Wikipedystka:Joanna Kośmider/Neuroetyka

Zhong Kui walczący z demonem
i obszar dzisiejszych poszukiwań ludzkich lęków, nadziei, gniewu…

We wszystkich kulturach podstawową moralną powinnością człowieka była i jest walka ze złem w obronie dobra. Neuroetyka analizuje odwieczny problem znaczenia pojęć dobra i zła oraz szuka źródeł zachowań prospołecznych i norm moralnych,korzystając ze współczesnych możliwości badań mózgu i umysłu.

Neuroetyka – interdyscyplinarny obszar badań naukowych, zmierzających do wyjaśnienia problemów etyki (w tym bioetyki) na podstawie neurobiologii układu nerwowego (głównie OUN) i takich dziedzin nauki jak filozofia umysłu, neurofilozofia, neuropsychologia (zob. kognitywistyka) oraz obserwacji z różnych obszarów działalności pozanaukowej.

W latach 80. i 90. XX w.

neuroetyka bywała uznawana za subdyscyplinę bioetyki, zajmującą się etycznymi aspektami działań w zakresie biologii, medycyny, neuronauki.

Lata 2002–2003

Za datę narodzin „neuroetyki” o rozszerzonych ramach uznaje się 13–14 maja 2002 roku – termin międzynarodowej konferencji Neuroethics Mapping the Field w San Francisco. Dyskusje prowadzono w czterech sekcjach: „Nauki o mózgu a ludzkie «ja»”, „Nauki o mózgu a polityka społeczna”, „Etyka a praktyka nauk o mózgu” oraz „Nauki o mózgu a publiczny dyskurs”. Poza badaczami mózgu, bioetykami i filozofami uczestniczyli w nich prawnicy, ustawodawcy oraz przedstawiciele środków społecznego przekazu. Efektem dyskusji było uananie neuroetyki za część etyki (jej granice nie są dotychczas jednoznacznie wytyczone), budującą – wspólnie z psychologią ewolucyjną – jej podstawy neuronaukowe. „Etykę neuronauki” zaczęto przekształcać w „neuronaukę etyki” (m.in. bioetyki).

W tym samym roku ukazał się artykuł Adiny Roskies (ass. prof na Wydziale Filozofii Dartmouth College) pt. Neuroethics for the new millenium. Potwierdzając potrzebę utworzenia nowego obszaru dyskursu intelektualnego i społecznego (nie tylko naukowego), autorka artykułu przedstawiła propozycję zachowania w obrębie neuroetyki dwóch mniejszych dyscyplin: etyki neuronauk i neuronauki etyki, rozwijących się w dużym stopniu niezależnie od siebie (za szczególnie interesujące uznała obserwowanie efektów współpracy).

W roku 2003 Jonathan D. Moreno (neuroetyk, biopolityk, historyk nauki, autor m.in. książki The Body Politic: The Battle Over Science in America) opublikował 2003 artykuł (z wymownie zatytułowaną sekcją: Is neuroethics new?), w którym stwierdził, że sytuacja neuroetyków przypomina sytuację fizyków jądrowych lub genetyków w okresie narodzin ich dyscyplin naukowych. Autor uznał za oczywiste, że bioetycy i lekarze neurolodzy, którzy stają np. przed dylematami związanymi z definicją śmierci klinicznej mając do dyspozycji wciąż doskonalone metody badań (np. neuroobrazowanie) i nieustannie pogłębianą wiedzę na temat działania mózgu, coraz częściej będą opierać swoje decyzje zarówno na podstawach moralnych, jak neuronaukowych.

Współcześnie

wciąż uznaje się, że neuroetyka rozwija się na dwóch polach

• etyka neurobiologii (ethics of neuroscience): – bioetyczne problemy, pojawiające się w czasie badań mózgu oraz klinicznych i pozaklinicznych ingerencji w jego działanie:
• neurobiologia etyki (neuroscience of ethics): – badania związków neuronauki z filozofią, w tym etyką, próby wyjaśnienia ludzkiej wrażliwości moralnej, zdolności do wydawania sądów moralnych, refleksji nad normami moralnymi itp. na podstawie wiedzy o neurobiologii procesów poznawczych, zaczerpniętej ze współczesnych nauk o umyśle i mózgu. Przedmiotem zainteresowania neurobiologów etyki jest m.in. powstawanie szczególnej grupy emocji, związanych z potrzebą troski o innych („emocje moralne” lub „społeczne”, zob. „etyka troski” i „etyka sprawiedliwości”), w tym procesami ich kształtowania się w historii ewolucji ssaków i ich rolą we współczesnych grupach społecznych. Należą do nich np. współczucie, wdzięczność, oburzenie, pogarda. W czasie badań jest stosowane neuroobrazowanie,; np. fMRI, MEG, PTE m.in. w warunkach eksperymentów myślowych, takich jak dylemat wagonika.

Według Jamesa Giordano, profesora neuroetyki w Georgetown University, wymienione grupy zadań badawczych można scharakteryzować krótko:

• rozwiązywanie badawczych problemów, związanych z poszukiwaniem neurologicznych podstaw moralnego myślenia, intencji i zachowań
• rozwiązywanie etycznych i prawnych problemów, pojawiających się w czasie prowadzenia badań mózgu i umysłu lub w czasie klinicznego stosowania już zdobytej wiedzy.

Takie proste definicje subdyscyplin neuroetyki często nie pozwalają dokonać klasyfikacji prac badawczych, zwłaszcza wówczas, gdy dotyczą one niezwykle złożonych sytuacji, występujących realnie w dużych społecznościach, np. ponadkulturowych problemów globalnych, obejmujących zagadnienia ochrony zdrowia ludzi – fizycznego i subiektywnego) – lub ochrony środowiska, np. zakłóceń równowagi w biocenozach, groźnych dla struktury ekosystemu ziemskiej biosfery (problemy rozwiązywane np. przez WHO lub IPCC itp.).

Neuroetycy dowodzą, że nowa nauka może być mocnym neurobiologicznym fundamentem oranizacji globalnej kosmopolitycznej społeczności. Sugerują potrzebę objęcia wszystkich dziedzin życia etycznymi zasadami, które od dawna obowiązują w etyce lekarskiej (lekarska powinność udzielania pomocy choremu bez względu na jego przynależność religijno-kulturową, rasową, narodowość, pozycję społeczną itp.).

Praktyka badań

próby klasyfikacji na podstawie przeglądów bibliografii

• Jon Leefmann, Clement Levallois i Elisabeth Hildt (zob. Reseach Group on Neuroethics/Neurophilosophy, Johannes Gutenberg-Universität Mainz),
• Neuroethics 1995–2012. A Bibliometric Analysis of the Guiding Themes of an Emerging Research Field].

... Our empirical, bottom-up analysis revealed not only a constant quantitative increase in the neuroethics literature over the years but also a constant relative size of the different subject categories. ... The increase of publications under the label of neuroethics correlates with a general increase of publications in neuroscience (Christen, 2010; Matusall et al., 2011) and could be interpreted as a consequence of the Decade of the Brain and the subsequent intentions to enhance awareness of the ethical, social and legal implications of neuroscience. ... ... aken together, our analysis of the quantitative development of neuroethics publications underscores conceptualizations of neuroethics that emphasize the roots of the discipline in the area of health-care and medical ethics. ... ...

