Berna
Bern Berne | |
|---|---|
 Foto ajrore e Bernës | |
 Flamuri  Stema | |
.svg) Berna (Earth) | |
| Koordinatat: 46°56′53″N 7°26′51″E / 46.94806°N 7.44750°E | |
| Shteti |  Zvicra |
| Kantoni | Bern |
| Rrethi | Bern-Mittelland |
| Qeveria | |
| • Trupi | Gemeinderat |
| • Kryetari | Alec von Graffenried (Të Gjelbërtit) |
| Sipërfaqja | |
| • Gjithsej | 51,62 km2 (19,93 sq mi) |
| Lartësia mbidetare | 540 m (1.770 ft) |
| Popullsia (31 dhjetor 2018) | |
| • Gjithsej | 133.791 |
| • Dendësia | 2.600/km2 (6.700/sq mi) |
| Zona kohore | UTC+01:00 (CET) |
| • Verës (DST) | UTC+02:00 (CEST) |
| Kodi postar | 3000–3030 |
| Faqja zyrtare | www |
Bern (Gjermanisht alemanik: Bärn ose Berne, Arpitan: Bèrna, Italisht: Berna) është kryeqyteti de fakto i Zvicrës, i referuar nga zviceranët si "qyteti i tyre federal" (gjermanisht: Bundesstadt, frëngjisht: ville fédérale dhe italisht: città federale).[note 1] Me një popullsi prej rreth 144,000 (që nga viti 2020), Bern është qyteti i pestë më i populluar në Zvicër. Aglomeracioni i Bernës, i cili përfshin 36 komuna, kishte një popullsi prej 406,900 në vitin 2014. Zona metropolitane kishte një popullsi prej 660,000 në vitin 2000.
Bern është gjithashtu kryeqyteti i kantonit të Bernës, i dyti më i populluari i kantoneve të Zvicrës. Gjuha zyrtare është gjermanishtja,[note 2] por gjuha kryesore e folur është varianti lokal i dialektit gjerman zviceran alemanik, gjermanishtja bernese. Në vitin 1983, qyteti i vjetër historik (në gjermanisht: Altstadt) në qendër të Bernës u bë një Vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s.[1]
Etimologjia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Etimologjia e emrit "Bern" është e paqartë. Sipas legjendës vendase, bazuar në etimologjinë popullore, Berchtold V, Duka i Zähringen, themeluesi i qytetit të Bernës, u zotua t'i jepte emrin qytetit sipas kafshës së parë që takoi në gjueti, dhe kjo doli të ishte një ari. Prej kohësh është konsideruar e mundshme që qyteti të ketë marrë emrin e qytetit italian të Veronës, i cili në atë kohë njihej si Bern në gjermanishten e mesme të lartë. Qyteti u referua ndonjëherë si Bern im Üechtland to distinguish it from Verona.[2] për ta dalluar atë nga Verona. Si rezultat i gjetjes së tabletës së zinkut të Bernës në vitet 1980, tani është më e zakonshme të supozohet se qyteti është emëruar sipas një toponimi para-ekzistues me origjinë kelte, ndoshta *berna "çarje". Ariu ishte kafsha heraldike e vulës dhe stemës së Bernës nga të paktën vitet 1220. Referenca më e hershme për mbajtjen e arinjve të gjallë në Bärengraben daton në vitet 1440.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Historia moderne
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Berna u pushtua nga trupat franceze në vitin 1798 gjatë Luftërave Revolucionare Franceze, kur iu zhvesh disa pjesë të territoreve të saj. Ajo rifitoi kontrollin e Bernese Oberland në vitin 1802, dhe pas Kongresit të Vjenës të vitit 1814, ajo fitoi rishtas Jura bernese. Në këtë kohë, ai u bë edhe një herë kantoni më i madh i Konfederatës siç qëndronte gjatë Restaurimit dhe deri në shkëputjen e kantonit Jura në 1979. Berna u bë qyteti federal (selia e Asamblesë Federale) brenda shtetit të ri federal zviceran në 1848.
Një numër kongresesh të Ndërkombëtares së Parë dhe të Dytë socialiste u mbajtën në Bernë, veçanërisht gjatë Luftës së Parë Botërore kur Zvicra ishte neutrale.
