Neolitska arhitektura
.jpg)
Neolitska arhitektura je arhitektura neolitskog perioda. U jugozapadnoj Aziji, neolitske kulture se pojavljuju već nakon 10000. pne. prije svega u Levantu odakle se šire istočno i zapadno. Već oko 8000 g.pne. rane neolitske kulture se pojavljuju u jugoistočnoj Anadoliji,Siriji i današnjem Iraku a zajednice koje proizvode prehranu se pojavljuju u jugoistočnoj Evropi oko 7000 g.pne. te u centralnoj Evropi 5500 g.pne.
Ljudi iz neolita iz Levanta, Anatolije i Sirije, sjeverne Mezoponamije i Centralne Azije su bili veliki graditelju koji su koristili glinene cigle u izgradnji kuća i naseobina. Neke kuće su bile žbukane i sa crtežima ljudi i životinja. U Evropi naročito se isticala izgradnja nadgrobnih spomenika od kojih se veliki broj može naći u Irskoj.
U izgradnji kuća i naseobina na području jugozapadne Azije koristile su se cigle od polutečne mješavine zemlje, stjenovitog granulata, organskih materijala i vode sušene prirodnim putem. Neke kuće su bile malterisane i sa crtežima ljudi i životinja.
Çatalhöyük je bio veliko neolitsko naselje u Anadoliji, koje je postojalo približno oko 7500. do 5700. pne.[1], i 2012. upisano je na UNESCO-ovu Listu svjetske baštine.[2]
Otkriven je 1958, a istraživan između 1961 i 1965. pod vodstvom James Mellaart.[3][4] Istraživanja su utvrdila 18 neprekidnih nivoa (stratuma) građenja. Utvrđeno je da je bio centar napredne civilizacije u neolitdskom periodu. U njemu je živjelo 5000-7000 stanovnika. [5] [6]
Çatalhöyük je bio isključivo stambeno naselje, bez javnih zgrada, mada je svrha nekih prostorija ostala nejasna. Kuće su bile grupisane u vidu saća (lavirint) i nije bilo staza ili ulica. Pristup je bio preko otvora na plafonu i vrata sa strane opremljenih merdevinama i stepenicama. Krovovi su bile ulice, a na njima su se odvijale razne aktivnosti. Tavanice su bile i ventilacioni prostor za izlaz dima iz prizemlja. U kasnijem periodu na njima su se gradile zajedničke pećnice. Vremenom su se kuće obnavljale ili rušile, a na istim temeljima su građene nove. Tipična kuća je imala dvije sobe za svakodnevne aktivnosti. Bile su ukrašene skulpturama, najčešće ženske glave i crtežima.
U Evropi je postojalo nekoliko tipova kuća:
- zemunice,
- poluzemunice
- nadzemne četvrtaste kuće od prepleta
- nadzemne kuće od dasaka (područje Cucuteni kulture, Skandinavija, Baltik)
- sojenice
- kuće od kamena (Škotska)
Poluzemunice su bile obično ovalnog ili eliptičnog oblika, ukopane u zemlju oko 1.5 m, sa ili bez drvenog poda i krovom iznad nivoa zemlje.[7]
Preplet je u mnogim dijelovima svijeta bio osnovni materijal u izgradnji kuća u trajanju oko 6.000 god[8]. Sastojao se od međusobno isprepletenih tanjih i elestičnih pritki, premazanih vezivnim materijalom (lijep, premaz). Kombinacija vlažne zemlje, gline, pijeska, slame i životinjskog đubra bila je sastav vezivnog materijala. Od njega su pravljeni vanjski i unutrašnji zidovi povezivanjem sa nosivim drvenim stubovima. Obično je bio bijele boje, i u konačnici je obezbjeđivao zaštitu od vjetra i kiše. I danas se počeo koristi kod ekološke gradnje.
