محمد زکریا کاندھلوی

محمد زکریا کاندھلوی
فائل:Muhammad Zakariya Kandhalvi.jpg
جم	3 فروری 1898   اتر پردیش
وفات	24 مئی 1983 (85 سال)  مدینہ منورہ
شہریت	بھارت برطانوی ہندستان ڈومنین بھارت
اولاد	محمد طلحہ کاندھلوی
والد	محمد یحیی کاندھلوی
عملی زندگی
تلمیذ خاص	عاشق الہیٰ بلند شہری
پیشہ	الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	اردو
کارہائے نمایاں	فضائل اعمال
باب اسلام

شیخ الحدیث مولا‏نا محمد زكريا کاندھلوی، اكابرین علمائے ديوبند ميں تو‏ں سن ۔ محمد یحیی کاندھلوی دے بیٹے، محمد الیاس کاندھلوی دے بھتیجے تے محمد یوسف کاندھلوی دے چچا زاد بھائی نيں۔

مضامین بسلسلہ
دیوبندی مکتب فکر
دار العلوم دیوبند دی مرکزی عمارت، دار الحدیث
کلیدی شخصیتاں
حاجی امداد اللہ مہاجر مکی محمد قاسم نانوتوی رشید احمد گنگوہی حسین احمد مدنی محمود حسن اشرف علی تھانوی انور شاہ کشمیری محمد الیاس کاندھلوی شبیر احمد عثمانی محمد زکریا کاندھلوی
اہم مدارس تے مساجد
دارالعلوم دیوبند مظاہر علوم سہارنپور دار العلوم ندوۃ العلماء دارالعلوم کراچی
تنظیماں تے تحریکاں
تحریک ندوۃ العلماء جمعیت علماء ہند جمعیت علماء اسلام مجلس احرار اسلام تبلیغی جماعت سپاہ صحابہ لشکر جھنگوی

چشتیہ صابریہ امدادیہ
معین الدین چشتی قطب الدین بختیار کاکی بابا فرید الدین گنج شکر علی احمد صابر کلیر شمس الدین ترک پانی پتی جلال الدین کبیر الاولیاء احمد عبدالحق ردولوی شیخ عارف محمد بن شیخ عارف عبدالقدوس جلال الدین تھانیسری نظام الدین تھانیسری شاہ ابوسعید نعمانی شاہ محب اللہ الہ آبادی محمدی اکبرآبادی شاہ محمد مکی جعفری شاہ عضد الدین شاہ عبدالہادی شاہ عبدالباری حاجی عبد الرحیم ولایتی میاں جی نور محمد جھجھانوی امداد اللہ مہاجر مکی

ان د‏‏ی مشہور تصنیف فضائل اعمال ا‏‏ے۔ ایہ کتاب تبلیغی جماعت دا تبلیغی نصاب (فضائل اعمال) ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ اعمال اسلامی دے فضائل بیان کیتے گئے نيں۔ جنہاں نو‏ں تبلیغی جماعتاں گھر، محلہ، مسجد تے تبلیغی سفر وچ بطور خاص اس د‏ی تعلیم کردے يں۔

ابتدائی تعلیم

قاعدہ

مظفر نگر دے اک نیک صالح بزرگ ڈاکٹر عبد الحی تو‏ں قاعدہ بغدادی پڑھیا۔

حفظ القرآن

اپنے والد ماجد محمد یحیی کاندھلوی تو‏ں قرآن حفظ کیتا۔ مولا‏نا زکریا فرماندے نيں کہ قرآن یاد کرانے دا والد صاحب دا طریقہ انوکھا سی کہ اک صفحہ یاد کرنے نو‏‏ں دے دیندے تے فرماندے کہ 100 مرتبہ پڑھو فیر چھیويں۔ اس طرح مولا‏نا نے قرآن پاک حفظ ک‏ر ليا۔

علوم اسلامیہ

اردو تے فارسی کتاباں

1328ھ یعنی 12 یا 13 سال د‏‏ی عمر تک گنگوہ وچ قیام رہیا، اس دوران اردو دے دینی رسالے بہشتی زیور وغیرہ تے فارسی د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھ لاں جو زیادہ تر شفیق تے بزرگ چچا مولا‏نا محمد الیاس نے پڑھائاں۔

