20. ^ a b „Miša Rakocija: Nova saznanja o ranohrišćanskoj prošlosti Niša; Niš i Vizantija IV” (PDF). str. 47. Arhivirano iz originala (PDF) 18. 9. 2011. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  21. ^ Peter Headher. The Fall of the Roman Empire. Pan Macmillan, London, (2005). str. 302.
  22. ^ Nebojša Ozimić: Rečnik Gornje Mezije, Niš. (2001). str. 21–22.
  23. ^ Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, knj.1, SAN, Beograd. (1955). str. 70–72.
  24. ^ „Stanoje Stanojević, Istorija srpskoga naroda (Borba Zete i Raške o prevlast)”. Sr.wikisource.org. 27. 7. 2011. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  25. ^ Azbučnik enciklopedije Niša, Niš, oktobar (1981). str. 46.
  26. ^ a b v Kazhdan, Alexander P., ur. (1991). The Oxford dictionary of Byzantium. New York [u.a.]: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504652-6. 
  27. ^ „Marko ŠUICA: PRIPOVESTI O SRPSKO-TURSKIM OKRŠAJIMA I «STRAH OD TURAKA» 1386. GODINE, Filozofski fakultet, Beograd”. Scindeks-clanci.nb.rs. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  28. ^ Miloš Blagojević, „Srpske države i oblasti 1373—1395. godine“ (istorijska karta) [1][mrtva veza], Pristupljeno 15. 4. 2013.
  29. ^ „Niš kroz vekove”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 13. 1. 2010. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  30. ^ Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije IV (fototipsko izdanje originala iz 1971). Beograd: Vizantološki institut SANU. 2007. ISBN 978-86-83883-10-3. 
  31. ^ Martijn Theodoor Houtsma. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam. , 1913-1936, Volume 1, 1987 -. str. 926, 927
  32. ^ a b „mr Dejan Tanić: Vojno-strateški značaj srednjeg Pomoravlja u Bečkom ratu (1683—1699)” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 26. 4. 2012. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  33. ^ a b „Stanoje Stanojević, Istorija srpskoga naroda (Borba srpskoga naroda protiv Turske i protiv Austrije)”. Sr.wikisource.org. 29. 7. 2011. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  34. ^ „Tvrđava”. Naissus.info. Arhivirano iz originala 26. 6. 2009. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  35. ^ Vuk (1. 3. 2008). „Bojno polje Srbija: Priča o tri tvrđave”. Vukovblog.blogspot.com. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  36. ^ „Istorijski arhiv Niš”. Arhivnis.co.rs. Arhivirano iz originala 24. 7. 2010. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  37. ^ „Niška eparhija u prvoj polovini 18. veka”. Arhivnis.co.rs. 19. 10. 1906. Arhivirano iz originala 24. 7. 2010. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  38. ^ S. J. Shaw . History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Vol.1 Empire of gazis. . Cambridge Universiy Press. 1976. pp. 245. 
  39. ^ Lord Kinross: The Ottoman centuries
  40. ^ Nicholas Jorga: Geschishte des Ottamanischen, vol 4
  41. ^ Istorija Niša I. str. 271, Gradina i Prosveta Niš, 1983.
  42. ^ Borbe za oslobođenje Niša 1809-1944, Niš, 1952.
  43. ^ Dragoljub Simonović: Narodni ustanak. Jugoistočna Srbija godine 1841. Narodne novine, (1—10), 17. april, i dalje, Niš 1990
  44. ^ „Podela Osmanskog carstva sredinom 19. veka”. Arhivirano iz originala 6. 6. 2011. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  45. ^ „Bruno Lovrić, Istorija Niša, Niš 1928. (Oslobođenje Niša, Zavera Kole Rašića i drugova)”. Pristupljeno 15. 4. 2013. 
  46. ^ „Politikin Zabavnik: Kralj Milan i srpsko-bugarski rat — "Četiri dana sramote"”. Politikin-zabavnik.rs. Arhivirano iz originala 23. 9. 2011. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  47. ^ Ćorović, Vladimir. Istorija srpskog naroda. Beograd. Pristupljeno 19. 3. 2013. 
  48. ^ Mitrović 2007, str. 52.
  49. ^ „"The Kosovo Chronicles", Dušan T. Bataković, Beograd 1992. (jezik: engleski)[[Kategorija:Članci sa spoljašnjim vezama na jeziku — engleski]]”. Balkania.tripod.com. Pristupljeno 20. 9. 2011.  Sukob URL—vikiveza (pomoć)
  50. ^ Istorija Niša II, Niš. (1984). str. 226.
