Jugoslovenska vojska u otadžbini

Ovaj članak se odnosi na paravojnu formaciju iz drugog svjetskog rata. Za ostale četničke formacije i širi kontekst v. Četnici

Jugoslavenska vojska u otadžbini
Zastava Kraljevine Jugoslavije koju su četnici koristili
Godine djelovanja	1942. - 1945.
Vođa	Draža Mihailović
Status	Do 1943. dio savezničke koalicije, mada de facto pod komandom fašističke Italije.
Političko krilo	Ravnogorski četnički pokret
Ciljevi djelovanja	Uspostava velike Srbije unutar obnovljene Kraljevine Jugoslavije
Područje djelovanja	Okupirana Jugoslavija
Politička ideologija	Srpski nacionalizam
Glavne aktivnosti	Aktivna borba protiv partizana, izbjegavanje sukoba sa Nijemcima, saradnja sa Italijanima
Poznati napadi	Ustanak u Srbiji 1941. Gušenje ustanka u Srbiji Gušenje ustanka u Crnoj Gori Četnički pučevi u Bosni Bitka na Kozari "Čišćenje" muslimana 1943. Bitka na Neretvi Antiosovinska ofanziva JVuO 1943. Desant na Drvar Bitka za Srbiju 1944. Povlačenje sa Nemcima Ofanziva u istočnoj Bosni 1944. "Bosanska golgota" Bitka na Zelengori

Jugoslovenska vojska u otadžbini (skraćeno JVO ili JVuO) je bila vojna formacija pod zapovjedništvom Draže Mihailovića, oformljena povezivanjem četničkih jedinica diljem okupirane Jugoslavije u drugom svetskom ratu. Jugoslovenska vojska u otadžbini je službeno proglašena ukazom kralja Petra II 10. juna 1942. godine, a raspuštena kao kvislinška ukazom od 29. avgusta 1944. godine.

JvuO je delovala poput zavereničke organizacije čiji su pripadnici imali dvojnu lojalnost. Četničke vođe su bile pod direktnom komandom okupatora, uz istovremeno održavanje tajnih veza sa Dražom Mihailovićem, koji je stajao izvan sistema okupacije. Nakon inicijalnog učešća u ustanku 1941. godine, četnički odredi su legalizovani kod okupatora:

• u Crnoj Gori od kraja 1941. godine četnicu su u službi fašističke Italije, a potom u službi Trećeg Rajha, do kraja rata.
• u NDH od proleća 1942. godine četnicu su u paktu sa ustaškim vlastima, pod komandom fašističke Italije i Vermahta, do kraja rata.
• u Nedićevoj Srbiji od kraja 1941. godine četnicu su delimično legalizovani kod okupatora, a delimično u ilegali vršeći manje sabotaže kako bi zadržali naklonost Saveznika. Od novembra 1943. zvanično stupaju pod komandu Vermahta, do kraja rata.

Jugoslovenska vojska u otadžbini je osnovana kao pro-srpska rojalistička gerilska organizacija u svrhu borbe protiv okupatorskih snaga Osovine. Prve četničke odrede su na Ravnoj Gori maja 1941. organizovali vojnici i oficiri koji su izbegli zarobljavanje, i neki pripadnici predratnog četničkog pokreta. U novembru 1941. vlada Jugoslavije u izbeglištvu dala je legitimitet grupi četnika pod vodstvom pukovnika Mihailovića, koji je u januaru 1942. postavljen i za ministra u vladi. Vlada Jugoslavije u izbeglištvu bila je podržana od Saveznika, te su četnici Draže Mihailovića formalno postali deo savezničke koalicije.

I pored savezničke podrške, značajniji otpor Osovini u je izostao, a veći delovi JVuO su surađivali sa osovinskim snagama protiv rivalske Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Prema podacima samog Momčila Đujića, sredinom 1942. je među četnicima u NDH bilo 12.240 »antikomunističkih dobrovoljaca« u službi fašističke Italije. Nakon niza upozorenja tokom 1943, Saveznici su u decembru 1943. doneli odluku o raskidu saradnje. Izbeglička vlada u kojoj je Mihailović bio ministar raspuštena je maja 1944, a kralj Petar II je ukinuo njegov štab u avgustu 1944. i u septembru pozvao sve pripadnike da se priključe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije.