Nadzemne kuće od prepleta i poluzemunice gradile su se na Balkanu, na prostoru Starčevačke, Butmirske i Vičanske kulture. Kuće Vinčanske kulture građena su sa 2 ili 3 sobe, a naselja organizovana u ulice. Bila su to više gradovi nego seoska naselja (Pločnik, Potpornjak, Crnokalačka Bara,...).[9] U Bosni najveća neolitska nalazišta su pronađena u Gornjoj Tuzli, Butmiru, Okolištu, Nebu i Lisičićima gdje su pronađeni temelji kuća (poluzemunice i ).[10] Građene su planski, u redovima ili u polukrugu. U visočkom su bazenu početkom 5. milenijuma pr. n. e. postojala fortificirana, organizovana sela u kojima je živjelo do hiljadu stanovnika. U vremenu oko 4800. godine pr. n. e na čitavom području visočkog bazena moglo je biti oko 3500 stanovnika, što u prosjeku čini gustinu naseljenosti od 31 stanovnika po km2.[11]
Kuće od dasaka - daščare, dosta često i u obliku slova L, sa nekoliko prostorija, gradile su se na području Cucuteni kulture u Moldaviji, Rumuniji i Ukrajini. Pronađeni su i ostaci kuća na sprat. Ovo je područje posebno znamenito po velikim naseljima. U periodu 4000-3500. pne, u blizini Kijeva, na površini 335 hektara, izgrađeno je naselje od 3000 stambenih jedinica i preko 20.000 stanovnika. [12]Naselje je bilo veće od gradova-država u Plodnom polumjesecu i izgrađeno prije njih za 500 godina. [13]
Neolitske duge kuće su karakteristika područja Kulture trakaste keramike. Širina im je izmosila 5,5 - 7,0 m, dok je dužina bila i do 40 m. U njima je živio veći broj porodica. Bile su solidne građe, za period preko 30 god.[14][15]
Sojenice su drvene kuće na stubovima, građene iznad vodenih površina, na prostorima Skandinavije i Alpa. Njihova uloga, između ostalog bila je i zaštita od poplava.[16] U Sloveniji, sojenice su se našle kao prve na listi svjetske baštine.[17]
Kameno naselje Skara Brae otkriveno je u Škotskoj. Sastoji se od 8 grupisanih kuća, izgrađenih od 3180. do oko 2500. pne. i predstavlja jedno od najopremljenijih neolitskih sela. Kuće su dimenzija oko 40 m2, sa jednom kvadratnom sobom u kojoj je kamena peć za grijanje i kuvanje. Ukupno je naselju živjelo oko 50 ljudi. Kuće su iznutra bile premazane organskom teksturom nepoznatog sastava, radi čuvanja toplote. Naselje je imalo kameni namještaj, ukljućujući ormare, krevete, toaletni sto, stolice i ostave. Postojao je promitivni oblik toaleta i sofisticirani sistem drenaže. Jedna od 8 kuća imala je sobu sa alatom. Nalazi se na listi UNESCO Svjetske baštine, zajedno sa još tri nalazišta u oblasti Orkney u Škotskoj. Stariji je od Stonehenge-a i Velike piramide i nazvano je Škotski Pompeji, zbog izvanredne očuvanost. [18]
.JPG)
Göbekli Tepe je arheološko nalazište, oblika malog uzvišenja, u turskoj pokrajini Anadolija. Visina mu je 15 m i prečnik oko 300 m. [19]
Datira se u vrijeme 10000 - 8000. pne. Više od 200 stubova podignuto je u oko 20 krugova. Svaki stub je visok oko 6 m. i težak do 10 tona. Zabodeni su u stjenovito tlo, bez mogućnosti rušenja ili vađenja. U kasnijim fazama izrade, bili su manjih dimenzija. Lokalitet je napušten poslije Predkeramičkog neolita B. Detalji megalitskih struktura su još upotpunost nejasni. Od 2018. god nalazi se na UNESCO-ovoj Listi svjetske baštine.[20]
Prema arheologu Klausu Šmitu Göbekli Tepe je najstarije svetilište , otkriveno bilo gdje u svijetu. Bio je hodočašće, katedrala na brdu, za stanovništvo u krugu od 150 km. Ostaci životinjskih dijelova, pronađeni u bliskoj okolini, potvrda su žrtvovanja životinja u obredne svrhe. Hram je bio kultni centar smrti, a isklesane životinje na stubovima su bile zaštita. Moguće je da je podizan, između ostalog, u čast prvih domesticiranih vrsta pšenice.