  51. ^ Bъlgarskata armiя, 1877-1919, Vasil Vasilev, Institut za voenna istoriя. (1988). str. 293.
  52. ^ Duffy, Michael (22. 8. 2009). „On This Day — 27 January 1916”. First World War.com. Pristupljeno 24. 6. 2010. 
  53. ^ Mitrović 2007, str. 256.
  54. ^ Mitrović 2007, str. 241.
  55. ^ Duffy, Michael (22. 8. 2009). „On This Day — 12 October 1918”. First World War.com. Pristupljeno 24. 6. 2010. 
  56. ^ "Politika", 28. jun 1937
  57. ^ "Vreme", 27. dec. 1937
  58. ^ "Politika", 2. jan. 1939
  59. ^ "Politika", 4. mart 1941
  60. ^ Aleksandar Mančić, Viktor Sabo, Mihailo Matić, Natural resources and beauties of the Socialist Republic of Serbia, 1973 -. str. 51.
  61. ^ Bela knjiga Elektroprivrede Srbije JP EPS, Beograd (2011)
  62. ^ Weal 2012, str. 63.
  63. ^ Palilulske novine: Pomen žrtvama bombardovanja Niša 1941, broj 3. (2011). str. 23.
  64. ^ Ripley 2003, str. 110.
  65. ^ Ripley 2003, str. 116–117.
  66. ^ „Leksikon Vermahta: Feldkommandantur 809”. Lexikon-der-wehrmacht.de. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  67. ^ Grupa autora, Gubici u niškom području 1941—1945, U:Istorija Niša III, „Gradina“ i „Prosveta“, Niš. (1986). str. 91–93.
  68. ^ „Srpsko nasleđe”. Srpsko-nasledje.rs. Arhivirano iz originala 22. 03. 2009. g. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  69. ^ Vuk (23. 8. 2008). „Sukob saveznika”. Vukovblog.blogspot.com. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  70. ^ Thomas 1999, str. 271.
  71. ^ „Kako je zaboravljena opasna "Zozovača"”. Radio-televizija Srbije. 4. 4. 2013. Pristupljeno 4. 2. 2024. 
  72. ^ „RTS Odata pošta žrtvama sreda, 25 mart 2009”. In4s.net. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  73. ^ „Списак погинулих током НАТО агресије у Нишу”.  (jezik: engleski)
  74. ^ a b „Regionalni centar za vanredne situacije nalaziće se u Srbiji”. Setimes.com. 15. 2. 2010. Arhivirano iz originala 23. 1. 2013. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  75. ^ Galović, M (1. 7. 2010). „"Ruska baza" u Nišu operativna u avgustu”. Politika. Pristupljeno 1. 7. 2010. 
  76. ^ Srećko Ćunković: Školstvo i prosveta u Srbiji u XIX veku, Pedagoški muzej, Beograd 1970.
  77. ^ Školstvo Niša i okoline u: Istorija Niša II. str. 120–178, Gradina i Prosveta Niš, 1983.
  78. ^ „Spisak osnovnih škola”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 14. 11. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  79. ^ „Spisak srednjih škola”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 3. 9. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  80. ^ „Niški Univerzitet: Smeštaj studenata, pristupljeno mart 2012”. Ni.ac.rs. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  81. ^ a b v g d „Strategija razvoja grada Niša (pp. 31)” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 16. 9. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  82. ^ „Poznati Palilulci”. Palilulani.org.rs. Arhivirano iz originala 9. 1. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  83. ^ Radovinović, Radovan; Bertić, Ivan, eds (1984). Atlas svijeta: Novi pogled na Zemlju (3rd ed.). Zagreb: Sveučilišna naklada Liber.
  84. ^ „Strategija razvoja grada Niša — Industrija (pp. 41)” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 16. 9. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  85. ^ „Strategija razvoja grada Niša (pp. 49)” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 16. 9. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  86. ^ „Zoran Simonović: Putevi, karavanski saobraćaj i bezbednost na putevima srednjovekovne Srbije”. Arhivnis.co.rs. Arhivirano iz originala 4. 9. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  87. ^ Ćirković 2004, str. 6.