1944. godine Mihailović otkazuje poslušnost jugoslovenskom kralju Petru koji naređuje stavljanje JVuO pod komandu NOVJ, a tokom savezničke bitke bitke za Srbiju 1944. se bori na strani Wehrmachta. Nakon povlačenja Nemaca, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije ubrzo uspjeva poraziti ostatke Jugoslovenske vojske u otadžbini 1945. godine.

Nastanak

Četnička zastava

Nakon njemačkog napada na Kraljevinu Jugoslaviju i kratkotrajnog rata, Kraljevska jugoslavenska vojska je bila razbijena i poražena. Jugoslavenski pukovnik Draža Mihailović i grupa njegovih vojnika i oficira su se povukli na Ravnu Goru u Srbiji te ondje 13. maja 1941. utemeljili Komandu četničkih odreda jugoslavenske vojske, kao snagu odanu jugoslovenskoj kraljevskoj vladi u izbeglištvu. Cilj organizacije je bio pripremiti narod na ustanak i otpor okupatorima.

Četnički pokret se u NDH (Dalmaciji, Lici i Hercegovini kao i u delu Bosne) razvijao u posebnim okolnostima, odnosno ne nastaje inicijativom ravnogorskog štaba, već ga organiziraju talijanski štabovi kao formacijski potčinjene jedinice Antikomunističke dobrovoljačke milicije. Četnici u Hrvatskoj nastaju izdvajanjem iz ustaničkih snaga, da bi od samog početka, od Talijana bili naoružavani, opremljeni, hranjeni, plaćani i korišteni. Deklarativno su ove jedinice bile pod komandom Vrhovne komande JVuO na čelu sa Dragoljubom Mihailovićem, iako su mnoge od njih bile direktno podređene italijanskoj komandi, kao "Dobrovoljačka antikomunistička milicija".

Udeo ovih ličnosti (četnika) u saradnji za naše ciljeve omogućio je da se proširi i produbi već postojeća obaveštajno-politička organizacija... bilo je mogućno — preko njih — da se utvrde kontakti sa generalom Dražom Mihailovićem, rukovodiocem preostalih jugoslovenskih snaga i četničko-nacionalističkih formacija koje je London nameravao da gurne protiv nas stvaranjem gerile, čiji je razvoj mogao poprimiti velike razmere i primorati nas na angažovanje značajnih snaga i sredstava.

– Izveštaj komande italijanskog 6. armijskog korpusa od 17. januara 1942.

Četnici su tokom prve polovine 1942. putem pučeva preuzeli od komunista rukovođenje ustaničkim odredima u centralnoj i istočnoj Bosni. Ovi odredi sklopili su ugovore o saradnji sa vojnim vlastima NDH tokom aprila, maja i juna 1942. Prvi je sporazum sa NDH potpisao Uroš Drenović u ime svog odreda 27. aprila 1942. Zatim su slične sporazume potpisali Lazo Tešanović, Rade Radić, Savo Božić, Cvijetin Todić, Radivoje Kerović i drugi.

Radi koordinacije, obrazovan je Glavni štab bosanskih četničkih odreda na čelu sa Radom Radićem. Ovi odredi s početka nisu bili u odnosu neposredne subordinacije Mihailovićem, ali su ga priznavali za komandanta. Tokom druge polovine 1942. Mihailović uspostavlja neposredniju kontrolu nad bosanskim četnicima preko svog "delegata Vrhovne komande za zapadnu Bosnu", kapetana Bore Mitranovića i žandarmerijskog majora Slavoljuba Vranješevića.

Brojno stanje

Britanska SOE je oktobra 1943. snage NOVJ procenila na oko 180.000 naoružanih boraca, a Mihailovićeve na oko 20.000.

Nemačka Komanda Jugoistoka procenila je Mihailovićeve snage u decembru 1943. na 31 hiljadu ljudi (Slovenija 500, severna Dalmacija i Lika 2.000, zapadna Bosna 1.500, istočna Bosna 3.000, Hercegovina 3.000, Crna Gora 5.000, jugozapadna Srbija 2.500, severozapadna Srbija 3.000, srednja Srbija 3.000, Kopaonika 1.500, jugoistočna Srbija 3-4.000 i severoistočna Srbija oko 2.000). U julu 1944. Nemci su procenjivali Mihailovićeve snage u Srbiji na 25.000 (severozapadna Srbija 2.500; jugozapadna Srbija 3.000; jugoistočna Srbija 1.500; severoistočna Srbija 5.500 i srednja Srbija 12.500).