Popullsia e qytetit u rrit nga rreth 5,000 në shekullin e 15-të në rreth 12,000 në 1800 dhe në mbi 60,000 deri në 1900, duke kaluar shifrën 100,000 gjatë viteve 1920. Popullsia arriti kulmin gjatë viteve 1960 në 165,000 dhe që atëherë është ulur pak, në nën 130,000 deri në vitin 2000. Që nga shtatori 2017, popullsia ishte 142,349, nga të cilat 100,000 ishin shtetas zviceranë dhe 42,349 të huaj. Rreth 350,000 njerëz të mëtejshëm jetojnë në aglomeratin urban të menjëhershëm.[3]
Demografia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Popullsia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| Grupet më të mëdha të banorëve të huaj 2012 | ||
| Kombësia | Numri | % totale (të huaj) |
|---|---|---|
 Gjermania |
5,957 | 4.7 (20.0) |
 Italia |
4,113 | 3.2 (13.5) |
 Spanja |
1,977 | 1.6 (6.5) |
 Portugalia |
1,433 | 1.1 (4.7) |
 Turqia |
1,161 | 0.9 (3.8) |
 Maqedonia e Veriut |
1,120 | 0.9 (3.7) |
 Kosova |
1,085 | 0.9 (3.6) |
 Sri Lanka |
898 | 0.7 (3.0) |
 Serbia |
898 | 0.7 (3.0) |
 Franca |
668 | 0.5 (2.2) |
 Austria |
629 | 0.5 (2.1) |
Berna ka një popullsi (që nga dhjetori 2020) prej 134,794. Rreth 34% e popullsisë janë shtetas të huaj. Gjatë 10 viteve midis 2000 dhe 2010, popullsia ndryshoi me një normë prej 0.6%. Migrimi përbënte 1.3%, ndërsa lindjet dhe vdekjet zinin −2.1%.[4]
Shumica e popullsisë (që nga viti 2000) flasin gjermanisht (104,465 ose 81,2%) si gjuhën e tyre të parë, italishtja është e dyta më e zakonshme (5,062 ose 3,9%) dhe frëngjishtja është e treta (4,671 ose 3,6%). Janë 171 persona që flasin romançe.
Që nga viti 2008, popullsia ishte 47.5% meshkuj dhe 52.5% femra. Popullsia përbëhej nga 44.032 burra zviceranë (35.4% e popullsisë) dhe 15.092 (12.1%) burra jozviceranë. Kishte 51,531 gra zvicerane (41,4%) dhe 13,726 (11,0%) gra jozvicerane. Nga popullsia në komunë, 39,008 ose rreth 30,3% kanë lindur në Bernë dhe kanë jetuar atje në vitin 2000. Kanë lindur 27,573 ose 21,4% të cilët kanë lindur në të njëjtin kanton, ndërsa 25,818 ose 20,1% kanë lindur diku tjetër në Zvicër, dhe 27,81. ose 21.6% kanë lindur jashtë Zvicrës.
Feja
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Nga regjistrimi i vitit 2000, 60,455 ose 47,0% i përkisnin Kishës së Reformuar Zvicerane, ndërsa 31,510 ose 24,5% ishin anëtarë të Kishës Katolike. Nga pjesa tjetër e popullsisë, kishte 1,874 anëtarë të një kishe ortodokse (ose rreth 1,46% e popullsisë), kishte 229 persona (ose rreth 0,18% e popullsisë) që i përkisnin Kishës Katolike të Krishtit dhe ishin 5,531 personat (ose rreth 4,30% e popullsisë) që i përkisnin një feje tjetër të krishterë. Kishte 324 persona (ose rreth 0,25% e popullsisë) që ishin hebrenj dhe 4,907 (ose rreth 3,81% e popullsisë) që ishin myslimanë. Ishin 629 persona që ishin budistë, 1,430 persona ishin hindu dhe 177 persona që i përkisnin një feje tjetër. 16,363 (ose rreth 12,72% e popullsisë) nuk i përkisnin asnjë feje, janë agnostikë ose ateistë, dhe 7,855 persona (ose rreth 6,11% e popullsisë) nuk iu përgjigjën pyetjes. Haus der Religionen u përurua më 14 dhjetor 2014.
Ekonomia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Që nga viti 2010, Berna kishte një normë papunësie prej 3.3%. Në vitin 2008, në sektorin primar ekonomik ishin 259 persona të punësuar dhe rreth 59 biznese të përfshira në këtë sektor. Në sektorin sekondar ishin të punësuar 16,413 persona dhe në këtë sektor ishin 950 biznese. Në sektorin terciar ishin të punësuar 135.973 persona, me 7.654 biznese në këtë sektor.