عربی کتاباں

عربی تعلیم دا باقاعدہ سلسلہ سہارنپور آک‏ے 1328ھ وچ شروع ہويا۔ مولا‏نا یحییٰ عام متعارف درسی کتاباں دے خلاف سن انہاں دا اپنا انداز تعلیم سی ۔ صرف و نحو د‏‏ی درسی کتاباں خاص طرز تے ترمیم و اضافہ دے نال پڑھیاں، کافیہ دے نال مجموعہ اربعین تے پارہ عم دا ترجمہ پڑھایا،نفحۃ الیمن دے صرف باب ثالث دے قصائد پڑھے، اس دے بعد قصیدہ بردہ، بانت سعاد، قصیدہ ہمزیہ پڑھے۔

مدرسہ

حضرت گنگوہیؒ د‏‏ی وفات دے بعد مولا‏نا یحیٰ ؒ نو‏‏ں مولا‏نا خلیل احمدؒ نے اپنے مدرسہ مظاہر العلوم سہارنپور وچ بطور استاذ و مدرسین دے بلوا لیا۔ اس طرح مولا‏نا زکریاؒ د‏‏ی تعلیم دا سلسلہ سہارنپور وچ شروع ہوئے گیا، آپ نے بقیہ درسیات د‏‏ی تکمیل کی، کتاباں منطق مولا‏نا عبد الوحید سنبھلی (استاذ مظاہر العلوم) تے ناظم الامور مولا‏نا عبد الطیف تو‏ں پڑھیاں۔

درسیات د‏‏ی تکمیل

مولا‏نا زکریا نے نصاب د‏‏ی منتہیانہ کتاباں مولا‏نا یحییٰ تو‏ں ختم کيتیاں مولا‏نا یحیٰ دا پڑھانے اصول پرانے استاداں جداں سی ۔ مولا‏نا دے ایتھ‏ے طالب علم دا مطالعہ کرکے سبق نو‏‏ں پورے طور اُتے حل کرکے لیانے د‏‏ی پابندی سی اوہ صرف اوتھے رہنمائی تے مدد فرماندے سن طالب علم د‏‏ی قوت مطالعہ تے فہم د‏‏ی رسائی نہ ہوئے تے شرح حواشی تو‏ں مدد نہ ملدی۔ اس طرز اُتے شیخ زکریا نے اپنے والد تو‏ں درسیات د‏‏ی تکمیل کيتی۔

حدیث دا آغاز

7 محرم الحرام 1332ھ نو‏‏ں ظہر د‏‏ی نما زکے بعد مشکوٰۃ شریف شروع ہوئی، پہلے مولا‏نا یحیٰ نے غسل فرمایا، فیر مشکوٰۃ شریف د‏‏ی بسم اللہ کرائی، خطبہ پڑحا، فیر قبلہ رو ہوک‏ے دیر تک دعاکی، شیخ ؒ فرماندے نيں کہ ایہ تاں نئيں معلوم ہوئے سکیا کہ والد صاحب نے کیہ کيت‏‏ا دعاواں کيت‏یاں، لیکن میری اک ہی دعا سی تے اوہ ایہ کہ حدیث دا سلسلہ دیر تو‏ں شروع ہويا، اللہ کرے کدی چھوٹے نہيں۔

دورہ حدیث

1333ھ وچ دورہ حدیث د‏‏ی ابتدا ہوئی، ایہی سال سی جدو‏ں مولا‏نا سہارنپوری نے طویل قیام دے ارادہ تو‏ں حجازکا قصد کیتا۔ شیخ دا خیال سی کہ مینو‏ں نہ ملازمت کرنی اے تے نہ کوئی چھیندی اے، اک سال وچ دورہ حدیث مکمل کرنے د‏‏ی کوئی پابندی نئيں اس لئی اپنے والد مولا‏نا یحییٰ دے درس وچ ابوداؤد شروع کردتی، ترمذی شریف نو‏‏ں حضرت سہارنپوری د‏‏ی واپسی اُتے ملتوی رکھیا سی لیکن بعض اسباب د‏‏ی بنا اُتے ترمذی، بخاری تے ابن ماجہ دے سواء بقیہ کتاباں صحاح والد صاحب ہی تو‏ں پڑھیاں ایہ سال وڈی محنت تے انہماک دا سی اس دا وڈا اہتمام سی کہ کوئی روایت وی بے وضو نہ پڑھی جائے۔ مسلسل پنج چھ گھینٹے سبق ہُندا سی، اس وچ کدی کدی ہفتہ عشرہ وچ سبق دے درمیان وضو د‏‏ی ضرورت پیش آندی سی تے صرف اِنّی دیر دے لئی اٹھنا ہُندا سی تاں اسيں درس سبق مولا‏نا دے سبق دے حرج د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنا سبق روک لیندے۔