Delovanje

Mihailović je vodio politiku da treba štedeti snage. U svom programu poslatom emigrantskoj vladi septembra 1941, piše:

Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima, ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u slučajevima samoodbrane kao što je slučaj u Hrvatskoj.

Velika Britanija je u novembru 1941. obećala punu podršku Mihailoviću, pod uslovom da postigne sporazum sa "drugim elementima otpora". Nakon početnog učešća u ustanku, Mihailović je već 1941. smatrao da su oružane akcije protiv okupatora bez izgleda na uspeh, da mogu izazvati represalije, da su stoga štetne, pa ih treba izbegavati. Nemci su za gušenje ustanka u Srbiji 1941. angažovali dodatne trupe i sproveli drastične represalije nad stanovništvom, što je Mihailovića navelo da se povuče iz ustanka, napadne partizane i zatraži kontakt sa nemačkom upravom radi prekida neprijateljstva.

Kolaboracija u Crnoj Gori predstavljena kao "Mihailovićevo ostrvo slobode" u magazinu "Time" 25 maja 1942. "U trenutku kada je Mihailović u velikom stepenu igrao ulogu kvislinga bio je nagrađen najjačom britanskom propagandom." Britanski kapetan Bil Hadson 1942.

Fašistička Italija je bila glavni saveznik četnika. Na slici Italijani i četnici tokom bitke na Neretvi 1943.

Zone odgovornosti četničkih komandanata u okupiranoj Srbiji, prema sporazumu sa Nemcima 1943. Jevrem Simić i Nikola Kalabić (roze), Vojislav Lukačević (plavo), Ljuba Jovanović Patak (zeleno) i Mihailo Čačić (sivo).

Mihailović je izjavljivao Nemcima lojalnost i tražio da mu daju municiju da nastavi borbu protiv partizana. Uprkos svim njegovim predlozima, Nemci mu nisu ostavili drugu mogućnost do da položi oružje. Za njim je raspisana poternica i nekoliko meseci je bio u bekstvu. U junu 1942. Mihailović je prešao u Crnu Goru, italijansku okupacionu zonu, na teritoriju koju su držali crnogorski četnici. Četnički odredi u Srbiji su delom raspustuili regrute kućama i ostali u ilegali na kadrovskom sastavu, a delom se legalizovali kao pripadnici zvaničnih formacija Milana Nedića.

Aktivnosti četničkih odreda u Srbiji 1942. svedene su na najmanju meru da se ne bi izazivao okupator, i uglavnom su ograničene na organizacionu i obaveštajnu delatnost i sitnije diverzije. Uprkos tome, nemački okupator je veoma ozbiljno shvatao četničku aktivnost i povremeno organizovao racije protiv preostalih Mihailovićevih odreda, koji su se trudili da izbegnu dodir sa neprijateljem. Težište aktivnosti obeju strana preneto je na teritoriju NDH.

Odstustvo četničke oružane borbe protiv Nemaca 1942. godine je bilo dobro poznato Britancima, ali su ga još neko vreme podržavali. Već je u srpnju 1942. Glenconner pisao Južnom odjelu Foreign Officea:

»Kao što znamo, svu aktivnost u Jugoslaviji morali bismo zapravo pripisati partizanima. Međutim, kad je riječ o javnoj upotrebi (tog podatka), ne vidim zašto bi bilo štetno da nešto od toga pripišemo u zaslugu Mihailoviću.«

Mihailovićevu pasivnost i izbegavanje otvorenih borbi primetila je i nemačka komanda:

„D.M.-pokret: Mihailovićeva taktika se sastoji u tome da organizuje i štedi svoje snage za planirani narodni ustanak. On izbjegava svaki konflikt sa okupacionim trupama. Zbog toga je i ometanje žetve kukuruza, kojeg je bilo u početku, prestalo. Aktivnosti D.M.-pokreta se sastoje u organizovanju vlastitih snaga i razoružavanju Srpske državne straže. Ono malo prepada i sabotaža u Miahilovićevoj režiji je usmjereno na Nijemcima naklonjene Srbe ili Srpsku državnu stražu.“

– Procjena situacije komande Jugoistoka za februar 1943.

U nemačkom izveštaju za mart 1943. godine stoji da Mihailovićeve snage izbjegavaju bilo kakav sudar sa njemačkom vojskom. "Oni čak javljaju Nijemcima o komunističkim pokretima kako bi se izbjele sabotaže i mjere odmazde".