Në vitin 2008, numri i përgjithshëm i vendeve të punës ekuivalente me kohë të plotë ishte 125,037. Numri i vendeve të punës në sektorin primar ishte 203, nga të cilat 184 ishin në bujqësi dhe 19 në pylltari ose prodhim lëndë druri. Numri i vendeve të punës në sektorin sekondar ishte 15,476 nga të cilat 7,650 ose (49,4%) ishin në prodhim, 51 ose (0,3%) në miniera dhe 6,389 (41,3%) në ndërtim. Numri i vendeve të punës në sektorin terciar ishte 109,358. Në sektorin terciar; 11,396 ose 10,4% ishin në shitje me shumicë ose pakicë ose riparim automjetesh, 10,293 ose 9,4% ishin në lëvizje dhe magazinim mallrash, 5,090 ose 4,7% në hotel ose restorant, 7,302 ose 6,7% në industrinë e informacionit, 8,437 ose 7,7% ishin industria e sigurimeve ose financiare, 10,660 ose 9,7% ishin profesionistë ose shkencëtarë, 5,338 ose 4,9% ishin në arsim dhe 17,903 ose 16,4% ishin në kujdesin shëndetësor.
Në vitin 2000, kishte 94,367 punëtorë që ishin larguar me udhëtim në komunë dhe 16,424 punëtorë që ishin larguar. Komuna është një importues neto i punëtorëve, me rreth 5.7 punëtorë që hyjnë në komunë për çdo largim.[51] Nga popullsia e punës, 50.6% përdornin transportin publik për të shkuar në punë dhe 20.6% përdornin makinë private.
Binjakëzimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Këshilli Bashkiak i qytetit të Bernës vendosi kundër binjakëzimit të qyteteve me përjashtim të një bashkëpunimi të përkohshëm (gjatë UEFA Euro 2008) me qytetin austriak Salzburg.[5][6]
Shënimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Sipas kushtetutës zvicerane, Konfederata Zvicerane qëllimisht nuk ka "kryeqytet", por Bern ka institucione qeveritare si Asambleja Federale dhe Këshilli Federal. Megjithatë, Gjykata e Lartë Federale është në Lozanë, Gjykata Federale Penale është në Bellinzona dhe Gjykata Administrative Federale dhe Gjykata Federale e Patentave janë në St. Gallen, duke ilustruar natyrën federale të Konfederatës.
- ^ Gjuha zyrtare në çdo komunë në Zvicrën gjermanishtfolëse është gjithmonë gjermanishtja. Në këtë kontekst, termi 'gjerman' përdoret si një term ombrellë për çdo varietet të gjermanishtes. Pra, sipas ligjit, ju lejohet të komunikoni me autoritetet duke përdorur çdo lloj gjermanishte, në formë të shkruar ose me gojë. Megjithatë, autoritetet do të përdorin gjithmonë gjermanishten standarde zvicerane (i njohur ndryshe si varieteti zviceran i gjermanishtes standarde) në dokumente ose në çdo formë të shkruar. Dhe gojarisht, ose është Hochdeutsch (d.m.th., gjermanishtja standarde zvicerane ose ajo që folësi i veçantë e konsideron si gjermanisht i lartë), ose më pas varet nga origjina e folësit, cilin variant dialektorë ai(ajo përdor.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ "Old City of Berne". UNESCO World Heritage List (në anglisht). UNESCO. Arkivuar nga origjinali më 2 mars 2012. Marrë më 4 janar 2019.
- ^ Müller, Wulf; Tremp, Ernst (13 nëntor 2013). "Üchtland". Fjalori historik i Zvicrës (në gjermanisht). Arkivuar nga origjinali më 11 nëntor 2020. Marrë më 5 gusht 2020.
- ^ Statistika komunale,[1] Arkivuar 22 dhjetor 2010 tek Wayback Machine përfshin 6,816 udhëtarë të fundjavës që nuk përfshihen në statistikat federale prej 123,466."Archived copy" (në gjermanisht). Arkivuar nga origjinali më 26 nëntor 2010. Marrë më 8 dhjetor 2010.
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja) - ^ Swiss Federal Statistical Office Arkivuar 5 janar 2016 tek Wayback Machine accessed 23-January-2012
- ^ "EURO 2008 – Partnerschaft von Stadt und Kanton Bern sowie mit Stadt und Land Salzburg". www.bern.ch (në gjermanisht). Abteilung Kommunikation und Amt für Information, City of Berne. 30 maj 2006. Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2014. Marrë më 6 prill 2014.
…in einer gemeinsamen Erklärung die Absicht bekundet, mittels einer zeitlich befristeten Partnerschaft zwischen den Städten und Ländern…
- ^ "Interpellation Fraktion SP/JUSO Andreas Flückiger/Markus Lüthi, SP): Das orange Wunder von Bern: Diese Freundschaft muss gepflegt werden! Was können wir tun?". www.bern.ch (në gjermanisht). Der Gemeinderat (Municipal Council). 22 tetor 2008. Arkivuar nga origjinali më 30 nëntor 2012. Marrë më 14 tetor 2014.
Bisher hat die Stadt Bern bewusst auf eine Städtepartnerschaft verzichtet