• 2014 – Liana Buniak, Martina Darragh and James Giordano

A four-part working bibliography of neuroethics: Part 1: Overview and reviews - defining and describing the field and its practices, Philosophy Ethics and Humanities in Medicine 9(1):9, May 2014, DOI: 10.1186/1747-5341-9-9

A four-part working bibliography of neuroethics: Part 2: Neuroscientific studies of morality and ethics

Overview, review and reflections upon the history and multicultural perspectives of neuroethics wereobtained and relevant listings from international journals, books, and book chapters are provided. Part I will befollowed by three installments that will address

a) the neuroscience of morality and ethics, including discussions offree will, and personal autonomy;

b) “second tradition neuroethics”, to include specific ethical issues in neuroscience;clinical neuroethics; and

c) neuroethics education/training; neuroethics and society; neuroethics and law; neuroethicsand policy; and international neuroethics

Od etyki do neuroetyki

Mimo że neuroetycy mają na celu wyjaśnienie neurobiologicznych podstaw zachowań moralnych, historia myśli moralnej jes przez nich analizowana bardzo rzadko. Na ponad sześciuset stronach The Oxford Handbook of Philosophy and Neuroscience (Bickle, 2009) i ponad dziewięciuset stronach Oxford Handbook of Neuroethics (Illes & Sahakian, 2011) w tekstach dotyczących neuroetyki nie ma prawie żadnych odniesień historycznych. W Handbook of Neuroethics (Clausen & Levy, 2015) przedstawiono krótką historię etyki neurologii (części bioetyki, związanej z dylematami moralnymi w praktyce neurologicznej) oraz wspomniano o historii neuroteologii (omawiając stosunek religii do nowych odkryć neuronauki Andrew Pinsent odwołał się m.in. do Tomasza z Akwinu), jednak zignorowano odniesienia tradycyjnej etyki lub metaetyki do neurobiologii. Wskazując potrzebę zmiany tej sytuacji Piotr Lichacz autor pracy Neuroethics and the History of Moral Thought (2015), powołuje się na liczne autorytety, takie jak Alasdair MacIntyre, Bernard Williams, John Rawls, Alan Donagan, Charles Taylor, Terence Irwin, Jerome B. Shneewind, Julia Annas. Analizując prawdopodobne przyczyny braku analiz historycznych w publikacjach dotyczących neuronauki Lichacz wymienia m.in. bardzo interdyscyplinarny charakter tej nauki – neuroetyków porównuje do obserwatorów „oceanu nauk humanistycznych” i „dżungli nauk przyrodniczych”, którzy siedzą „okrakiem na murze” oddzielającym oba obszary, nie mając czasu np. na dotarcie do starożytnych źródeł, przeczytanie i przemyślenie dzieł myślicieli, przestudiowanie historii konkretnych pomysłów i problemów, wnikliwą ocenę historycznych sądów, formułowanych warunkach różniących się od współczesnych (zob. np. pragmatyzm, prezentyzm, relatywizm moralny), dodatkowo zaniepokojonych, że odwoływanie się do historii odbierze ich dyscyplinie cenione cechy świeżości i innowacyjności.

Dobro i zło według filozofów

Systemy norm społecznych i wartości, regulujące życie jednostki w społeczeństwie lub grupie ludzi, tworzono od czasów prehistorycznych. Społeczne normy postępowania mają różnorodne źródła i formy, np. moralność, prawo (normy prawne), tradycyjne zwyczaje, obyczaje lub wierzenia, estetyka, moda. U podstaw norm moralnych leży stosunek człowieka do dobra i zła – normy wskazują powinność dążenia do dobra (zob. powinność moralna a celowość). Etyka jest nazywana teorią zachowania moralnego lub „filozofią moralności”. Od najdawniejszych czasów za najważniejszą z etycznych zasad postępowania moralnego uznawano w różnych systemach filozoficznych złotą regułę etyczną (zasada wzajemności, partnerstwa), np. w wersji:

Traktuj innych tak, jak Ty byś chciał być traktowany

Elementy antropologii

Powszechność naczelnej zasady etycznej skłoniła socjobiologów i psychologów ewolucyjnych do sformułowania hipotezy o biologicznych korzeniach reguły wzajemności i do intensywnych poszukiwań „zachowań moralnych” u zwierząt, zwłaszcza organizmów społecznych, przede wszystkim u naczelnych i innych ssaków. Uznano, że dziedziczenie cech sprzyjających współpracy w grupach mogło mieć istotną wartość adaptatywną – zwiększać darwinowskie fitness. Doświadczalne potwierdzenie wielu przypuszczeń stało się wkrótce przedmiotem zainteresowania neurobiologów, co zapoczątkowało badania w nowym obszarze interdyscyplinarnym.

„Mózg socjalny” człowieka

Mimo podobieństw wielu zachowań ludzkich i zwierzęcych – empatycznych i agresywnych – oraz podobnych mechanizmów kształtowania się „zmysłu moralnego” przedstawicieli różnych gatunków, pozycja człowieka w przyrodzie jest wyjątkowa. Michael Gazzaniga, autor m.in. książek Istota człowieczeństwa. Co sprawia, że jesteśmy wyjątkowi  i Social Brain, przedstawia wyniki licznych badań, które potwierdzają, że człowiek – wytwór ewolucji – wyróżnia się spośród innych gatunków, np. poziomem samoświadomości, podmiotowości, zdolnością do myślenia twórczego, tworzenia abstrakcji, racjonalnego rozumowania, np. na temat przyczyn i mechanizmów obserwowalnych zjawisk lub niedostrzegalnych sił, które je wywołują. Korzysta z wyobraźni i intuicji.

Możliwości te są efektem zmian, które zaszły w mózgach Homo w czasie ostatnich ok. 2 mln lat – ok. trzykrotnego wzrostu masy mózgu oraz zmian jego struktury (głównie nowej kory).

Za najbardziej istotny czynnik tych zmian bywa uważany wzrost wielkości grup społecznych, z więziami zawdzięczanymi prawdopodobnie mowie (w tym plotkom) oraz oksytocynie, której pojawienie się w procesie ewolucji ssaków Patricia Churchland uważa za wydarzenie przełomowe (początek ścisłej kooperacji). Analizując podobieństwa i różnice między społecznymi zachowaniami człowieka i innych zwierząt Patricia Churchland zwraca uwagę na duże znaczenie pojawienia się stałocieplności oraz opieki nad potomstwem. Twierdzi, że u wszystkich ssaków imperatyw opieki jest silnie związany z działaniem oksytocyny. Jest ona aktywna w układzie nagrody, który był początkowo odpowiedzialny przede wszystkim za silną więź karmiącej matki z noworodkiem i niemowlęciem, niezdolnym do samodzielnego życia, traktowanym jako „przedłużenie własnej osoby” (nowa kora dziecka – początkowo bardzo niedojrzała – rozwija się w konkretnych warunkach zewnętrznych, co w procesie ewolucji gatunku umożliwiło przystosowania do środowiska, zmieniającego się np. wskutek zmian klimatu, wymuszających migrację).