Pokret bivšeg jugoslovenskog generalštabnog pukovnika Draže Mihailovića (DM) je nacionalistički. On u zemlji ima komandnu mrežu koja potajno priprema mobilizaciju. U štabovima DM nalaze se mnogobrojni engleski oficiri, a u porastu je snabdevanje vazdušnim putem preko engleskih aviona. Bande DM još se uzdržavaju od otvorene borbe protiv okupacionih snaga (zbog odmazde), ali napadaju snage SDK, organe srpske uprave i komuniste.

– Izveštaj Operativnog odeljenja Vojnoupravnog Komandanta Srbije od 27. avgusta 1943.

Na osnovu ovakvog viđenja situacije, saveznički Komandant Sredozemlja je u maju 1943 poslao Mihailoviću čuveni "ibarski telegram", koji je poslat oficiru za vezu, pukovniku Bejliju, da ga uruči Mihailoviću, što je ovaj učinio 29. maja 1943:

Rat na Sredozemlju došao je u fazu kada se saveznička ofanziva može smatrati neminovnom. Apsolutno je potrebno da general Mihailović sada počne da izvršava obaveze koje je ranije prihvatio i da u ovom trenutku sarađuje u potpunosti... Mihailović ne predstavlja borbenu snagu od nekog značaja zapadno od Kopaonika. Njegove jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni već su uništene ili tesno sarađuju sa Osovinom. Isto tako je teško reći da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Sloveniji i Slavoniji... Partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim krajevima, gde jedino kvislinzi predstavljaju generala Mihailovića.

Zato je odlučeno: obavestićete Mihailovića da britanska Glavna komanda Srednjeg istoka zahteva da on, kao saveznik, prekine svaku saradnju sa Osovinom i da krene na istok, u Srbiju. Tamo treba da uspostavi punu vlast i lični uticaj da bi nastavio s napadima na neprijateljske komunikacije.

Obavestićete Mihailovića da odmah ide na Kopaonik sa svim svojim odanim oficirima i ljudima; ako je potrebno, neka se probija silom, oružanim snagama.

Ovaj zahtev, potekao od nadležne vojne komande, povučen je na zahtev britanske vlade. Nastupio je period odmeravanja i pregovaranja. U međuvremenu je Mihailović poveo akciju protiv nemačkih snaga i snaga NDH koja je "potrajala šest nedelja".

Komanda za Jugoistok uhvatila je pre četiri dana, 16. jula 1943, jednu radio poruku Draže Mihailovića, u kojoj on, - s obzirom na najnoviji razvoj situacije na evropskim ratištima, - poziva na pojačano vršenje sabotaža u Hrvatskoj, te da njegove jedinice treba da krenu prema Jadranu, kako bi Saveznici, ako dođe do njihovog iskrcavanja, tamo srele četnike, a ne komuniste. Kako bi Titu izbila adute iz ruke, četnička propaganda treba da je jugoslovenska, a ne velikosrpska.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 20. jula 1943.

Takođe je došlo do sitnijih lokalnih sukoba sa Nemcima u Srbiji. Pukovnik Jevrem Simić u naređenju za napad na partizane Rudnika 10. oktobra 1943. kaže:

Na slučaj nailaska slabih snaga Nemačkih, Bugarskih i Ljotićevskih, primiti borbu, a u slučaju nailaska jačih snaga uvući ih na Rudnik i prema situaciji primiti borbu ili se izvući.

Istovremeno se na visokom nivou vode pregovori četničkih vođa sa Nemcima:

1.) Kao rezultat pregovora koje duže vremena vode, u najužoj saradnji, specijalni opunomoćenik Ministarstva spoljnih poslova i komandant Jugoistoka sa vođama četničkih odreda, sklopljen je sporazum koji predviđa oružano primirje ograničeno na određeni prostor i povremeno zajedničko vođenje borbe protiv komunizma.

2.) Preduslov za ovaj sporazum bio je, a ostaće i u slučaju sklapanja novih sporazuma, da četnički odredi:
a) prekinu sa borbenim i sabotažnim dejstvima protiv nemačkog Vermahta, njegovih saveznika koji se sa njim zajednički bore na svom zemljištu i Muslimana,
b) prilikom učestvovanja u zajedničkim borbama protiv komunista, budu potčinjeni nemačkom komandovanju,
c) prekinu sve veze sa silama koje se nalaze u ratu sa Nemačkom i da izruče štabove za vezu tih sila, koji se na-laze kod njih,

d) učestvuju u zajedničkoj propagandi protiv komunizma.