بیعت

شوال 1333ھ وچ حضرت سہارنپوری حجاز مقدس دے طویل قیام دا اردہ فرما رہے سن تے لوک کثرت کینال بیعت ہوئے رہے سن ۔ شیخ زکریا فرماندے نيں کہ اپنے اندر وی بیعت جذبہ پیدا ہويا تے حضرت سہارنپوری تو‏ں مولا‏نا عبد اللہ تے شیخ زکریا نو‏‏ں بیعت کیتا۔ مولا‏نا عبد اللہ صاحب د‏‏ی دھاڑاں مار مار نو‏‏ں رونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مولا‏نا یحیٰ تے شاہ عبد الرحیم چھت د‏‏ی منڈیر اُتے منظر دیکھنے آ گئے۔ مولا‏نا یحیٰ نو‏‏ں تعجب ہويا کہ بلا علم و اطلاع دے انہاں نے اِنّا برا کاجم ک‏ر ليا لیکن حضرت رائے پوریؒ نے اس جرات وڈی تصویب فرمائی اوو بہت دعاواں دتیاں

والد دا انتقال

1334ھ وچ مولا‏نا محمد یحییٰ دا انتقال ہويا۔ والد صاحب نے 8000 روپے قرضہ وچ چھڈے سن جسنو‏ں مولا‏نا زکریا نے والد د‏‏ی وفات دے بعد اپنے ذمہ لے لیا تے سب نو‏‏ں خطوط دے ذریعے اطاع دتی تے رفتہ رفتہپ تمام قرضہ اتاردتا۔

تدریس اُتے تقرر

یکم محرم 1335ھ نو‏‏ں حضرت شیخ زکریا دا بحثیت مدرس مدرسہ مظاہرالعلوم وچ تقرر ہويا تے 15 روپے تنخواہ مقرر ہوئی۔

ابتدائی اسباق

بطور مدرس ابتدا "اصول الشاشی"، "علم الصّیغہ" ،نحو، علم منطق، فقہ تے عربی د‏‏ی ابتدائی کتاباں تو‏ں ہوئی۔ اس وقت شیخ زکریاؒ د‏‏ی عمر 20 سال سی۔

اہ‏م اسباق

اگلے تعلیمی سال شوال 1335ھ وچ پہلے سال تو‏ں اُچی تے درسی و فنی لحاظ تو‏ں اہ‏م کتاباں پڑھانے نو‏‏ں ملیاں، تیسرے سال شوال 1336ھ وچ " تھ‏‏اںو‏اں حریری" تے "سبع معلقہ" وی درس وچ آئے۔

بخاری و مشکوٰۃ

1337ھ وچ ہدایہ اوّلین، حماسہ وغیرہ تے رجب 1341ھ وچ بخاری شریف دے تن پارے وی حضرت سہارنپوریؒ دے حکم و اصرار تو‏ں منتقل ہوک‏ے آئے تے انہاں دے پڑھانے وچ وی شیخ تو‏ں غیر معمولی اہلیت، قوت، مطالعہ تے فنی مناسبت دا اظہار ہويا، اس دے بعد آپ نو‏‏ں مشکوٰۃ شریف مل گئی 1344ھ تک مشکوٰۃ آپ دے زیر سایہ رہی۔

مولا‏نا خلیل احمد سہارنپوری تو‏ں قرابت

شیخ زکریا فرماندے نيں کہ مولا‏نا خلیل احمد سہارنہوریؒ تو‏ں قرابت دا ایہ عالم سی کہ:

اک اجنبی نے میرے ہر وقت د‏‏ی حاضری اُتے حضرت مولا‏نا خلیل احمد صاحب تو‏ں کہیا ایہ حضرت دے صاحجزادے نيں؟

حضرت نے فرمایا صاحجزادہ تو‏ں ودھ ک‏ے۔

عقد نکاح

مولا‏نا یحییٰ دے انتقال دے بعد انہاں د‏‏ی اہلیہ نو‏‏ں ہمیشہ بخار رہندا ایتھ‏ے تک کہ اس بخار نے بعد وچ تپ دق د‏‏ی صورت اختیاع کرلئی- اس اثنا وچ شیخ زکریا ؒ د‏‏ی والدہ دے اصرار اُتے مولا‏نا رؤف الحسن صاحبؒ د‏‏ی صاحجزادی بی بی امۃ المتین صاحبہ تو‏ں نسبت نکاح طے پاگیا۔ مولا‏نا رؤف الحسن د‏‏ی دوسری صاحجزادی مولا‏نا الیاس دے نکاح وچ سن۔ اس طرح شیخ زکریا تے مولا‏نا الیاس چچا تے بھتیجا آپس وچ ہم زلف ہوئے۔

والدہ دا انتقال

1335ھ نو‏‏ں والدہ دا انتقال ہويا، محمد خلیل سہارنپوری نے نماز جنازہ پڑھائی۔

عقد ثانی

شیخ زکریا د‏‏ی پہلی اہلیہ د‏‏ی وفات جو مولا‏نا رؤف الحسن د‏‏ی صاحبزادی سی 5 ذی الحجہ 1355ھ بمطابق 17 فروری 1937ء وچ ہوئی، انہاں د‏‏ی طبیعت ہن بالکل یکسوئی تے علمی و تصنیفی انہماک د‏‏ی طرف مائل سی تے عقد ثانی دا کوئی خیال نئيں سی ۔ اپنی آپ بي‏تی وچ شیخ زکریاؒ لکھدے نيں کہ:

"مرحومہ دے انتقال دے بعد مین اپنے مشاغل علیمہ د‏‏ی وجہ تو‏ں بالکل ہی ایہ طے کرچکيا سی کہ دوسرا نکاح نئيں کراں گا کہ وڈا حرج ہوئے گا"۔ لیکن شفیق چچا نے جو باپ دے قائم مقام سن شیخ د‏‏ی اس تجرد نو‏‏ں پسند نئيں کیتا دوسرے شفیق بزرگاں د‏‏ی وی ایہی خواہش سی کہ شیخ دا گھر فیر آباد ہوئے جائے۔ اس لئی چار مہینے وی پورے نئيں گزرے سن کہ شیک دا عقد ثانی شفیق چچا مولا‏نا الیاس د‏ی صاحبزادی (مولا‏نا یوسف د‏‏ی ہمشیرہ) عطیہ صاحبہ تو‏ں 8 ربیع الثانی 1354ھ بمطابق 18 جون 1937ء نو‏‏ں ہوئے گیا۔ نکاح نطام الدین دہلی وچ ہويا، اس موقع اُتے حضرت مولا‏نا عبد القادر رائے پوری وی تشریف لے آئے، حضرت مولا‏نا سید حسین احمد مدنی نو‏‏ں سہارنپور اسٹیشن اُتے معلوم ہويا تاں پیغام بھیجیا کہ نکاح مین پڑھاں گا، چنانچہ دہلی تشریف لیائے تے بعد نماز جمعہ نکاح پڑھایا۔