Prawdopodobnie analogiczny mechanizm powstawania więzi objął później członków większych spokrewnionych stad różnych ssaków, a również niespokrewnione grupy społeczne. Przyjemność, jaką dawało przebywanie w grupach, mogła być przyczyną pojawienia się odwzajemnionego altruizmu. Współcześnie Michael Kosfeld z Uniwersytetu w Zurychu ze współpracownikami wykazał, że aplikowanie ludziom do nosa sprayu z oksytocyną zwiększa chęć współpracy.

Za czynnik o przeciwnym działaniu, utrudniający kooperację, jest uważany testosteron. Jego wysoki poziom sprawia, że człowiek jest bardziej skłonny do karania członków grupy, którzy zachowują się niemoralnie. Paul Zak, jeden ze współpracowników M. Kosfelda porównuje działanie oksytocyny i testosteronu do yin i yang z antycznej filozofii chińskiej (yin – dusza po, żeński aspekt natury; yang – dusza hun, męski aspekt natury):

… nasza biologia zawiera element yin i yang moralności. Mamy oksytocynę, która łączy nas z innymi, sprawia, że czujemy to, co oni czują. Z drugiej strony mamy testosteron, którego mężczyźni mają 10 razy więcej niż kobiety … Nie trzeba nam nakazów ani od Boga, ani od rządu. To wszystko jest w nas.

Paul Zak (tłum. Jakub Luberda)

A

B

C

Człowiek – istota z mózgiem o wyjątkowych możliwościach – często zachowuje się podobnie do innych ssaków.
A – Jak wszystkie ssaki czule opiekuje się potomstwem w początkowych okresach rozwoju;
pojawienie się macierzyńskiej troski (pod wpływem oksytocyny) Patricia Churchland uważa za jeden z przełomowych etapów antropogenezy;
powyżej – lekcja matczynej czułości na obrazie Stanisława Wyspiańskiego Macierzyństwo, 1905
B – W niektórych sytuacjach zachowuje się agresywnie, np. uznając, że wymaga tego odpowiedzialność za bezpieczeństwo rodziny lub większej grupy;
powyżej – przykład działania testosteronu (instruktor szkolący rekrutów marines),
C – Od najwcześniejszych czasów człowiek uczestniczył w wojnach, stając niejednokrotnie przed trudnymi osobistymi dylematami
i doświadczając licznych dysonansów poznawczych;
na zdjęciu – żołnierz wojny koreańskiej, uspokajający kolegę po stracie przyjaciela (1950), przykład obecności yin i yang w naturze człowieka.

Wyjątkowe możliwości człowieka wciąż nie pozwalają znaleźć sposobów unikania wojen, mimo że – według M. Gazzanigi – „nie lubimy zabijać“.

Opinia M. Gazzanigi „człowiek z natury nie lubi zabijać”, jest sprzeczna z tezą Ericha Fromma o specyficznie ludzkiej namiętności niszczenia i posiadania absolutnej kontroli nad istotą żyjącą (zob. Anatomia ludzkiej destrukcyjności). Obecnie ludzie dysponują coraz doskonalszymi technicznymi możliwościami objęcia systemem kooperacji wszystkich przedstawicieli swojego gatunku, jednak ten proces przebiega opornie; wciąż przeważa tendencja do podziałów na grupy „swoich” i „obcych”, przypominająca zjawiska występujące w społecznościach zwierzęcych o mniej rozwiniętym mózgu.

Według psychologii ewolucyjnej, która mieści się w nurcie natywizmu (zob. też natywizm w antropologii kulturowej), nie jest możliwe zorganizowanie ludzkich społeczeństw, w których nie byłby wykorzystywany mechanizm oparty na agresji i strachu. Sposoby rozwiązywania problemów adaptacyjnych w małych grupach pierwotnych ludzi (rolnicze środowisko EEA, ang. environment of evolutionary adaptedness) zawodzą w odniesieniu do społeczeństw masowych pozbawionych silnej władzy (zwłaszcza w okresach transformacji). Funkcjonalna agresja zmienia się w przemoc, a altruizm krewniaczy w nepotyzm.

Elementy neurologii i neurobiologii

Przełom XIX i XX wieku

Szkic komórek Purkiniego (Santiago Ramón y Cajal 1899)

Za początek poszukiwań związku osobowości i zachowań człowieka z budową jego mózgu i cechami umysłu bywają uznawane obserwacje, których dokonali laureaci Nagrody Nobla z roku 1906, Camillo Golgi (1843–1926) i Santiago Ramón y Cajal (1852–1934), który mówił:

Dopóki działanie mózgu będzie dla nas tajemnicze, Wszechświat będzie również tajemniczy.

Santiago Ramón y Cajal (1852–1934)

Przełom nastąpił dzięki pierwszym fotograficznym zdjęciom wycinków tkanki nerwowej – preparatów barwionych metodą Golgiego. Zdjęcia potwierdziły „doktrynę neuronów” – hipotezę Cajala, że układ nerwowy nie jest siecią bezpośrednio połączonych kanalików, jak zakładał Golgi, lecz składa się z odrębnych neuronów z aksonami i dendrytami, które stykają się tak, że ich protoplazma nie miesza się.

Wiek XX i XXI

Za kolejne odkrycia dotyczące funkcji neuronów Nagrodę Nobla otrzymali w roku 1932 Charles Sherrington i Edgar Douglas Adrian. W zakres zainicjowanych w tych latach badań układu nerwowego – współczesnej neurologii, neurofizjologii, neurobiologii – weszło w XX wieku wiele zagadnień z innych interdyscyplinarnych obszarów nauk ścisłych, np. biofizyki, biochemii, biologii molekularnej.

Schemat błony komórkowej

W roku 1936 Nagrodę Nobla otrzymali Sir Henry Hallett Dale i Otto Loewi za odkrycia dotyczące neuroprzekaźników. Wyniki pierwszych pomiarów elektrycznej aktywności pojedynczych neuronów ogłosił John Zachary Young w roku 1937 (dotyczyły olbrzymich aksonów kałamarnicy). W następnych latach mechanizm przenoszenia impulsów wzdłuż dendrytów i aksonów oraz zjawisk zachodzących w synapsach był przedmiotem dalszych intensywnych badań (Nagrody Nobla: 1944 – Joseph Erlanger i Herbert Spencer Gasser, 1963 – Sir John Carew Eccles, A.L. Hodgin i A.F. Huxley, 1970 – Julius Axelrod, Ulf von Euler i Sir Bernard Katz). Odkrycia dotyczące funkcjonalnej specjalizacji półkul mózgowych nagrodzono w roku 1981 (Roger W. Sperry i David H. Hubel). Coraz większą rolę w badaniach mózgu odgrywali przedstawiciele innych dyscyplin, m.in. specjaliści w dziedzinie sztucznej inteligencji (zob. sieć neuronowa, informatyka, cybernetyka). W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku Nagrodą Nobla zostali wyróżnieni Erwin Neher i Bert Sakmann (1991) za badania kanałów jonowych, a w roku 2000 Arvid Carlsson, Paul Greengard i Eric Kandel, m.in. za osiągnięcia w badaniach funkcji neuroprzekaźników i receptorów o szczególnie dużym znaczeniu (zob. białko zielonej fluorescencji; Nagroda Nobla w dziedzinie chemii 2008).