Megalitski hramovi na Malti su izgrađeni u periodu 3600. do 2500. god. pne, nakon čega se više ne pojavljuju. Do otkrića Göbekli Tepe-a u Anadoliji, smatrani su najstarijim slobodnostojećim građevinama na Zemlji.[21][22] Arheolozi smatraju da su rezultat lokalnih inovacija i kulturne evolucije. Ggantija hramovi, 2 kom, zajedno sa još 5 hramova nalazi se na UNESCO-voj Listi svjetske baštine. To su:Ħaġar Qim, Mnajdra, Ta' Ħaġrat Temples, Skorba Temples i Tarxien Temples. Postoje i drugi hramovi na Malti, koji nisu na listi.[23]
Izgrađeni su na raznim lokacijama i u rezličito vrijeme, sa individualnim osobinama, ali i dosta zajedničkih. Ispred glavne fasade je široki slobodan prostor, sa nivelisanim terasama ako je teren kos. Na tom prostoru održavali su se vjerski rituali vezani za sahrane i komemoracije. Odatle se ulazilo kamenim putem u kamenu grobnicu, često blokiranu kamenim blokovima. Uz put su se nalazili životinjski organi (najčežće kosti) ili keramički proizvodi koji sugerišu da se radi o smrti.
Ulaz u hram bio je u formi trilitona - dva vertikalna i jedan horizontalni megalitski kamen. Iza je popločani prolaz i prostor do dijela za bogosluženje u kojem je oltar. Hramovi se međusobno razlikuju po broju ovih prostora.
- ↑ Langer, William L., ur. (1972). An Encyclopedia of World History (5th izd.). Boston, MA: Houghton Mifflin Company. str. 9. ISBN 978-0-395-13592-1.
- ↑ [1] Çatalhöyük entry on the UNESCO World Heritage List site
- ↑ J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, third preliminary report: 1963. Anatolian Studies, vol. 14, pp. 39–119, 1964
- ↑ J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, fourth preliminary report: at 1965. Anatolian Studies, vol. 16, pp. 15–191, 1966
- ↑ Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J. (2006). Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 (Twelfth izd.). Belmont, California: Wadsworth Publishing. str. 12–4. ISBN 978-0-495-00479-0.
- ↑ [2] David Orton et al., A tale of two tells: dating the Çatalhöyük West Mound, Antiquity, vol. 92, iss. 363, pp. 620-639, June 2018
- ↑ Sorochin, Victor (2004). „Așezările cucuteniene tip Soloceni” [Soloceni type Cucuteni villages]. Memoria Antiqvitatis (Piatra Neamț, Romania: Muzeul de Istorie Piatra Neamț (Historical Museum Piatra Neamț)) 23: 167–202. OCLC 241363071.
- ↑ Pritchett, Ian. The Building Conservation Directory, 2001: "Wattle and Daub". Accessed 2 February 2007[mrtav link]
- ↑ „Marija Gimbutas - The Goddesses and Gods of Old Europe”. University of California Press - Berkeley, Los Anfeles. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ „Neolitsko doba, Strana 16”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ Saša-Buljević - Naselja i naseobinske strukture neolita na području Bosne i Hercegovine
- ↑ Diachenko, Aleksandr; Francesco Menotti (2012). „The gravity model: monitoring the formation and development of the Tripolye culture giant-settlements in Ukraine”. Journal of Archaeological Science 39: 2810–2817. DOI:10.1016/j.jas.2012.04.025.
- ↑ Johannes Müller; Knut Rassmann; Mykhailo Videiko (22 January 2016). Trypillia Mega-Sites and European Prehistory: 4100–3400 BCE. Taylor & Francis. str. 347. ISBN 978-1-317-24791-3.
- ↑ „Archaeological Research at Oslonki, Poland”. Princeton.edu. Pristupljeno 2013-04-23.
- ↑ „Linearbandkeramik Culture - The First Farmers of Europe”. Archaeology.about.com. 2013-01-17. Pristupljeno 2013-04-23.
- ↑ UNESCO World Heritage Site - Prehistoric Pile dwellings around the Alps
- ↑ „Pile-dwellings in the Ljubljansko Barje on UNESCO List”. Embassy Newsletter (Embassy of Slovenia in Washington). 14 October 2011.
- ↑ Orkney na listi UNESCO
- ↑ Klaus Schmidt (2009): Göbekli Tepe - Eine Beschreibung der wichtigsten Befunde erstellt nach den Arbeiten der Grabungsteams der Jahre 1995–2007. In: Erste Tempel - Frühe Siedlungen. 12000 Jahre Kunst und Kultur. Oldenburg, p. 188.
- ↑ Centre, UNESCO World Heritage. „Göbekli Tepe” (en). whc.unesco.org. Pristupljeno 2018-07-01.
- ↑ Blouet, The Story of Malta, p. 22
- ↑ „Prehistoric Temples of Malta”. Pristupljeno 2008-09-16.
- ↑ „Malta Temples and The OTS Foundation”. Otsf.org. Pristupljeno 2009-07-22.