  88. ^ „Tramvajski saobraćaj u Nišu” (PDF). Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  89. ^ a b v g d 125 godina Vojne bolnice u Nišu/Sreten Milenković, Milorad Dimić-Niš:Vojna bolnica;Zrenjanin Jugoremedija; Bečej:Proleter, 2004 (Bečej Proleter). Milenković, Sreten (2004). 125 godina Vojne bolnice u Nišu: 1878-2003. Vojna bolnica. str. 116. ISBN 978-86-84819-01-9. 
  90. ^ a b Milošević R. Sto deset godina Vojne bolnice u Nišu (1878—1988). Monografija, Vojna bolnica; 1988.
  91. ^ a b v Paligorić TM. Ekonomska kultura istorija Niša. Prvi deo: Niš do Svetskog rata. Niš: Gutenberg; 1937
  92. ^ Milojević V. Okružna bolnica. U: Enciklopedija Niša (zdravstvo dečja zaštita, socijalna zaštita). Niš:Gradina; (1996). str. 148–9
  93. ^ Bogdanović J. Sanitet i bolnice u Nišu od oslobođenja do danas. Niški novi list 1937.
  94. ^ a b „Osnivanje okružne bolnice u Nišu” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 02. 02. 2014. g. Pristupljeno 15. 4. 2013. 
  95. ^ a b v g d DOM ZDRAVLjA NIŠ-RAZVOJ ZDRAVSTVA U NIŠU Preuzeto;09/2009.
  96. ^ a b Živić S R. Knjiga o bolnici. Niš: Prosveta; 2002
  97. ^ „Klinički centar Niš, zvanični sajt”. Pristupljeno 24. 2. 2010. 
  98. ^ „Zavod za zdravstvenu zaštitu radnika Niš”.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. decembar 2011), Pristupljeno 10/2009
  99. ^ Opšti podaci na zvaničnom sajtu ZZZZ-Niš Posećeno februar 2010.
  100. ^ „Zvanična prezentacija ZHMP Niš”. Pristupljeno 25. 2. 2012. 
  101. ^ „Narodno pozorište - istorijat”. Narodnopozoristenis.rs. Arhivirano iz originala 27. 11. 2009. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  102. ^ „Simfonijski orkestar u Nišu”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 29. 10. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  103. ^ „Narodna biblioteka”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 29. 10. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  104. ^ „Univerzitetska biblioteka”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 2. 11. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  105. ^ „Palilulsko veče”. Starinis.org. 13. 4. 2009. Arhivirano iz originala 25. 9. 2009. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  106. ^ „Medijana”. Nistourism.org.rs. Arhivirano iz originala 14. 9. 2010. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  107. ^ „Boj na Čegru”. Arhivirano iz originala 12. 08. 2009. g. Pristupljeno 15. 4. 2013. 
  108. ^ „Galerija savremene likovne umetnosti”. Gslunis.org. Arhivirano iz originala 01. 10. 2013. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  109. ^ „Turistička organizacija Niša: Grad bogate kulture i istorije”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 8. 10. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  110. ^ „Sport i rekreacija”. Arhivirano iz originala 12. 08. 2009. g. Pristupljeno 15. 4. 2013. 
  111. ^ „FSRIS: FK Sinđelić”. Fsris.org.rs. Arhivirano iz originala 4. 9. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  112. ^ „FK Radnički: Istorijat”. Fcradnicki-nis.com. Arhivirano iz originala 29. 7. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  113. ^ „FK Car Konstantin: Istorijat”. Fkcarkonstantin.com. Arhivirano iz originala 11. 6. 2010. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  114. ^ „FSRIS: OFK Niš”. Fsris.org.rs. Arhivirano iz originala 8. 10. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  115. ^ „ŽFK Mašinac: Klub info”. Zfkmasinac.com. Arhivirano iz originala 27. 7. 2009. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  116. ^ „Istorijat sportskog centra "ČAIR"”. Sccair.rs. 14. 10. 1974. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  117. ^ „Lidija Mihajlović”. Srbi.org. 27. 10. 2009. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  118. ^ „Lidija Mihajlović”. Srbijasport.com. Arhivirano iz originala 1. 2. 2010. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  119. ^ „KK "Gusar" Niš”. Blic.rs. 19. 7. 2008. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  120. ^ „Narodne novine”. Narodne.com. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  121. ^ „Bratstvo (novine)”. Niubratstvo.info. 7. 10. 2011. Arhivirano iz originala 13. 4. 2010. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  122. ^ „Banker radio”. Radiobanker.rs. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  123. ^ „City Radio 104,7”. Radiocity.rs. 8. 10. 2011. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  124. ^ a b „RTV Nišava — Prva romska radio i TV stanica u Srbiji”. Nisava.org. Arhivirano iz originala 23. 2. 2009. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  125. ^ „Radio Eparhije niške — GLAS”. Radio-glas.org. Arhivirano iz originala 11. 05. 2012. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  126. ^ „TV BANKER”. Tvbanker.rs. Arhivirano iz originala 29. 11. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  127. ^ „Niška televizija — Gradska televizija Niš”. Ntv.rs. Arhivirano iz originala 06. 05. 2012. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  128. ^ „Niška tvrđava 3”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 29. 10. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  129. ^ „Niška tvrđava 2”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 13. 5. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  130. ^ „Grad Niš kapija istoka i zapada”. Serbianmirror.com. Arhivirano iz originala 11. 10. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  131. ^ http://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0354-4605/2007/0354-46050701001K.pdf Aleksandar Keković, Zoran Čemerikić. „MOST SIGNIFICANT BUILDINGS OF THE MODERNE STYLE”. FACTA UNIVERSITATIS. 5 (1). 2007. . pp. 1—15, pristupljeno jula 2012.