– Obaveštenje komandanta Jugoistoka o sporazumima sa četnicima od 21.11.1943.

Saveznički Komandant Sredozemlja je za četničke antiosovinske akcije ocenio da se radi o sporednim i kratkotrajnim aktivnostima, uz izbegavanje da se preduzme nešto na komunikacijama značajnim za Saveznike i za Nemce. Stoga je 9. decembra 1943. poslao Mihailoviću telegram kojim zahteva izvršenje specifikovanih napada na komunikaciji, a koja počinje rečima:

Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.

Od kraja 1943. Saveznici su promenili stav prema Mihailovićevim snagama, a prioritet njihove politike u Jugoslaviji postala je pomoć jačanju snaga NOVJ u Srbiji. Premijer Velike Britanije Vinston Čerčil doneo je formalnu odluku o povlačenju podrške Mihailoviću 17. februara 1944. Iste godine, 12. septembra 1944. jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević je javno pozvao sve borce da pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, a one koji to odbiju osudio kao izdajnike koji "zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune" radi pravdanja saradnje sa neprijateljem:

U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...) tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata, podržavana i pomagana od naših velikih saveznika, Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država Amerike.

Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena kralja i autoriteta krune, kojom se pokušavalo opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju.

– Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije

Uprkos pozivu jugoslovenskog kralja, Dragoljub Mihailović i tzv. "Jugoslovenska vojska u otadžbini" u bici za Srbiju su se borili na strani Nemaca.

„Srbija: [...] Četničko držanje i dalje različito. Srbijanski četnici se bore zajedno sa Wehrmachtom protiv komunista... Suprotno tome, četnici u Istočnoj Bosni, Hercegovini i južnoj Crnoj Gori su neprijateljski nastrojeni. Kreću se ka obali, kako bi u slučaju savezničkog iskrcavanja s njima uspostavili kontakt i dobili savezničku zaštitu od crvenih. Iz sigurnog izvora se doznaje da D.M. izričito osudio njihovo protivnjemačko držanje.“

– Izvještaj sa savjetovanja kod načelnika štaba jugoistoka od 2. Oktobra 1944.

Stvaranje Velike Srbije

Granice buduće Jugoslavije i Srbije prema zamislima Stevana Moljevića

Četnici su pod osovinskom okupacijom hteli da stvore neku vrstu velike Srbije. Početkom 1942. godine četnici Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Dalmacije i Like snuju stvaranje »nacionalnog koridora«, potaknuti prijedlozima Birčanina o »srpskom koridoru« Crna Gora—Dalmacija. General Mihailović ide dalje od Birčanina: računa s mogućnošću povezivanja četničkih snaga od Srbije i Crne Gore do Slovenije. Od juna 1942. to je stalna tema razgovora četničkih komandanata. S tim u vezi, Birčanin piše Draži Mihailoviću 31. augusta 1942:

»Pripreme za otvaranje koridora o kome smo govorili privode se kraju, mada to umnogome zavisi od Italijana.«

Talijani tada to nisu odobrili, budući da komandant VI armijskog korpusa italijanske vojske nije dozvolio odlazak četnika iz Hercegovine. U oktobru je Birčanin zamolio generala Roattu da odobri prikupljanje hercegovačkih četnika (oko 3000) u kninskom rajonu. Kad su zaredali napadi proleterskih i dalmatinskih brigada na Talijane i četnike, Dobroslav Jevđević je »ekselenciju Roattu« ponovo upozorio »kakve gubitke i neprilike« zbog neuspostavljenog »srpskog koridora« od Crne Gore do sjevernog Jadrana »nanose i nama i italijanskoj armiji skoncentrisane partizanske bande u zoni Like i Severne Dalmacije, te Primorja«.

Jevđević je 30. novembra obaviješten da može iz Hercegovine »povesti brodovima 3000 ljudi u Knin«. Obaviješten da Talijani odobravaju pokret hercegovačkih četnika na »Đujićev teren«, general Mihailović je odmah pozvao majora Baćovića, komandanta istočnobosanskih i hercegovačkih četnika. Decembra 1942. godine, zahuktavaju se četničke pripreme za stvaranje »srpskog koridora« i koncentraciju četnika u cilju uništenja Bihaćke republike. Tada je razrađen plan »velike operacije« protiv »Sovjetske Republike«, to jest protiv slobodnog teritorija koji se protezao od Karlovca do Livna sa središtem u Bihaću. General Mihailović je preambiciozno, računajući na podršku okupatora, računao da će tući glavninu NOVJ.