Lewa półkula mózgu
(przekrój strzałkowy)

Wiedza o budowie i działaniu układu nerwowego jest obecnie bardzo bogata, lecz niepełna. Trwają próby wyjaśnienia zasad budowy i działania struktur mózgu, dzięki którym człowiek jest zdolny do abstrakcyjnego myślenia, twórczości artystycznej lub działalności naukowej. Głównym przedmiotem tych badań nowa kora mózgu.

Nowa kora ssaków składa się z kolumn neuronalnych. Warstwy kory (I–VI) są zbudowane z neuronów uporządkowanych w szczególny sposób, nie spotykany np. wśród dinozaurów i innych zwierząt, które nie przetrwały wymierania kredowego. Struktury poszczególnych obszarów tej kory są wyspecjalizowane w pełnieniu różnych funkcji związanych z percepcją różnych bodźców (np. kora wzrokowa, kora ruchowa). Są one lokalnie zwarte, a łączą się – poprzez wypustki neuronów, skupione w substancji białej (jej ilość jest znacznie większa u człowieka, niż u innych ssaków) – z wieloma odległymi obszarami korowymi oraz z podkorowymi jednostkami struktury, w tym częściami układu limbicznego, biorącymi udział w regulacji stanów i zachowań emocjonalnych (zob. m.in. podwzgórze, ciało migdałowate, jądro pasma samotnego, twór siatkowaty).

Coraz częściej stwierdzano podobieństwo procesów fizjologicznych (człowieka i zwierząt), prowadzących do różnych instynktowych (odruchowych) zachowań człowieka i innych ssaków, w tym takich „zachowań moralnych”, jak okazywanie troski innym członkom własnej grupy i ich zdecydowanej obrony przed obcymi.

Psychologia ewolucyjna i neuroetyka

Termin „psychologia ewolucyjna” po raz pierwszy pojawił się w piśmiennictwie prawdopodobnie w roku 1973 (Michael Ghiselin, amerykański biolog, opublikował artykuł pt. Darwin and evolutionary psychology). Dyscyplina obejmuje poszukiwania ewolucyjnych mechanizmów kształtowania się ludzkiej psychiki (nauka o adaptacjach umysłu do warunków życia w grupach społecznych – kształtowanie się „zmysłu moralnego”). Wyniki badań m.in. Ledy Cosmides, Johna Tooby'ego i współpracowników wzbudziły zainteresowanie psychologów, jednak spotkały się z krytyką biologów ewolucyjnych, bardzo sceptycznych wobec koncepcji doboru grupowego, doboru krewniaczego, altruizmu krewniaczego, altruizmu odwzajemnionego.

Oksytocyna – hormon peptydowy napędzający uległość, ufność, zazdrość, szczodrość, współpracę…

W następnych latach psycholodzy ewolucyjni intensywnie zajmowali się problemami „wierności małżeńskiej” wśród pierwotnych ludzi, m.in. czynnikami decydującymi o wyborze partnera seksualnego, sprzyjającymi trwałości związków w parach rodzicielskich (zob. monogamia i różne rodzaje poligamii), przyczynami i znaczeniem allorodzicielstwa (zob. dobrostan subiektywny – ewolucyjne źródła silnych więzi społecznych). Sugerowali ewolucyjne interpretacje wyników statystycznych badań czasu trwania współczesnych małżeństw do chwili rozwodu. Niektóre problemy, związane z ewolucyjną interpretacją powstania instynktu macierzyńskiego wśród ssaków, wzajemnej wierności w parach rodzicielskich i pojawiania się altruizmu w niespokrewnionych grupach społecznych, rozwiązano w czasie neurobiologicznych badań dwóch gatunków norników. Stwierdzono, że samiec nornika górskiego (Microtus montanus) nie opiekuje się samicą i potomstwem, natomiast chomiki preriowe (Microtus ochrogaster) łączą się w pary, wspólnie opiekujące się młodymi przy pomocy innych członków rodziny. Różnicę zachowań wyjaśniono większą w przypadku Microtus ochrogaster gęstością receptorów oksytocyny i wazopresyny w jądrze półleżącym, należącym do układu nagrody. Pierwsze przejawy „rodzicielskiego poświęcenia”, zapewniającego wzrost darwinowskiego „fitness”, mogły więc wystąpić wskutek „egoistycznego” dążenia rodziców do własnego dobrostanu. Analogiczne mechanizmy oddziaływania oksytocyny, stwierdzono u innych ssaków. Wykazano też, że ze wzrostem poziomu oksytocyny zmniejsza się poziom hormonu stresu. Może to sprawiać, że nasilają się społeczne zachowania zwierząt, pojawia się skłonność do odwzajemnianego altruizmu przypominającego „zachowania etyczne”.

Stopniowo odkrywano bardzo ścisłą zależność nowej kory od najstarszych ewolucyjnie jednostek podkorowych, bardzo podobnych do struktur zwierzęcych. Współcześni neuronaukowcy nazywają ludzki mózg „siecią małych światów”, powiązanych w system , któremu zawdzięczamy nie tylko racjonalne rozumowanie, ale również odczuwanie emocji, duchowość, osobowość, zdolność tworzenia kultury, umiejętność adaptacji kulturowej itp. (zob. inteligencja emocjonalna). Dobry, intuicyjny kontakt z innymi ludźmi w grupach społecznych i między grupami zawdzięczamy m.in. neuronom lustrzanym i zdolności do tworzenia „teorii umysłu” – konstruktu tworzonego w wyniku introspekcji – pozwalającego rozumieć umysły innych ludzi, ich intencje, przekonania, pragnienia, stany psychiczne (zob. też empatia, współpraca). Teorie umysłów pozwalają interpretować ich zachowania na podstawie odczytanych stanów umysłu i przewidywać dalsze zachowania. Taka umiejętność decyduje o możliwości utrzymywania poprawnych interakcji społecznych. Nie jest ona wrodzona – pojawia się u dwuletnich dzieci. Uważa się, że jest w pełni rozwinięta w wieku 4–5 lat, jednak prawdopodobnie ulega zmianom również później. Michael Gazzaniga, rozdział książki pt. Istota człowieczeństwa (oryg. Human. The science behind what makes us unique) zatytułowany Duży mózg a rozwój relacji społecznych, opatrzył mottem:

Dobrze jest polerować swój mózg, pocierając go o mózgi innych ludzi

Michel de Montaigne (1533–1592)

a stwierdzenie Kandela (zob. Manifest Kandela, 1998), że „wszystkie czynności umysłu stanowią odzwierciedlenie czynności mózgu”, porównał do myśli Hipokratesa (ok. 400 p.n.e.): „Z mózgu bowiem i z mózgu jedynie początek swój biorą wszystkie rozkosze nasze i radości, śmiech oraz żarty, a takoż smutki nasze i bóle, żale i łzy.”. W roku 2015 Marek Kaczmarzyk sformułował myśl:

Istnieją przesłanki do twierdzenia, że pomiędzy wewnętrznymi światami ludzi stojących obok siebie, nie ma wyraźnej granicy. Naszą siłą jest nie tylko wspólne gromadzenie wiedzy ale także kolektywne wrażenia, stany emocjonalne i uczucia.