  132. ^ „O NAMA”. Delta Planet Niš (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-01-29. 
  133. ^ „Crkve u Nišu”. Naissus.info. Arhivirano iz originala 3. 5. 2012. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  134. ^ „Crkva svetog Pantelejmona u Nišu”. Pantelej.org.rs. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  135. ^ „Latinska crkva”. Spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  136. ^ „Niška sinagoga”. Makabijada.com. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  137. ^ „Patrijarh srpski Spiridon”. Narodna enciklopedija. Zagreb: Bibliografski zavod. 1927. 
  138. ^ „Istorijski arhiv”. Arhivnis.co.rs. Arhivirano iz originala 20. 7. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  139. ^ „Biografija Gradimira Milovanovića na sajtu SANU-a”. Mi.sanu.ac.rs. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  140. ^ Skupština i nagrade ULUPUDS-a, za 2011. Na: „Portal za kulturu Jogostočne Evrope”. Pristupljeno 15. 4. 2013. 
  141. ^ „Prof. dr Milorad Mitković Ortopedski hirurg”. Arhivirano iz originala 16. 07. 2022. g. Pristupljeno 12. 1. 2012. 
  142. ^ a b v g d đ „Putin dostiže Tita kao počasni građanin”. Blic.rs. 14. 1. 2008. Arhivirano iz originala 6. 7. 2013. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  143. ^ „Počasni građani grada Niša”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 3. 11. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  144. ^ a b v g d đ e ž z i j k „grada Niš”. Ni.rs. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  145. ^ ISTORIJA NIŠA II, Niš. (1984). str. 106.
  146. ^ „Niš u Prvom svetskom ratu, Narodni muzej Niš”. Istorijanisa.wikidot.com. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  147. ^ Andrej Mitrović, Serbia's great war, 1914-1918, 2007
  148. ^ „Konzulat Republike Grčke”. Ni.rs. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  149. ^ „Južne vesti: Zatvara se grčki konzulat u Nišu”. Juznevesti.com. 26. 10. 2010. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  150. ^ „RTS: Grci zatvaraju konzulat u Nišu”. Rts.rs. 26. 10. 2010. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  151. ^ „Setimes.com: Bugarska otvorila konzulat u Nišu u Srbiji”. Setimes.com. 22. 12. 2006. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  152. ^ „Ambasada Republike Mađarske: Novi mađarski konzulat”. Mfa.gov.hu. Arhivirano iz originala 08. 04. 2009. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  153. ^ a b Kocić, Dragana (28. 11. 2009). „Press Online: Niš grad sa šest konzula”. Pressonline.rs. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  154. ^ a b „Konzulati”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 1. 10. 2011. g. Pristupljeno 13. 10. 2011. 
  155. ^ „Kulturni centri”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 4. 5. 2012. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  156. ^ „Pozadina saradnje Evroregiona Evrobalkana”. Eurobalkans.net. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  157. ^ „Program prekogranične saradnje Srbije i Bugarske”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 5. 5. 2012. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  158. ^ „Strategija razvoja Grada Niša”. Ni.rs. Arhivirano iz originala 5. 5. 2012. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ниш&oldid=28815095”