Vrbaški grad
Vrbaški grad i crkva Svetog Đorđa su arheološki lokalitet iz srednjeg vijeka. Nalazi se na obroncima Kozare, u Gornjim Podgradcima, Gradiška, Bosna i Hercegovina.
U istoriografiji se navode tri srednjovjekovna grada pod imenom - Vrbaški grad ili Vrbas. Mađarski istoričar Taloči se bavio njihovom lokacijom i nije dao rješenje. Bosanski istoričar Hamdija Kreševljaković je iznio mišljenje za sva tri grada:
- U Gornjem Šeheru, dijelu Banja Luka|Banje Luke, bio je utvrđeni grad koji osmanski izvori nazivaju Gornji grad i koji su Osmanlije preoteli od Ugarske tokom pada Jajajčke banovine i napustili nakon 1688. god.
- U Donjem Šeheru, osnovao je Ferhat-paša Sokolović grad pod imenom Kal'ai džedid (Novi Grad) na lijevoj obalu Vrbasa.
- Vrbaški Grad, koji se u izvorima spominje pod nekoliko imena (Verbaz, Orbasz, Urbaz, Vrbaz, Wrbaz), Kreševljaković ne vezuje za Banja Luku, ali i kao Taloči, ne navodi mu lokaciju.[1]
Bosanskohercegovačka istoričarka Jelena Mrgić Radojčić, u svojoj studiji o Donjim Krajima, Vrbaški grad locira u današnje naselje Gornji Podgradci kod Gradiške, kao središte župe Vrbas. Pomenuta župa se prostirala između rijeke Moštanice na zapadu, Save na sjeveru i Vrbasa na istoku i na jugu do obronaka Kozare. Vrbaški grad je identifikovan sa ruševinama Marijinog grada iznad Gornjih Podgradaca. Vojvoda Hrvoje Vukčić osvojio je vrbašku župu od Ugarske 1383-1391,
Vrbaški grad se prvi put spominje u pisanim izvorima 1256. godine (Bela IV). kao "Castrum Orbaszka", kulturni i politički centar županije Vrbas. Sve do 1537. godine, kada Osmanlije osvajaju i ruše ovaj grad, bio je poprište burnih događaja tokom tri stotine godina svoga postojanja. Gospodari Vrbaške županije bili su Blagajski knezovi (Babonići). Njihov zaštitnik bio je sveti Đorđe, kome su ispod grada kamenu crkvu u romaničkom stilu.
Mještani ostatke Vrbaškog grada danas pogrešno nazivaju "Grad Marije Terezije" ili "Marijin grad". Marija Terezija, austrijska carica vladala je 1740–1780. i za njenog vremena austrijska teritorija nije se širila južno od Save, što znači da nije nikada vladala Gornjim Podgradcima.
Vrbaški grad je oblika nepravilnog poligona, smješten na vrhu brda Pametnjak. Ulaz u grad nalazio se sa sjeverne strane. Dužina grada iznosi oko 50 m. Na uglovima poligona smještene su odbrambene kule. S obzirom na to da su zidovi građeni na isti način, smatra se da je grad nastao u jedno vrijeme. Gradnja je tipična za srednjovjekovne gradove, zidovi su troslojnog presjeka gdje su pažljivo ozidana samo lica zidova, dok je u sredinu nabacan sitni neobrađeni kamen i zaliven krečnim malterom.
Sačuvan je samo zapadni zid u dužini od 21 m, debljine pri temelju 1,45 m. i visine 4,3–5 m. Ispod samog završetka zida, na visini od 4 m nalaze se otvori 24x12 cm, koji su na jednakim razmacima raspoređeni duž cijelog zida. Služili su za smještaj greda koje su nosile drvenu konstrukciju za kretanje branilaca vrhom bedema. U sredini zida vidljivi su otvori koji su nastali od poprečnih greda koje su stavljane u svježu maltersku masu radi pravilnog slijeganja.
Unutar grada su ostaci okrugle branič kule i četverougaone građevine za smještaj posade. Uz vanjske zidove su dvije kule. Svuda uz zidove su ostaci zemljanog nasipa.
Crkva je jedobrodni kameni objekat smješten u podnožju grada sa njegove južne strane, postavljena u pravcu istok–zapad. Ulaz u crkvu nalazio se sa istočne strane, dok je svetište polukružnog oblika smješteno na zapadnoj strani, i ojačano potpornjima iznutra i iz vana, debljine 50 cm. Zidovi crkve nosili su okrugao svod, u obliku četvrtine kugle. Poprečni zid, odnosno zid naosa, debljine je oko 1 m, dok su podužni zidovi oko 1,4 m.[2]
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 17. decembra 2019. godine, donijela je odluku da se arheološki lokalitet Vrbaški grad i crkva Svetog Đorđa proglasi za nacionalni spomenik BiH.[3] Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Amir Pašić, Goran Milojević (predsjedavajući) i Radoje Vidović.[4]
- ↑ „HAMDIJA KREŠEVLJAKOVIĆ STARI BOSANSKI GRADOVI”. Academia. Pristupljeno 16. 3. 2024.
- ↑ „Jelena Mrgić Radojčić: Donji Kraji - Krajina srednjovjekovne Bosne”. Filozofski fakultet Banja Luka. Pristupljeno 9. 12. 2023.
- ↑ „Vrbaški grad i crkva Svetog Đorđa”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Arhivirano iz originala na datum 2023-05-29. Pristupljeno 16. 3. 2024.
- ↑ „Nacionalni spomenici u Gradišci”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Arhivirano iz originala na datum 2019-02-20. Pristupljeno 16. 3. 2024.