Poszukiwania odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu teorie umysłu – umożliwiające tak silną więź między ludźmi – posiadają również zwierzęta, trwają od publikacji artykułu Does the chimpanzee have a theory of mind? (David Premack, G. Woodruff, 1978). Wyniki badań wciąż budzą duże kontrowersje. Wielu badaczy uważa, że szympansy nie rozumieją innych umysłów, chociaż są świadome niektórych procesów psychicznych (np. ich wrażeń wzrokowych). Niektórzy z nich twierdzą, że u tych zwierząt występuje intencjonalność pierwszego rzędu, a niekiedy drugiego rzędu. Świadczą o tym m.in. „oszustwa taktyczne” i inne „manewry strategiczne”, często stosowane wśród szympansów np. w celu zdobycia pożywienia (szympans oszukujący drugiego musi myśleć, że on coś myśli). Takie oszustwa zdarzają się bardzo rzadko wśród małpiatek. Specjalizacja obszarów mózgu człowieka i ich znaczna izolacja umożliwia przetwarzanie informacji docierających z otoczenia organizmu i z jego wnętrza z maksymalną szybkością, która jest jednak ograniczona – proces trwa ułamki sekundy. Reakcja człowieka na zbiór bodźców odbieranych w danej chwili, np. w nowej sytuacji nagłego zagrożenia (brak możliwości uwarunkowania), mogłaby być spóźniona, gdyby zawsze musiała być oparta na wynikach rozumowania (w tym przewidywania najbardziej prawdopodobnych zdarzeń przyszłych) opartego na zbiorze wszystkich aktualnych informacji zmysłowych oraz zasobów pamięci. Trafność takich decyzji nie jest pewna, a proces wymaga czasu, podczas gdy:

Rzeczywistość jest tym, co sądzi mój mózg, że stanie się za pół sekundy, na podstawie tego co wie sprzed pół sekundy.

Marek Kaczmarzyk, Neurony lustrzane – umysły bez granic, TEDx 2015

W wielu sytuacjach jest „celowa” (korzystna z punktu widzenia bezpieczeństwa organizmu i przetrwania gatunku) rezygnacja z oczekiwania na wyniki analizy rozumowej – możliwie natychmiastowa emocjonalna reakcja na bodźce, które jeszcze nie dotarły do świadomości. Mechanizmy podejmowania decyzji, jakie zachowanie jest „dobre”, a jakie „złe” w określonej sytuacji – bez udziału rozumowania i wolnej woli) – są wciąż przedmiotem interdyscyplinarnych badań (zob. też percepcja podprogowa, torowanie, gotowość percepcyjna).

W roku 2002 ponad 150 neuronaukowców, bioetyków, psychiatrów, psychologów, filozofów, socjologów i prawników spotkało się na zorganizowanej przez Stanford University i University of California konferencji Neuroethics: Mapping the Field w San Francisco, aby dyskutować na temat neuronalnych podstaw moralności, w tym możliwości dziedziczenia możliwości odruchowego (zob. też intuicja, nieświadomość zbiorowa i indywidualna) odróżniania zachowań dobrych od złych. Wytyczono obszar niezbędnych dalszych badań interdyscyplinarnych. Poszukiwany jest m.in. związek neurobiologii z filozofiami różnych kultur (neurofilozofia), możliwościami rozwiązywania psychicznych problemów ludzi (zob. np. zdrowie psychiczne, psychoanaliza, psychoterapia, medycyna psychosomatyczna) oraz problemów społecznych (zob. np. nauki o rodzinie, politologia).

Włodzisław Duch, polski specjalista w dziedzinie kognitywistyki (zob. historia tej nauki) wskazuje, że współczesna filozofia analityczna (z nastawieniem kognitywnym) musi obejmować m.in. zagadnienia językoznawstwa i analizy wypowiedzi, wiedzę o procesach ewolucyjnych i o neurobiologicznych formach myślenia; musi poszukiwać „dobrych metafor dla zrozumienia umysłu w analogiach z procesami obliczeniowymi” (zob. obliczeniowe nauki społeczne):

Potrzebna jest neurofilozofia, neuroetyka, neuroestetyka, a nawet neuroteologia; wszystkie te dziedziny dopiero niedawno zaczęły się rozwijać.

Włodzisław Duch

A

B

C

Miejsce poszukiwań znaczenia pojęć samoświadomość, wolna wola, tolerancja, empatia, powinność, „instynkt moralny”… A - podstawowe połączenia w formacji hipokampa (rysunek Santiago Ramona y Cajala (1852−1934).
B - schemat układu nagrody człowieka (mezolimbiczny szlak dopaminergiczny)
W neuronach OUN powstaje dopamina – neuroprzekaźnik z grupy katecholamin, aktywujący szlak odpowiedzialny za subiektywne (podmiotowe) odczuwanie przyjemności (wewnętrzna motywacja do działania)
C – nowoczesne metody badań mózgu pozwalają coraz dokładniej śledzić powstawanie różnych emocji, towarzyszących kontaktom społecznym. Stwierdzono np. że pojawianie się stanu dobrego samopoczucia jest związane z aktywnością lewej części kory przedczołowej; część prawa jest aktywna w czasie odczuwania emocji destrukcyjnych, tj. złość, strach. W procesy odczuwania emocji zaangażowane są najgłębsze struktury mózgu („odziedziczone” po ewolucyjnych przodkach) i całe ciało – niekiedy np. strach „odczuwamy w trzewiach” zanim informacje o zagrożeniu zostaną z naszych zmysłów przekazane do odpowiednich ośrodków kory, a następnie zracjonalizowane (współtworząc świadomość)
Objaśnienia:
kolor czerwony – podwzgórze, zielony – ciało migdałowate (specyficzne dla ssaków), różowy – przysadka mózgowa, niebieski – hipokamp/sklepienie, złoty – most

Ludzie – twórcy dyscypliny i krytycy

Do rozwoju neuroetyki przyczynili się m.in. liczni filozofowie, antropolodzy, ewolucjoniści, etolodzy, psycholodzy i zoopsycholodzy, m.in. Daniel Dennett (ur. 1942) – zwolennik darwinizmu neuralnego, zaproponowanego przez Geralda Edelmana, prymatolog Frans de Waal, autor m.in. pracy On the Possibility of Animal Empathy. Fillings and Emotions lub Moral behavior in animals (TED 2011), Paul Ekman (ur. 1934) – kontynuator badań Darwina, dotyczących ruchowo-mimicznej ekspresji emocji wśród ludzi i zwierząt (zob. mowa ciała, w tym mikroekspresja, afekt), Marc Hauser (ur. 1959) – badacz zachowań naczelnych i ludzkiej moralności (Harvard University)

Marc Hauser, Moral Minds: How Nature Designed Our Universal Sense of Right and Wrong; New York, NY: Harper-Collins. ISBN-10:0-06-078070-8, ISBN-13:978-0-06-078070-8, (recenzja pt. Deciphering the structure of the moral sense w Evolution and Human Behavior 28 (2007) 294–298, Dennis L. Krebs, SFU, Kolumbia Brytyjska, Kanada)

i inni.