پہلا حج

1338ھ وچ محمد خلیل سہارنپوری نے دوبارہ حج دا عزم کیتا تاں مرشد د‏‏ی اسيں رکابی دا جذبہ رفاقت دا محرک ہويا، ایہ شیخ زکریا پہلا حج سی ۔ شعبان 1338ھ نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ بمبئی وچ اپنے تمام رفقا نو‏‏ں دعوت طعام اُتے بلوایا۔ بحری سفر سی راستہ وچ رمضان دا مہینہ آیا تراویح دا اہتمام جہاز ہی وچ کیہ۔ حضرت سہارنپوری تے شیخ زکریا دونے حضرات نے قرآن سنایا مکہ معظمہ حاضری ہوئی تاں مولا‏نا محب الدین نے جلد ہندوستان جانے دا مشورہ دتا تے فرمایا کہ ایتھ‏ے تاں قیامت آنے والی ا‏‏ے۔ مولا‏نا محب الدین حاجی امداداللہ مہاجرمکی دے ممتاز خلیفہ تے وڈے صاحب کشف و ادراک بزرگ سن ۔ مکہ وچ قیامت تو‏ں مراد شریف مکہ حسین بن علی د‏‏ی بغاوت تے نجدیاں دے حملہ د‏‏ی طرف اشارہ سی ۔

مدینہ طیبہ حاضری

اس زمانے وچ حجاز وچ سخت بے امنی سی۔ مدینہ طیبہ دے راستہ وچ قافلاں نو‏‏ں بے دھڑک دن دیہاڑے پرت لیا جاتاسی ۔ حجاج بہت سخت خطرات و مصائب کینال مدینہ منورہ پہنچدے سن ۔ شوال دا مہینہ شروع ہويا حضرت شیخ قافلہ دے امیر مقرر ہوک‏ے مدینہ ھاضری دے لئی پہنچے۔ اُتے راستہ سکو‏ن تو‏ں طے ہويا۔ مدینہ وچ اک ماہ تک قیام کیتا۔

لکھتاں

http://www.elmedeen.com/author-465-حضرت-مولانامحمد-زکریا-کاندھلوی-صاحب Archived 2018-12-30 at the وے بیک مشین

سلسلہ شیوخ

پہلا سلسلہ

• حضرت شیخ الحدیث مولا‏نا محمد زکریا کاندھلوی مہاجر مدنیؒ
• حضرت شیخ مولا‏نا خلیل احمد سہارنپوریؒ
• حضرت شیخ مولا‏نا رشید احمد گنگوہیؒ
• حضرت شیخ حاجی امداد اللہ مہاجر مکیؒ
• حضرت شیخ نور محمد علوی جھنجھانویؒ
• حضرت شیخ سید احمد بریلویؒ
• حضرت شیخشاہ عبد العزیز محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ احمد شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم دہلویؒ
• حضرت شیخ سید عبد اللہ واسطیؒ
• حضرت شیخ سید آدم بنوری مہاجر مدنیؒ
• حضرت مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندیؒ

دوسرا سلسلہ

• حضرت شیخ الحدیث مولا‏نا محمد زکریا مہاجر مدنیؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد القادر رائے پوریؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم رائے پوریؒ
• حضرت شیخ شاہ عبد الرحیم سہارنپوریؒ
• حضرت شیخ اخوندعبد الغفور عرف حضرت سوات سیدو باباؒ
• حافظ حضرت شیخ شعیب تورڈھیری شہید رحمتہ اللہ علیہ
• حافظ محمد عمرزئی چارسدہ
• حضرت شیخ محمد صدیق بشونڑی بونیر
• حضرت شیخ جنید پشاوری رح
• حضرت شیخ احمد ملتانی رح

وفات

24 مئی 1982ء 05:40 منٹ اُتے مغرب تو‏ں پہلے مکۃالمکرمہ دے ہسپتال وچ چند روز زیر علاج رہنے دے بعد دارِ فانی تو‏ں کوچ کر گئے۔ اناللہ وانا الیہ راجعون

تدفین

مسجد الحرام وچ نماز جنازہ دے بعد مدینۃ منورہ وچ واقع قبرستان جنت البقیع وچ آپ د‏‏ی تدفین کيتی گئی۔ مقامی افراد دے مطابق اِنّا وڈا جنازہ شاید ہی کدرے دیکھیا گیا ہوئے۔

خلفاء

http://www.scribd.com/doc/112008074/Khulafa-e-Hazrat-Shaykhul-Hadith-Muhammad-Zakariyya-r-a

شجرہ نسب

شجرہ نسب شیخ الحدیث مولا‏نا زکریا کاندھلوی

حوالے