U pismu iz decembra 1942. godine, koje je major Zaharije Ostojić poslao Mitru Trivunčiću, komandantu četničkog »Gvozdenog bataljona« iz Bosanske krajine, između ostalog, stoji:

Obzirom na ovako stanje stvari naša je situacija veoma povoljna, a naš već legendarni junak Draža Mihailović, koji je uspeo da iz velike bezpomoćnosti u koju beše zapao srpski narod, povede borbu za slavu i čast našega oružja i veličinu naše buduće Otadžbine. Danas je širom celoga sveta poznato ime našega ministra, koji je sva svoja stremljenja uputio ka tome, da se spase srpski narod od ove golgote, koju nam pripremiše naši mnogobrojni unutrašnji i spoljni neprijatelji i koji vodeći partizansku borbu idu ka tome, da se potpuno dotuče napaćeni i izmučeni naš narod. U svrhu ovoga, kao najjača zaštita srpskog naroda i kao organizacija koja će obnoviti Dušanovo carstvo na čelu sa Kraljem Petrom II mi smo širom cele Jugoslavije uspeli da do danas izvedemo tako savršene pripreme, koje od sadašnjeg stanja do momenta izvršenja zadataka nemaju skoro nikakve razlike po vremenu i prostoru i mogu ti slobodno reći, da će naši ljudi u toj organizaciji u svemu opravdati nade, koje u njih polaže Nj. V. Kralj, Naš vrhovni zapovednik đeneral Draža Mihailović, kao i naši saveznici.

– Iz pisma majora Zaharija Ostojića jednom četničkom komandantu, 17. decembar 1942.

Početkom 1943. četničke snage bivaju poražene od partizana u bici na Neretvi, čime planovi o zauzimanju partizanske teritorije padaju u vodu.

Četnička ideologija

Političko jedinstvo zasnivalo se na ravnogorskoj ideologiji čije su osnovne karakteristike bile rojalizam, velikosrpski ekspanzionizam i antikomunizam. Formulisali su je četnički ideolozi, među kojima se ističu Dragiša Vasić i Stevan Moljević.

Četnički pokret se zalagao za društvenu i nacionalnu reformu koja treba da bude provedena u trenutku pobede nad Nemačkom. Međutim, kako se u međuvremenu u zemlji proširio partizanski pokret vođen od Komunističke partije Jugoslavije, pristalice ravnogorske ideologije prepoznale su u njemu glavnu opasnost za svoje ideje, vrednosti i za svoj projekt. Ovo neprijateljstvo vrlo brzo naraslo je do ekstremnog intenziteta i postalo dominanti činilac četničkih aktivnosti. Tako je, na osnovu borbe protiv zajedničkog neprijatelja, stvoren prostor za saradnju između četnika i raznih osovinskih i kvislinških formacija.

Rehabilitacija četništva

U krugovima četničke emigracije Dragoljub Mihailović je zbog svog pogubljenja proglašen jednim od najvećih mučenika, a kasnijih godina su ga srpski nacionalisti proglasili jednom od svojih ikona.

Buđenje nacionalizma u Jugoslaviji 1980-ih pratilo je i buđenje zanimanja za zabranjenu temu četništva u Drugom svjetskom ratu. Noel Malcolm smatra da baš kao što su komunisti osudivali sve četnike odreda kao fašističke kolaboracioniste, tako je i sad reakcija srpskih nacionalista bila da ih podjednako nekritički hvale. On dalje navodi da je režim imao razloga požaliti što je predugo branio objektivno historijsko proučavanje ratnih zbivanja. Godine 1985. objavio je Dobrica Ćosić roman u kojem je suosjećajno portretirao četnickog ideologa Dragišu Vasića. Iste je godine knjiga povjesničara Veselina Duretića o četništvu predstavljena na promociji koju je priredila Srpska akademija nauka. Taj dogadaj Malcolm smatra važnom prekretnicom, signal da kulturne vlasti u Beogradu mogu sada otvoreno iskazivati srpski nacionalizam.