Neurologiczną i neurobiologiczną interpretacją zjawisk, obserwowanych w wymienionych obszarach nauki – w tym neuroetyką – zajęli się m.in.:

• Michael Gazzaniga (ur. 1939), były współpracownik Rogera Sperry'ego (1913–1994, Nagroda Nobla 1981), autor książki The Ethical Brain
• Vilayanur S. Ramachandran (ur. 1951), którego Richard Dawkins nazwał „Marco Polo neuronauki” a Eric Kandel – „współczesnym Paulem Broką”
• António Damásio (ur. 1944), autor m.in.: książek Tajemnica świadomości. Ciało i emocje współtworzą świadomość (2000), W poszukiwaniu Spinozy: radość, smutek i czujący mózg (2003), Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu
• Patricia Churchland (ur. 1943) – autorka licznych prac nt. reprezentacji samoświadomości w układzie nerwowym, m.in. biologicznych podstaw opieki, zaufania i współpracy
• Richard Davidson (ur. 1951) – założyciel i dyrektor Waisman Laboratory for Brain Imaging & Behavior, poszukujący neuronowego podłoża emocji i zaburzeń afektywnych, w tym depresji i zaburzeń lękowych (badania rozpoczynał od udziału w elektrofizjologicznych pomiarach aktywności neuronów w czasie marzeń sennych oraz badaniach takich „reprezentacji poznawczych”, jak nietrwałe wspomnienia spostrzeżeń, wyobraźnia i „obrazy mentalne”)
• Joshua D. Greene – psycholog eksperymentalny i neuronaukowiec z Uniwersytetu Harvarda (Moral Cognition Lab), badacz aktywności mózgu w czasie rozwiązywania dylematów moralnych, autor książki Moral Tribes: Emotion, Reason, and the Gap Between Us and Them

W maju 2006 roku na małym spotkaniu naukowym w Asilomar Conference Grounds (Kalifornia) utworzono Neuroethics Society, przekształcone w lutym 2011 roku w International Neuroethics Society. Specjaliści, zajmujący wysoką pozycję w środowisku, uczestniczą jako wykładowcy w Neuroethics Seminar Series (Harvard Medical School, The Center for Bioethics); wykłady (wideo) są archiwizowane i udostępniane przez International Neuroethics Society. Problemami neuroetyki zajmuje się również The Oxford Centre for Neuroethics (Institute for Science and Ethics, Uniwersytet Oksfordzki) i inne placówki naukowe.

Badania są prowadzone w licznych ośrodkach naukowych na świecie, m.in.:

• Cognitive and Behavioral Neuroscience Unit, D’Or Institute for Research and Education (Rio de Janeiro),
• Cognitive Neuroscience Section, NINDS, National Institutes of Health, Bethesda, Maryland,
• Pôle universitaire de psychiatrie, Hôpital Sainte-Marguerite, Marseille
• Department of Psychiatry and Behavioral Sciences, Emory University School of Medicine, Atlanta, Georgia
• Human Evolution and Cognition, Department of Psychology, University of the Balearic Islands
• Department of Psychology i Department of Psychiatry, University of Chicago Medicine, Chicago, IL
• Cluster of Excellence "Languages of Emotion", Freie Universität Berlin
• Center for Functional Neuroimaging, Department of Neurology, University of Pennsylvania, Philadelphia
• Department of Psychology, Sun Yat-Sen University, Guangzhou, China
• Department of Legal Studies & Business Ethics, The Wharton School, University of Pennsylvania

W nauce polskiej ważną rolę odgrywają m.in. ks. prof. Michał Heller (zob. Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych), Edward Nęcka, Bartosz Brożek, Mateusz Hohol (m.in. poszukiwania neuronalnego podłoża rozwiązywania ­dylematów moralnych). Piotr Przybysz (Instytut Filozofii UAM), zajmujący się licznymi problemami neuroestetyki opublikował również – wspólnie z Wiolettą Dziarnowską (APS), prace dotyczące neuroetyki (m.in. Dekalog w mózgu). Zagadnieniami miejsca neuroetyki w etyce medycznej zajmuje się m.in. Lesław Niebrój.

Wśród naukowców wypowiadających się krytycznie nt. neuronauki, w tym neuroetyki, są wymieniani:

• Sally Satel i Scott O. Lilienfeld, Brainwashed: The Seductive Appeal of Mindless Neuroscience (2013),
• Raymond Tallis, The Explicit, Animal: A Defence of Human Consciousness (1991) i Aping Mankind: Neuromania, Darwinitis and the Misrepresentation of Humanity;
• William R. Uttal, The New Phrenology: The Limits of Localizing Cognitive Processes in the Brain
• Maxwell R. Bennett i Peter M.S. Hacker, Philosophical Foundations of Neuroscience (2003)
• Anna Wierzbicka, The Hazards of English as a Default Language (2014)

Podstawowe tezy

Wymieniane są cztery podstawowe tezy neuroetyki:

• zachowania moralne i wydawanie sądów zależą od nieświadomych procesów, zachodzących w mózgu
• na wydawane sądy wpływają emocje moralne, związane z szybkimi i niekontrolowanymi procesami psychofizjologicznymi (zob. proces psychiczny, psychofizjologia), uruchamianymi automatycznie (zmysł moralny)
• zmysł moralny umożliwia szybką, odruchową reakcję na dobro lub zło, wyprzedzającą rozumowanie
• tak zwany „konflikt między sercem a rozumem” pojawia się w przypadku niezgodności między efektami intuicyjnego i rozumowego przetwarzania informacji moralnej (zob. też dysonans poznawczy).

Cele

The International Neuroethics Society; Who are we? Neuroethics Q& A with Steven Hyman: What is Neuroethics?, by Aalok Mehta October 7, 2008 Neuroethics; News and analysis on the implications of brain science

W artykułach przeglądowych na temat neuroetyki są wymieniane przede wszystkim jej cztery główne cele:

1. zbadanie, czy objaśnienie ludzkiej wrażliwości moralnej, zdolności do refleksji i wydawania sądów moralnych, wymaga wskazania specyficznych mechanizmów, czy też są wystarczające znane pojęcia i modele dotyczące działania mózgu i umysłu, np. stosowane w dziedzinie psychologii moralności.
2. określenie rodzaju neuronalnej aktywności mózgu, która odpowiada złożonym funkcjom umysłu moralnego, takim jak wydawanie sądów moralnych, przetwarzanie informacji o charakterze moralnym itp; sprawdzenie – z uwzględnieniem przypadków psychopatologicznych zmian umiejętności rozróżniania dobra i zła – czy istnieje ośrodek zawiadujący reakcjami moralnymi (gdzie?), czy też pojawia się w tych okolicznościach synchroniczna aktywność wielu ośrodków nerwowych i innych
3. wyjaśnienie, czy związek predyspozycji moralnych z neurobiologią mózgu wiąże się z filogenetycznym, ewolucyjnym źródłem moralności (etyka ewolucyjna); kiedy pojawił się instynkt moralny (człowiek pierwotny? zwierzęta?) oraz w jakim stopniu było to związane z oddziaływaniem społeczno-kulturowym, a w jakim np. z warunkami doboru naturalnego
4. podjęcie prób weryfikacji tradycyjnych filozoficznych koncepcji etyki, np. neurobiologicznego uzasadnienia dla wyłonienia się nurtu deontologicznego i emotywnego oraz utylitaryzmu (przykład: P.S. Churchland (2009) stwierdza, że psychologia moralności człowieka i takich zwierząt społecznych, jak szympansy, pawiany, kruki i wilki, odpowiada bardziej założeniom „teorii cnót” niż innym).

Narzędzia

Od chwili uzyskania pierwszych obrazów, ilustrujących budowę neuronów kory móżdżku (komórki Purkiniego, koniec XIX w.), od odkrycia neuroprzekaźników (1936), pierwszych zastosowań lobotomii w leczeniu psychoz (lata 40.) i wyjaśnienia mechanizmów przemieszczania się potencjału czynnościowego błony neuronów (lata 50–60. XX w.) fizycy i biofizycy opracowali techniki, umożliwiające pomiary elektrycznej aktywności wybranych obszarów mózgu in vivo i pojedynczych neuronów, biochemicy zidentyfikowali liczne związki chemiczne, występujące w tkance mózgu, i określili ich role w przekazywaniu impulsów nerwowych oraz opracowali metody obserwacji ich przemieszczania się (np. obserwacja szlaków serotoniny z użyciem białka zielonej fluorescencji).

Stosowane są:

• elektroencefalografia (EEG) – rejestracja fal mózgowych z użyciem różnej liczby elektrod, umieszczanych na skórze głowy (również Multielectrode arrays, MEAs)
• neuroobrazowanie funkcjonalne metodą rezonansu magnetycznego (fMRI)
• magnetoencefalografia (MEG) – rejestracja pola magnetycznego wytworzonego wokół głowy przez sieć neuronów kory
• obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI), zob. też tomografia, spektroskopia magnetycznego rezonansu jądrowego
• pozytonowa tomografia emisyjna (PTE) – rejestracja fotonów, powstających w czasie zderzeń pozytonów – produktów rozpadu podanej badanemu substancji promieniotwórczej – elektronami atomów tkanki
• badania SPECT

Innych możliwości badań dostarcza biochemia, czego przykładem są prace Paula Zaka, autora książki The Moral Molecule: The Source of Love and Prosperity. Jest oczekiwane powstawanie nowych bezinwazyjnych technik pomiarowych i nowych dyscyplin naukowych, które pozwolą odpowiedzieć na pytania, jak reaguje mózg na codzienne wydarzenia, takie jak próbowanie potraw, rozmowa z bliskimi, oglądanie filmu… (zachowania, zapamiętywanie, emocje). Według M. Gazzanigi staną się one „czymś powszednim dla naszych dzieci, a już na pewno dla wnuków”.

Badania są wykonywane w sytuacjach medycznych, w których mózg pacjenta został uszkodzony (np. wskutek wylewu lub wypadku) albo został poddany operacji neurochirurgicznej (np. przecięcie spoidła wielkiego), lub w czasie laboratoryjnych obserwacji przebiegu kolejnych faz rozwiązywania eksperymentalnych dylematów moralnych.

Emocje – nasz wewnętrzny kompas moralny

„Wewnętrznym kompasem moralnym” nazwano emocje, które są związane z troską o innych członków grup społecznych (emocje moralne, rodzaj emocji społecznych). Wywołuje je np. widok czyjejś krzywdy, spotkanie się z nieoczekiwanym aktem zrozumienia lub pomocy z czyjejś strony. Towarzyszą zdarzeniom lub zachowaniom tego rodzaju albo poprzedzają ich ocenę (np. uznanie za dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne, zgodne lub niezgodne z powinnością; zob. motywacja wewnętrzna, dysonans poznawczy). Oceny często nie są wyrażane słownie; ich wyrazem bywają mimowolne odruchy akceptacji lub odrzucenia. np. mimiczne.

Człowiek rozwiązujący moralne – w życiu i w hipotetycznych sytuacjach eksperymentalnych, stwarzanych przez badacza – musi wybrać jeden z różnych rodzajów możliwych działań, ewentualnie bierność. Wybrana droga często nie pozwala uniknąć zła i osiągnąć największe dobro. Kompas moralny ułatwia szybkie podejmowanie decyzji w sytuacjach nacechowanych moralnie. Wskazuje niekiedy konieczność udzielenia pomocy krewnym lub przyjaciołom, np. kosztem rezygnacji z własnego bezpieczeństwa, z osiągnięcia własnych celów lub z własnych przyjemności. Tworzone są koncepcje dotyczące przyczyn powstania tego kompasu w toku ewolucji i mechanizmów formułowania sądów moralnych i podejmowania decyzji o działaniu.

Zachowania moralne zależą od emocji i rozumowania
Szybsza reakcja intuicyjna może być sprzeczna z wynikiem rozumowania (zob. dysonans poznawczy)

Dylemat wagonika: Stoisz przy zwrotnicy. Co zrobisz, widząc wagonik, który szybko toczy się z góry? Czy przestawisz zwrotnicę?

Obserwacja obrazów fMRI, otrzymywanych np. w czasie rozwiązywania „problemu wagonika”, pozwala stwierdzić, co poprzedza decyzję o działaniu i co o niej decyduje – rozumowanie czy emocje. Stwierdzenie, że motywem szybkich odruchowych działań są uczucia – ważną rolę odgrywa pień mózgu, ewolucyjnie znacznie starszy od kory.

Teoria mózgu modułowego

Wśród naukowców, którzy przyczynili się do powstania hipotezy „mózgu modułowego” i do rozwoju teorii są wymieniani: William Donald Hamilton i Robert Trivers (twórcy koncepcji altruizmu krewniaczego i odwzajemnionego), Ronald Fisher, Jerry Alan Fodor (koncepcja wyspecjalizowanych modułów obliczeniowych i systemu centralnego wyższego rzędu), Steven Pinker (hierarchia i synchronizacja wielu modułów), Leda Cosmides i John Tooby (UCSB Center for Evolutionary Psychology, twórcy psychologii ewolucyjnej, zwolennicy Massive Mental Modularity).