S porastom nacionalističke retorike, javljaju prvi glasovi koji nastoje revidirati službenu historiju odnosno proglasiti Mihailovića antifašistom i prvim gerilcom Evrope. Te su se tendencije profilirale kroz Srpski četnički pokret, kasnije razdvojen na Srpsku radikalnu stranku i Srpski pokret obnove, koji se zalagao za rehabilitaciju Draže Mihailovića. Ti su stavovi dobili podršku države zakonom kojim su 2004. izjednačena prava nekadašnjih partizana i četnika. Taj je zakon izazvao burne reakcije javnosti Hrvatske i Bosne i Hercegovine, gdje se Mihailović smatra ratnim zločincem odgovornim za stradanja brojnih Hrvata i Bošnjaka, odnosno praocem pokreta čiji su pripadnici za vrijeme raspada Jugoslavije počinili brojne ratne zločine.

Tokom 2012. godine u Srbiji je počeo proces s ciljem sudski rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića. Tomislav Nikolić, sadašnji predsednik Srbije je takođe četnički vojvoda, a imenovao ga je Vojislav Šešelj u ratu 1992. godine.

Ocene i tumačenja

B. H. Liddell Hart, poznati britanski vojni strateg, smatra da gerila "mora biti dinamična i mora održavati zamah" da bi uspela. Statični intervali su štetni jer imaju tendenciju da umanje inpuls stanovništva da se pridruži ili pomogne gerilu. Mihailovićevi četnici nisu postupali po ovom osnovnom principu gerilskog ratovanja. Rezultat njihove pasivne strategije otpora postao je očit u svetlu britanske ratne politike, čvrsto zasnovane na načelu aktivnog gerilskog ratovanja kao najefikasnijeg protiv-oružja u okupiranim zemljama. Stoga, Mihailovićeva strategija odlaganja oružanog otpora i ograničavanja anti-osovinskih akcija do "savezničkog iskrcavanja" predstavljala je fatalnu pogrešku četničkog pokreta.

Istoričar Branko Petranović kao bitne razloge Mihailovićevog poraza navodi sledeće:

Mihailović nije uspevao da izmiri patriotizam naroda i saradnju jednog dela svojih odreda sa okupatorom; brigu o spasavanju srpskog naroda od demografskog kolapsa i masovne kolektivne odmazde protiv tog istog naroda; stajanje u antifašističkom frontu i kontakte dela svojih starešina sa snagama okupacije i fašizma; strogu vojnu disciplinu profesionalnih vojnika sa totalnim odsustvom poštovanja te discipline od strane najvećeg dela regionalnih i lokalnih starešina, određenu najraznovrsnijim motivima; istupanje za Jugoslaviju i razvijanje koncepta velike Srbije, sa neuvažavanjem autonomnih raspoloženja u delu srpskog naroda; vojnu i političku stranu organizacije; značaj međunarodnog faktora i njegovo ignorisanje u ime nedostižne samostalnosti; radikalne i pomirljivije demokratske struje u pokretu; istrajavanje na defanzivnosti umesto na ofanzivnom nastupu; nerazumevanje da istupanje u odgovarajućem kritičnom trenutku iskrcavanja pretpostavlja prethodnu vojnu spremnost za završni čin ratne drame; nerazumevanje da je drugi svetski rat i okvir u kome treba kritički prići prethodnom istorijskom iskustvu sa novim socijalno-ekonomskim i političkim idejama, nasuprot upornom istrajavanju na starim idejama i status quo.

Još Nemci su tokom rata ocenili da je četnička vojska milicionerska, usled čega ne može imati nikakvog uspeha u borbi protiv NOVJ.

Povezano

• Četnici u drugom svjetskom ratu
• Zločini četnika u Drugom svetskom ratu
• Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu
• Četnička ideologija

Literatura

Jugoslovenska vojska u otadžbini na Wikimedijinoj ostavi

• Tomasevich, Jozo (1979). ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 (Stanford University Press 1975). Zagreb: Sveučilišna naklada Liber. 
• Latas, Branko; , Milovan Dželebdžić (1979). ČETNIČKI POKRET DRAŽE MIHAILOVIĆA. Beograd: Beogradski izdavačko-grafički zavod. 
• Radovanović, Jovan (2003). DRAGOLJUB DRAŽA MIHAILOVIĆ U OGLEDALU ISTORIJSKIH DOKUMENATA. Beograd: Sventovid.