Zgodnie z ostatnią z wymienionych hipotez umysł człowieka:

1. jest „maszyną Turinga”, powstałą w wyniku ewolucji jako odpowiedź na naciski selekcyjne („fitness” zależne od poprawności i szybkości reakcji w typowych sytuacjach życiowych)
2. reguluje zachowania na podstawie informacji docierających ze współczesnego środowiska (nie jest w pełni dostosowany)
3. ma strukturę wrodzoną; składa się z autonomicznych, ściśle wyspecjalizowanych modułów obliczeniowych, utworzonych w okresie plejstocenu w wyniku ewolucyjnych adaptacji do ówczesnego środowiska (w grupach ludzi pierwotnych, zajmujących się łowiectwem i zbieractwem); większość modułów działa bez udziału świadomości
4. nie ma struktury hierarchicznej (centralnej jednostki sterującej)

W takiej rozproszonej strukturze mogą występować bardzo gęste sieci połączeń lokalnych i niewielka liczba szybkich połączeń między odległymi obszarami mózgu (mała liczba kroków połączeń między modułami).

Wśród modułów wymienia się m.in. moduły: rozpoznawania twarzy, postrzegania ciał w ruchu, uznawania istnienia stanów mentalnych innych osób (teorii umysłów), kompetencji lingwistycznych, wykrywania oszustów i kłamców. Według współczesnych założeń (prace są w toku) przyjmuje się, że modułami etycznymi (moralnymi) o podstawowym znaczeniu są:

1. moduł wzajemności
2. moduł wrażliwości na cierpienie
3. moduł hierarchii
4. moduł koalicji (podziału na grupy własne i obce)
5. moduł czystości (również „świętości” – czystość duchowa i fizyczna)

Moduły 1 i 2 bywają uznawane za elementy „etyki autonomii”, moduły 3 i 4 – za elementy „etyki społeczności” i moduł 5 – za odpowiednik „etyki boskości”. Uważa się, zróżnicowanie powstających na Ziemi kultur pod względem moralności jest spowodowane różną wagą, jaka jest w nich przywiązywana do poszczególnych aspektów wymienionych pięciu modułów.

Ucieleśniony umysł i myślące ciało

Zgodnie z hipotezą ucieleśnionego poznania (ang. Embodied cognition) mózg nie jest traktowany jak racjonalna maszyna Turinga (rodzaj automatu komórkowego z ogrodów Edenu), w której są również analizowane emocje. W proponowanym modelu „umysłu wcielonego” ciało i mózg są równocześnie działającymi częściami układu, dążącego do homeostazy wewnętrznej i zewnętrznej, np. rodzinnej i na wyższych poziomach organizacji życia (zob. np. struktura społeczna, struktura ekosystemu). Homeostaza organizmu człowieka zależy od synchronizacji działania wszystkich współdziałających układów narządów (układ nerwowy, oddechowy, krwionośny, pokarmowy, moczowo-płciowy, hormonalny i inne). Układy te odbierają informacje o swoim otoczeniu w specyficzny dla siebie sposób – wewnątrz organizmu najczęściej „drogą chemiczną”, od innych układów (w tym z OUN) i z otoczenia organizmu (wszystkie zmysły). Fascynacja niezrównanymi możliwościami człowieka w zakresie operowania pojęciami abstrakcyjnymi, tworzenia dzieł sztuki, teorii naukowych, urządzeń technicznych i in. spowodowała, że myśliciele od dawna skupiali uwagę na różnicach między mózgami ludzi i zwierząt, wskazując w ludzkim mózgu miejsce duszy odrębnej od ciała i lekceważąc znaczenie wszystkiego, co można było uznać za zwierzęce, instynktowne, atawistyczne. ...............wpływ na medycynę (o leczeniu ciała)

Problem istnienia wolnej woli

Propozycja jest przedmiotem polemiki, dotyczącej m.in. zakresu, w jakim o naszych czynach decyduje wolna wola. Problemy opisał m.in. Michael S. Gazzaniga w książce pt. „Kto tu rządzi – ja czy mój mózg? Neuronauka a istnienie wolnej woli”. Jeden z serii Wykładów Gifforda zatytułował: We Are the Law. Twierdzi, że człowiek, żyjący w swoim środowisku społecznym w określonych zewnętrznych warunkach, nie ma całkowitej swobody działania „racjonalnego“, rozumianego jako „bezduszne“ zaspokajanie własnych potrzeb i maksymalizacja korzyści. Ograniczeniami nie muszą być ogólne zasady etyczne. Sam musi nieustannie rozwiązywać moralne dylematy, dotyczące drobnych spraw codziennych i różnych trudnych problemów np. bezpieczeństwa wielu ludzi (zob. dylemat społeczny). Korzysta przy tym z całego swojego umysłu – zarówno umiejętności rozumowania, jak odczuwania emocji (por. kompatybilizm, inkompatybilizm, determinizm). Nieustannie tworzy swój wewnętrzny system nakazów i zakazów, starając się osiągać nagrody i unikać kar. Formą tych nagród są pozytywne emocje, tj. czyjaś miłość, własna chwilowa radość lub satysfakcja z długotrwałych starań, czyjeś zaufanie lub wdzięczność. Odczuwalną karą może być np. wstyd, wyrzuty sumienia, czyjaś pogarda, odrzucenie przez członków grupy lub lęk przed odrzuceniem.

Bibliografia

• Andrzej Szczeklik: Kore. O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny. Kraków: SIW Znak, 2007. ISBN 978-83-240-0863-6.
• Tenzin Gjaco, Paul Ekman: Świadomość emocjonalna. Źródło wewnętrznej równowagi i zrozumienia (oryg. Emotional Awareness. Overcoming the Obstacles to Psychological Balance and Compassion). Daniel Goleman (wprowadzenie), Marta Borkowska (przekład). Gliwice: Helion, 2009-11-25. ISBN 83-246-2165-2.
• Vilayanur S. Ramachandran: Neuronauka o podstawach człowieczeństwa: O czym mówi mózg? (oryg. The Tell-Tale Brain: A Neuroscientist's Quest for What Makes Us Human. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2011. ISBN 978-83-235-0911-0.Sprawdź autora:1.
• Michael Gazzaniga: Istota człowieczeństwa. Co sprawia, że jesteśmy wyjątkowi. Agnieszka Nowak (przekład). Sopot: Smak słowa, 2011. ISBN 978-83-928234-8-3.
• António Damásio: Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (wyd. II). Poznań: Rebis, 2013. ISBN 978 83 7510 586 5.{{Cytuj książkę}} Nieprawidłowe/puste pola: "isbn".

Linki zewnętrzne

• Neuroethics; ISSN: 1874-5490 (Print) 1874-5504 (Online), Open Access – 42 Articles
• International Neuroethics Society > Books on Neuroethics by our Members
• Dr James Giordano, "Neuroethics: Moral Issues from Synapse to Society"; the Center for Inquiry – Transnational in Amherst, New York, 9 grudnia 2010 [youtube.com]
• Dana Foundation – organization that supports brain research through grants, publications, and educational programs > Print and web publications, along with audio and video

Kategoria:Emocje i motywacja Kategoria:Filozofia umysłu i kognitywistyka Kategoria:Nauki interdyscyplinarne Kategoria:Neurobiologia Kategoria:Neurofizjologia Kategoria:Neuropsychologia Kategoria:Świadomość